1. Ferdynand de Sausurre

- wyodrębnienie językoznawstwa jako nauki, języka jako podstawowego narzędzia komunikacji

- dwa wymiary języka mówionego

● langue - wytwór umowy społecznej pewnej grupy ludzi; to co w języku trwałe, fundament

● parole - praktyczna realizacja konwencji językowej, zindywidualizowany sposób mówienia

- wg de Sausurre'a językoznawca bada langue - język jako system znaków

- znak językowy = signifiant (element znaczący) + signifié (element znaczony)

- cechy znaku językowego wg de Sausurre'a: umowny, linearny

- badanie języka

● opozycje binarne głosek (dźwięczność, ustność)

● perspektywa synchroniczna - badanie języka w danym momencie rozwoju

● pespektywa diachroniczna - badanie języka ze względu na jego zmiany w dłuższym okresie czasu

• STRUKTURALIZM po Ferdynandzie de Saussure

● szkoła praska - Jackobson, Trubeck

● szkoła kopenhaska - Hjelmsev

● szkoła francuska - Martinet

● szkoła amerykańska - Bloomfield

• STRUKTURALIZM:

● język jako system wzajemnych relacji

● zjawiska językowe w porządku synchronicznym

● bada langue

● binarność i opozycyjność jako najistotniejszy rodzaj powiązań

● koncepcja budowy znaku językowego

2. Noam Chomsky (ur. 1928r.)

• dzieło „Struktury składniowe” - 1957r.

• koncepcja „kompetencji językowej” - każdy człowiek ma od urodzenia wbudowaną „gramatykę uniwersalną”, zdolność do budowania zdań\

• gramatyka to wg niego próba odtworzenia tych intuicyjnie istniejących zasad; 3 cechy gramatyki wg Chomsky'ego:

● prosta - minimalny aparat formalny opisujący możliwie największy zakres zjawisk

● wartość generatywna - fakt tworzenia przez nas zdań da się zapisać za pomocą reguł

● formalizacja intuicyjnego rozumienia zjawisk językowych

• podział na kompetencję (wiedza intuicyjna o języku) i performancję (wykonanie, praktyczne zachowanie językowe)

3. Edward Sapir - typowy działacz akademicki, ceniony jako badacz kultur, antropolog, językoznawca:

• język kluczem do kultury i myśli człowieka

• język jako narzędzie doskonałe, pierwszy aspekt kultury, który zyskał tak rozwiniętą formę

• język to doskonały system symboliczny (za de Sausurre'm)

• wszystko, co istotne dla danej kultury, w języku tej kultury można wyrazić

• język nie ma pustych pojęć, jest doskonale wypełniony

• gramatyka języka ojczystego warunkuje nasze spojrzenie na rzeczywistość, z drugiej strony język pozwala wyjść poza doświadczenia zmysłowe i myśleć abstrakcyjnie

• funkcje języka wg Sapira:

● komunikacja

● ekspresyjna

● poznania, nazywania elementów rzeczywistości

● konsolidacyjna - każda grupa wytwarza wspólny subkod, system odniesień językowych, który spaja grupę

● socjologiczna - ważne, że rozmawiamy, nieważne o czym

● akumulacja kultury i przekazu historycznego

4. Benjamin Whorf - językoznawca samouk, zaczął rozważania o języku w trakcie pracy w towarzystwie ubezpieczeniowym; potem opisywał język Indian północnoamerykańskich

Co dostrzega Whorf?

• język organizuje nasze doświadczenia, kształtuje nas, przez jego filtr patrzymy na świat

• w Europie konkretny sposób wyobrażenia czasu (dynamiczny) i przestrzeni (statyczna)

• Indianie wg Whorfa mają 2 czasy: obiektywny (coś, czego doświadczyliśmy lub doświadczamy) oraz subiektywny (fragment teraźniejszości i przyszłość, sfera naszych emocji i to, czego nie doświadczyliśmy); taki język warunkuje niepewność jutra

• wg Whorfa Europejczycy żyją w fałszywym przekonaniu, że mogą zaplanować, przewidzieć przyszłość na podstawie przeszłości

• wzorce językowe i kