Cele kształcenia.
Cele wychowania stanowią wypadkową panującą w danym społeczeństwie stosunków społecznych i ekonomicznych oraz charakterystycznego dla niej poziomu nauki, techniki i kultury, tradycji, itp. Dzisiejsze tempo przemian w technice, kulturze, życiu społecznym jest tak wielkie, że cele kształcenia muszą wykraczać poza istniejącą rzeczywistość, jak również musza nawiązywać do przewidywanych zmian w przyszłości. Jeżeli chodzi o dynamikę przekształceń to jeszcze w XVI - XVIII wieku okres dzielący doniosłe odkrycia od jego zastosowania wynosił ponad 100 lat, a w chwili obecnej wynosi kilkanaście, a nawet kilka lat.
O zakresie zachodzących zmian świadczy fakt, iż obejmują szeroki wachlarz spraw takich, jak:
Wzrost produkcji i spożycia różnych dóbr materialnych, w tym spożywczych
( skutek mechanizacji, , automatyzacji, chemizacji procesów wytwórczych);
Spadek zatrudnienia w sektorze przemysłowym i rolniczo- hodowlanym na skutek mechanizacji i automatyzacji;
Wzrost zakresu i intensywności oddziaływania środków masowego przekazu na dzieci, młodzież, dorosłych;
Wzrost długości życia ludzi (postęp medycyny);
Wzrost kontaktów międzynarodowych ( handel, turystyka, komunikacja);
Wzrost znaczenia działań zespołowych ( wspólne wysiłki ludzi o różnych specjalnościach w rozwiązywaniu wspólnych problemów);
Wzrost dostępu do oświaty;
Wzrost dostępu do dóbr kultury w wyniku rozwoju przemysłu poligraficznego.
Występują również procesy negatywne takie, jak:
Skażenie środowiska naturalnego;
Niewydolność obecnego modelu społeczno - gospodarczego ( recesje, bezrobocie);
Powolne zanikanie cech gospodarki, która ma służyć człowiekowi, a zamiast tego wyzwala wrogie siły;
Powoduje destrukcję więzi społecznych, patologie, zagrożenia bezpieczeństwa publicznego.
Z tych tendencji globalnych wynikają wnioski dla naszego kraju:
szybkiego wzrostu efektywności wykorzystania surowców i zasobów energii;
zdecydowanej modernizacji techniki i technologii produkcji przemysłowych, rolniczych, hodowlanych i przetwórczych;
przeciwstawienia się degradacji środowiska naturalnego;
zmiany systemu wartości i postaw ludzkich na inne dobra niż tylko sama konsumpcja.
Patrząc na to wszystko powinniśmy wychować ludzi umiejących realizować nie tylko zadania, które można przewidywać na podstawie analiz, ale ludzi którzy umieliby współżyć i współdziałać z innymi ludźmi, którzy umieliby samodzielnie, krytycznie myśleć i działać. Aby do tego doszło trzeba w tych ludziach rozwijać inteligencję, kształtować zainteresowania, budzić wrażliwość, wyobraźnię, wdrażać do działania. Człowiek, który posiada takie cechy może lepiej i skuteczniej wykonywać swoje zadania społeczne i zawodowe. Jak widzimy wynikają z tego następujące cele wychowania młodego pokolenia:
przygotowanie dzieci i młodzieży do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, do bezinteresownej służby własnemu narodowi, do respektowania praw człowieka, do partnerskiej współpracy międzynarodowej;
przysposobienie do pracy zawodowej;
przygotowanie do czynnego uczestnictwa w życiu kulturalnym;
zapewnienie każdemu dziecku pełnego i wszechstronnego wykształcenia.
Cele kształcenia ogólnego.
Głównym celem jest zapewnienie wszystkim uczniom optymalnego rozwoju intelektualnego zgodnego z ich możliwościami. Cel ten jest realizowany łącznie z celami wychowania (społeczno- moralnego i estetycznego) nastawionymi na kształtowanie osobowości ucznia.
W toku działalności nauczycielskiej realizowane są podrzędne cele wobec omówionego celu głównego:
zaznajomienie uczniów z zasadami usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i kulturze w zakresie umożliwiającym zrozumienie najważniejszych rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów oraz posługiwania się tą wiedzą przy przekształcaniu fragmentów rzeczywistości, dostosowanych do możliwości dzieci i młodzieży;
rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów - krytycznego myślenia, uwagi, wyobraźni, pamięci, fantazji i różnych umiejętności praktycznych (samodzielnego dostrzegania, formułowania i rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych z różnych dziedzin życia);
kształtowanie u dzieci i młodzieży akceptowanego społecznie systemu wartości (poglądy i przekonania, które wyznaczają stosunek do świata oraz ukierunkowują ich postępowania );
Pogląd - wewnętrznie spójny zbiór informacji na określony temat, zbiór opartych
na przesłankach naukowych i przytaczanych przez jego rzecznika.
Przekonanie - charakteryzują te same cechy co pogląd oraz to, że osoba która je
żywi, głęboko wierzy w jego słuszność.
wdrażanie uczniów do samokształcenia, wyrabianie u nich potrzeby stałego, a zarazem systematycznego uzupełnienia posiadanej wiedzy i umiejętności w drodze świadomego uczenia się pozaszkolnego;
zaznajomienie uczniów z ogólnymi podstawami produkcji i organizacji pracy w zakresie najważniejszych dziedzin wytwórczości (przemysł chemiczny, maszynowy, elektroniczny, rolnictwo) oraz wyposażenie ich w umiejętności posługiwania się najprostszymi narzędziami i maszynami.
Ten rodzaj kształcenia nazywamy „praktycznym” lub „nakierowanego na działanie” (zrozumienie prawidłowości przebiegu różnego rodzaju procesów np. technicznych, organizacyjnych). Przedstawione wyżej cele mają charakter wytycznych kierunkowych i odnoszą się do pracy dydaktyczno- wychowawczej z dziećmi i młodzieżą w różnych typach szkół i na różnych szczeblach nauczania. Ich konkretyzacji służą cele szczegółowe, które figurują w planach i programach nauczania poszczególnych przedmiotów.
Treść i zakres kształcenia ogólnego .
Aby zbudować nowoczesny program kształcenia ogólnego, trzeba też określić czas nauki obowiązkowej, zastanowić się nad celowością obejmowania nią wyłącznie dzieci i młodzieży. Powiązać wewnętrznie w spójną całość kształcenie formalne i nieformalne, a także naukę szkolną i prace; włączyć radio i telewizję do realizowanego przez szkołę procesu kształcenia; respektować przy doborze treści kształcenia różnorodne potrzeby i zainteresowania poznawcze oraz kulturalne ludzi; wdrażać dzieci i młodzież do myślenia alternatywnego i innowacyjnego; uczyć się z myślą o przyszłości, ale również zaznajamiać wychowanków z dziedzictwem przeszłości.
Cele kształcenia zawodowego.
Cele kształcenia ogólnego są realizowane przez różnego rodzaju szkoły zawodowe, które mają obowiązek zapewnić uczniom podstawy usystematyzowanej wiedzy o rzeczywistości, uformowanie u nich poglądów i postaw, wdrażanie do samorealizacji oraz rozwój ich zdolności i zainteresowania. W szkolnictwie zawodowym realizacji tych celów służy inny zestaw nauczania, aniżeli w innych szkołach. Wychowankowie tych szkół zdobywają wykształcenie ogólne, a ponadto kwalifikacje do pracy w określonym zawodzie. Służy temu kształcenie zawodowe, którego głównym celem jest wyposażenie wychowanków w wiedzę i umiejętności zawodowe podstawowe oraz specjalistyczne, niezbędne dla konkretnego zawodu.
Próby konkretyzacji celów kształcenia.
Od czasu pojawienia się nauczania programowego występuje tendencja do ujmowania celów i zadań kształcenia w kategoriach wyników końcowych, podlegających obiektywnej ocenie ilościowej i jakościowej. Odnosi się ona do celów kształcenia ogólnego - do zaznajamiania uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i kulturze. Cele kształcenia traktuje się jako niezbędny składnik planowania pedagogicznej działalności szkoły, podziału materiału nauczania na jednostki metodyczne i poszczególne lekcje oraz kontroli i oceny efektów pracy uczniów. Skuteczność realizacji tych zadań zależy od:
czy celom dydaktycznym nadaje się postać ogólnych zamierzeń nauczyciela;
czy wyraża się w formie precyzyjnego opisu planowych zmian w wiedzy i umiejętnościach uczniów. Chodzi o to, aby opracować pełną listę tych wiadomości, umiejętności i nawyków, których zrozumienie przez uczniów jest warunkiem opanowania owego prawa. Sprawdza się to za pomocą obiektywnych metod i środków.
Konkretyzacji celów służy opracowana przez B.S. Blooma próba ich usystematyzowania. Wyróżnił on trzy zakresy celów:
poznawczy
afektywny
psychomotoryczny.
Ad. a) Zakres poznawczy - najważniejszy - obejmuje:
wiedzę, na która składa się znajomość określonych faktów, umiejętność ich dostrzegania interpretacji oraz sprawności w zakresie opanowania uogólnieniami;
zrozumienie - umiejętność interpretacji i przekazywania posiadanych wiadomości;
zastosowanie wiadomości;
analizę - podział całości na elementy składowe w celu określenia liczby i cech jakościowych tych elementów, wskazanie zależności zachodzących między nimi, ustalenie kryteriów podziałów, itd.;
syntezę, a więc tworzenie spójnej całości z danych elementów oraz teoretyczne realizowanie obrazu całości na podstawie fragmentarycznych danych;
ocenianie faktów ze względu na zakładane cele, kryteria wewnętrzne i zewnętrzne, zgodność uzyskiwanych wyników z celami wyjściowymi.
Oprócz celów poznawczych konkretyzacji, a w jej obrębie operacjonalizacja, tzn. wyróżnianiu celów w formie zadań, których rozwiązanie może być przedmiotem obserwacji z zewnątrz i oceny opartej na wymiernych kategoriach, formułuje cele efektywne i psychomotoryczne. Np. rozwinąć wrażliwość muzyczną u wychowanków, po to, żeby zoperacjonalizować takie zalecenie trzeba ustalić czy uczeń ma:
- opanować informacje niezbędne do udzielenia odpowiedzi na 30 pytań z zakresu historii
muzyki;
- chodzić systematycznie na koncerty muzyki poważnej;
- kupić i przesłuchiwać płyty arcydzieła muzyki światowej;
- nauczyć się grać na jakimś instrumencie.
Dopiero po ustaleniu celu nauczyciel dobiera niezbędne środki i metody dla jego realizacji.
W podobny sposób operacjonalizuje się cele o charakterze afektywnym- spotyka się to w programach nauczania różnych przedmiotów np. „wyrobić u uczniów świadomość; kształtować u wychowanków poczucie …” itd., a także psychomotorycznym np. „doprowadzić do opanowania przez dzieci umiejętności cięcia metali, drewna, kartonu za pomocą stosowanych narzędzi”, „wdrożyć młodzież do wykrywania zakłóceń w pracy w określonym urządzeniu”.
Związki celów kształcenia z celami wychowania.
Właściwa realizacja omówionych wyżej celów jest jednym z czynników decydujących o skuteczności pracy wychowawczej szkół ogólnokształcących i zawodowych. Sprzyja ona takim zadaniom jak:
kształtowanie u uczniów szacunku do pracy i do ludzi;
rozwijanie uczuć i postaw niezbędnych w demokratycznym społeczeństwie
wdrażanie dzieci i młodzieży do różnych form działalności zespołowej.
Pozwala ona osiągać nie tylko naczelny cel wychowania - ideał wychowawczy człowieka wszechstronnie rozwiniętego, ale także pochodne wobec niego cele ogólne takie, jak rozwój osobowości, czy ukształtowanie pożądanego społecznie systemu wartości, a ponadto cele szczegółowe takie, jak zaznajamianie uczniów z określonymi faktami, wyposażenie ich w umiejętności wykonania pożądanych czynności itd.
Działalność wychowawcza pozostaje w ścisłym związku z działalnością dydaktyczną, odnosi się do kształtowania u uczniów cech kierunkowych. Cechy te charakteryzują dążenia człowieka, jego stosunek do świata i samego siebie, jego poglądy i postawy. Natomiast dydaktyczna - do formowania u dzieci, młodzieży i dorosłych cech instrumentalnych (zdolności, zainteresowań, umiejętności, nawyków).
Cele wychowania i kształcenia.
Cele wychowania
|
Cele kształcenia |
Przygotowanie dzieci i młodzieży do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. |
Zaznajomienie dzieci i młodzieży z podstawami usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i kulturze. |
Przygotowanie uczniów do pracy zawodowej. |
Rozwinięcie zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów. |
Przygotowanie młodego pokolenia do czynnego udziału w życiu kulturalnym. |
Kształtowanie u młodego pokolenia podstaw akceptowanego społecznie systemu wartości i związanych z nim postaw. |
Zapewnienie dzieciom i młodzieży wszechstronnego rozwoju intelektualnego, moralnego, fizycznego i estetycznego. |
Wdrażanie dzieci i młodzieży do systematycznego kształcenia. |
|
Zaznajomienie uczniów z naukowymi podstawami produkcji oraz wyrobienie u nich umiejętności posługiwania się najprostszymi narzędziami pracy. |
Cele kształcenia przeważnie formułowane są na trzech poziomach ogólności:
najwyższym
średnim nazywanym również behawioralnym
najniższym.
Obok celów jawnych mamy też cele ukryte, przeważnie towarzyszą one tym pierwszym, a właściwie ich realizacji, z tym, że nie są one formułowane. Np. lektura określonego utworu - efekt jawny - opanowanie treści utworu, ukryty - mogą towarzyszyć przeżycia emocjonalne, których eksplozja nie należała do założonego celu przez nauczyciela.
Treści kształcenia.
Do realizacji wyżej omówionych celów konieczna jest odpowiednia treść kształcenia. Składa się na nią całokształt podstawowych wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki, techniki, kultury i praktyki społecznej, przewidziane do opanowania przez uczniów podczas ich pobytu w szkole. Treść ta powinna odzwierciedlać aktualne, jak i przyszłe potrzeby społecznego, zawodowego, kulturalnego życia kraju oraz potrzeby poszczególnych osób. Te potrzeby decydują o doborze treści w programach szkół różnych typów i szczebli.
Dydaktyka powinna ogniskować swoje badania na tzw. trójkącie dydaktycznym, a więc po pierwsze - nauczyciel, po drugie - na uczniu, po trzecie - na treściach nauczania - uczenia się.
Autorem pierwszej próby zbudowania teorii planów i programów nauki szkolnej był niemiecki pedagog G.Kerschensteiner ( początek naszego stulecia). Jego zdaniem teoria powinna ustalać:
optymalną liczbę przedmiotów oraz ich rozkład w pełnym cyklu nauczania w szkole określonego typu i szczebla;
łączny wymiar godzin nauczania dla każdego przedmiotów w pełnym cyku nauki w szkole danego typu i szczebla, a także w skali roku i tygodnia;
kryteria doboru treści nauczania dla objętych programem przedmiotów;
optymalny układ tematów i podtematów w obrębie każdego przedmiotu;
wzajemne związki poszczególnych przedmiotów ( oraz ich składników).
Uważał on, że należy co pewien czas je modyfikować, ponieważ zmieniają się warunki.
Wymagania społeczne, zawodowe i kulturowe.
Aby móc sprecyzować zadani dydaktyczne i wychowawcze szkoły, a tym samym ułatwić dobór treści kształcenia należy skonkretyzować cele wychowania i nadać im operatywny charakter. Próbę konkretyzacji podjął m.in. J. Szczepański dzieląc całokształt życia społeczeństwa na następujące zakresy:
działalność polityczna - uczniowie powinni zdobywać podstawy wiedzy, która:
przygotuje do udziału w rządzeniu państwem
umożliwi im jako przyszłym robotnikom, rolnikom, inteligentom pracującym czy rzemieślnikom, skuteczne wypełnianie określonych zadań
polityka ludnościowa
przygotowanie do życia w rodzinie
planowanie rodziny
wychowanie dzieci
współpraca z placówkami opiekuńczo- wychowawczymi
działalność gospodarcza
zapewnić wykształcenie zawodowe
zapewnić wysoki poziom kultury technicznej
ukształtować postawy racjonalizatorskie
wyrobić poczucie odpowiedzialności za efekty wykonanej pracy
działalność kulturalna
tworzenie warunków umożliwiających poznawanie dóbr kultury
W każdej z wymienionych dziedzin uczniowie poza opanowaniem odpowiednich treści rozwijają swoje cechy osobowości, jak: sina wola, odpowiedzialność, wrażliwość. Ponadto wychowankowie rozwijają swoje aspiracje i wdrażają się do samokształcenia. Jak stąd wynika cele i treści kształcenia w dużym stopniu zależą od potrzeb społecznych.
Wymagania naukowe.
Jak wiemy wiedza i umiejętności nabywane w szkole wpływają na pogląd i przekonania, ale nie byłoby to możliwe, gdyby treść nie była zgodna z rzeczywistością. Czynnikami wpływającymi na dobór treści do programów szkolnych jest:
szybki przyrost informacji, w związku z tym istnieje niebezpieczeństwo starzenia się programów, aby temu zapobiec trzeba weryfikować programy, co umożliwi zastąpienie treści nieaktualnych aktualnymi. Weryfikacja przeprowadzana jest co kilkanaście lat, a na szczeblach wyższych co kilka lat.
natura psychologiczna - dostosowanie treści kształcenia do możliwości uczniów, do ich poziomu rozwoju psychofizycznego. Wyróżniamy tu następujące okresy:
młodszy wiek szkolny (6-11 lat)
wiek dorastania (12-15 lat)
wiek wczesnej młodości (15-18 lat)
Nie dostosowanie tych właściwości może spowodować, że dzieci będą miały do opanowania zbyt trudny lub zbyt łatwy materiał, a co za tym idzie będzie to niewspółmierne do ich możliwości.
wymagania dydaktyczne dotyczące doboru i układu treści kształcenia, wynikają z konieczności przestrzegania postulatów systematyczności i korelacji.
systematycznym nazywamy układ treści, który wykazuje zgodność z logiką wewnętrzną danej gałęzi wiedzy
korelacja polega na eksponowaniu związków zachodzących między poszczególnymi przedmiotami szkolnymi, przypisując jednemu z nich szczególną rolę w zaznajamianiu uczniów z daną dziedziną rzeczywistości.
Zgodnie z postulatami systematyczności i korelacji wyróżniamy obecnie układy treści nauczania:
liniowy - układ, w którym poszczególne partie materiału tworzą ciąg ściśle ze sobą powiązanych ogniw, realizowanych zazwyczaj tylko jeden raz w ciągu okresu nauki szkolnej;
koncentryczny - jest wtedy, gdy te same treści powtarza się co pewien czas, rozszerzając stopniowo ich zakres, wzbogacając o nowe składniki oraz pogłębiając omawiane związki i zależności;
spiralny - układ, którego cechą jest to, że nie traci się z pola widzenia problemu wyjściowego, a stopniowo wzbogaca się zakres informacji go dotyczących oraz pogłębia jego treść.
Pedagogiczne teorie doboru treści kształcenia.
Materializm dydaktyczny (encyklopedyzm).
Twórcą tej teorii był F.W. Doerpfeld. Zwolennicy tej teorii uważali, że trzeba uczniom przekazać jak największą ilość materiału z możliwie różnych dziedzin nauki. Encyklopedyści sądzą, że proporcjonalnie do opanowanego materiału kształtować się będzie stopień zrozumienia określonego fragmentu rzeczywistości odzwierciedlonej za pomocą tego materiału. Wadą tej teorii jest to, że powstaje za dużo programów i są one niedostatecznie ze sobą skorelowane. Programy te obejmują obszerny materiał, wykazują przeładowanie wiadomościami, realizacja takiego programu zmusza do pośpiechu, a praca uczniów jest mało efektywna.
Materializm funkcjonalny, którego twórca był W. Okoń. Oprócz wiedzy kładł on nacisk na umiejętność posługiwania się nią w procesie przekształcania rzeczywistości. U podnóża tej teorii leży założenie o integralnym związku poznania z działaniem. Zgodnie z tym założeniem podstawowym kryterium doboru i układu treści programu powinny być względy światopoglądowe a w materiale nauczania należy eksponować ich idee przewodnią, należy umożliwić wykorzystanie zdobytej wiedzy do przekształcania poszczególnych wycinków rzeczywistości.
Formalizm dydaktyczny. Nazwą ta posługiwał się E. Schmid oraz A.A.H. Niemeyer. Zwolennicy tej teorii, w przeciwieństwie do encyklopedystów, uważają treść kształcenia za środek służący do rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów. Celem pracy szkoły jest więc pogłębianie, rozszerzanie i uszlachetnianie tych zdolności i zainteresowań. Głównym kryterium doboru treści powinna być wartość kształcąca danego przedmiotu, jego przydatność do kształcenia i rozwijania sił poznawczych uczniów. Teoretyczną podstawę tego kierunku stanowiło przeświadczenie o tzw. transferze dodatnim, czyli przenoszeniu skutków jednego procesu uczenia się na inny. Niewątpliwie zaletą było zwrócenie uwagi na potrzebę rozwijania zdolności i zainteresowań uczniów, a wada polegała na tym, że w programach nauczania zbytnio eksponowano przedmioty instrumentalne.
Utylitaryzm dydaktyczny głosił J. Dewey w USA, a w Europie G. Kerschensteiner. Pojmują oni kształcenie, jako ciągłą rekonstrukcje doświadczenia, a proces kształcenia utożsamiany jest z jego cele. Istotnym czynnikiem w zakresie korelacji określonych przedmiotów szkolnych jest indywidualna i społeczna aktywność ucznia. W skutek tego jedynym sposobem uświadomienia dzieciom i młodzieży społecznego dziedzictwa jest danie im możliwości wykonania tych samych, fundamentalnych typów zajęć, które uczyniły cywilizację tym, czym ona jest (np. droga pierwszych maszyn włókienniczych do współczesnych technologii włókiennictwa). Przy doborze treści należy więc koncentrować się na zajęciach ekspresyjnych i konstrukcyjnych. Czynności te powinny umożliwić uczniowi uczenie się zgodne z idealnym programem, w którym nie ma żadnej kolejności i następstw przedmiotów. Jak z tego wynika rekonstrukcja społecznych doświadczeń ludzkości jest podstawowym kryterium doboru treści kształcenia.
Zasady budowania programów nauczania przez progresywistów:
zasada problemowego podejścia do treści kształcenia, eksponująca potrzebę grupowania treści w układy interdyscyplinarne, a zarazem takie, których realizacja wymaga wysiłku zespołowego;
zasada kształtowania umiejętności praktycznych w toku rozwiązywania określonych problemów;
zasada łączenia pracy z zabawą wtedy, gdy są one funkcjonalnie związane z założonymi do osiągnięcia celami;
zasada aktywizowania uczniów, podkreślająca nieodzowność zdobywania wiedzy i umiejętności;
zasada włączania uczniów w nurt życia środowiska lokalnego ( wycieczki do muzeów, zakładów pracy, obserwacja środowiska naturalnego i zmian zachodzących w nim).
Zgodnie z założeniami tej teorii zapewniono uczniom maksymalną swobodę w doborze przedmiotów nauczania i dostosowano pracę dydaktyczną i wychowawczą do indywidualnych potrzeb ucznia i nadano jak najbardziej naturalny charakter nauczania.
Teoria problemowo- kompleksowa. Jej twórcą jest B. Suchodolski. Głównym założeniem jest wykształcenie ogólne, które stanowi konieczny składnik wykształcenia zawodowego, ale jego treść nie może być wyznaczana tylko przez potrzeby przyszłej pracy zawodowej lub studiów, ponieważ stanowi ona podstawę pozazawodowego życia ludzi. Treści powinny dotyczyć problemów współczesnego świata (techniki, socjologii, kultury, itd.). Układ treści w programach szkół podstawowych powinien być jednolity, natomiast zróżnicowanie należy wprowadzić na poziomach ponadpodstawowych. Można by zatem nauczać kompleksowo.
Strukturalizm. Terminem tym posłużył się K. Sośnicki. Pierwszą przesłanką było stwierdzenie, że programu są przeładowane wiadomościami i nie można ich zredukować- pominąć niektórych wiadomości, gdyż jest to sprzeczne z rozwojem naukowym. Należy włączyć do programu trwały dorobek każdej z nauk, nawiązując do jej historycznych źródeł i osiągnięć najnowszych. Zatem należy budować programy odzwierciedlające system wiedzy poszczególnych nauk, jak i ich całokształtu. Programy powinny zapewnić poznanie teoretyczne, jak również poznanie realnej rzeczywistości. Przy budowie takiego programu mogą okazać się zasady: strukturalność, nowoczesność, życiowości i kultury logicznej, a najbardziej łączenie teorii z praktyką. Twórca uważa, że należy dzielić treść każdego przedmiotu na elementy podstawowe o trwałej wartości naukowej i kształcącej oraz elementy wtórne.
Egzemplaryzm. Tą teorię opracował M. Wagenschein, a upowszechnił H. Scheuerl. Zwolennicy tego kierunku wychodzą z założenia, że konieczna jest redukcja programu nauczania dla różnych typów szkół. Aby uniknąć zubożenia obrazu świata odzwierciedlanego w świadomości uczniów opracowano następujące sposoby nauczania:
pragmatyczne - uczeń powinien poznać tyle, ile jest bezwzględnie konieczne, aby mógł wytworzyć sobie poprawny obraz zagadnienia przewidzianego tematem - jego istotę. Nie przestrzega się rygorystycznie chronologicznego porządku, a nauczyciel ma swobodę wyboru określonych tematów spośród innych, zawartych w programie.
egzemplaryczny układ treści - zamiast przekazywania wiedzy w sposób ciągły należy operować jej egzemplarzami tematycznymi, przy czym każdy egzemplarz powinien być reprezentatywny dla danego tematu. Opracowanie wiadomości na temat jednego egzemplarza umożliwi scharakteryzowanie całego pojęcia, tematu itp. Wadą Egzemplaryzm jest to, że koliduje z zasadą systematyczności, co w przedmiotach o liniowym układzie treści jest nie do przyjęcia.
Teoria programowania dydaktycznego.
Teoria strukturyzacji operatywnej jest próbą formułowania odpowiedzi na pytanie - jak uczyć w sposób optymalny na określonym szczeblu pracy dydaktyczno- wychowawczej. W celu analizy treści kształcenia posługują się oni metodą grafów i macierzy dydaktycznych. Macierz jest konstrukcją teoretyczną, tablicą złożoną z określonej liczby kolumn i wierszy, których elementami są zera i jedynki. Zero - brak związku między treścią rozpatrywanych informacji, jedynka - występowanie takiego związku.
Zasady analizy i układu treści kształcenia stosowane w programowaniu dydaktycznym:
określenie celów w kategoriach czynności i wyników (ustalenie treści, którą powinni opanować uczniowie);
dostępna obserwacja z zewnątrz (odpowiedzi uczniów);
skojarzenia powinny być odwracalne (podać w języku polskim odpowiednik słowa obcego i odwrotnie);
w charakterystyce danego przedmiotu, procesu należy opisać klasę, której przedmiot jest składnikiem, a później jego cechy;
materiał nauczania utrwalać w różny sposób;
dla charakterystycznych właściwości poszczególnych materiałów należy posługiwać się dedukcyjnym lub indukcyjnym tokiem prezentacji materiału - nie faworyzować żadnego;
Wydzielić zagadnienia najistotniejsze;
Eksponowanie nowych terminów, praw, zasad.
Wnioski ogólne z przeglądu teorii doboru i układu treści kształceni:
Program nauczania powinny uwzględniać potrzeby społeczne oraz indywidualne uczniów.
Zachowywać zasadę systematyczności, jako główna wytyczną, uwzględnić możliwość kompleksowo- problemowej, a nawet egzemplarycznej realizacji niektórych tematów.
Możliwość indywidualizowania pracy dydaktycznej nauczyciela poprzez dobór materiału stosownie do zainteresowań i zdolności uczniów.
Treści przedmiotów nauczania powinny być ze sobą skorelowane.
Przygotowanie uczniów do życia.
Treści kształcenia powinny mieć walory wychowawcze.
Wychowanie dla przyszłości.
Systematyczna aktualizacja materiału (eksplozja informacji).
Plany i programy nauczania.
Plan nauczania obejmuje pełen rejestr realizowanych w szkole przedmiotów, ich rozkład na poszczególne lata nauki, a także liczbę godzin nauczania przeznaczoną dla każdego przedmiotu w pełnym cyklu pracy szkoły, jak i w poszczególnych klasach. Taki plan stanowi podstawę opracowania programu nauczania poszczególnych przedmiotów.
Program nauczania ustala jakie wiadomości, umiejętności i nawyki o trwałych walorach poznawczych i wychowawczych oraz w jakiej kolejności uczniowie maja sobie przyswoić.
Na program nauczania składają się:
uwagi wstępne (określa się cele nauczania danego przedmiotu);
materiał nauczania, czyli podstawowe informacje, pojęcia, prawa i ważne hipotezy, metody i techniki pracy , algorytmy, reguły postępowania itp. Z zakresu dyscypliny naukowej odpowiadające danemu przedmiotowi;
uwagi o realizacji programu oraz wskazówki na temat metod, form organizacyjnych i środków umożliwiających skuteczną realizację materiału;
Programy są zdeterminowane nie tylko przez treść, lecz także przez cele, metody i organizację pracy dydaktyczno- wychowawczej, które to czynniki wiążą się z kształtowaniem osobowości uczniów i z warunkiem nauczania - uczenia się. Programy nie mogą być „miniaturami” dyscyplin naukowych.
Przedmioty objęte programem nauczania dzieli się na:
obowiązkowe- wspólny dla uczniów kanon wykształcenia;
fakultatywne - dotyczą zagadnień bardziej szczegółowych i wiążą się z dążeniem do zaspokojenia indywidualnych potrzeb i zainteresowań uczniów.
Zakłada się, że takie programy powinny spełniać następujące funkcje:
zapewnić ciągłość systemowi kształcenia, tworzyć układ odniesienia dla poszczególnych decyzji programowych oraz kontrolować przebieg i wyniki realizowanych zadań dydaktyczno- wychowawczych;
zapewnić uczniom jak najlepsze warunki do nauki oraz tworzyć okoliczności sprzyjające adekwatnemu porównywaniu ocen i świadectw szkolnych;
umożliwiać ponadprzedmiotową realizację treści programowych, zwłaszcza w grupach przedmiotów pokrewnych, np. społeczno- humanistycznych czy przyrodniczych, otwierając przed nauczycielami szerokie pole do indywidualnych rozwiązań.
Podręczniki szkolne.
Podręczniki są jednym z najważniejszych środków dydaktycznych. Służą do:
opanowania nowych wiadomości;
kształtowania nowych oraz utrwalania już posiadanych umiejętności, w tym samokształcenia;
całościowego i problemowego ujmowania zagadnień;
kształtowanie nawyku systematycznej kontroli, oceny i korekty przebiegu i wyników uczenia się;
rozumienie treści czytanego tekstu.
W związku z tymi zadaniami spełnia funkcje dydaktyczne:
funkcję motywacyjną - polega na rozwijaniu sfery emocjonalno-motywacyjnej ucznia oraz na kształtowaniu jego zainteresowań, na mobilizowaniu do pracy;
funkcję informacyjną - wzbogacenie zasobu posiadanej wiedzy (tekst, fotografie, rysunki, odesłanie do innych źródeł i metod zdobywania informacji);
funkcję ćwiczeniową - kształtowanie u uczniów pożądanych umiejętności, i nawyków, niezbędnych w procesie nauczania-uczenia się (w drodze kontroli i korekty własnych wyników).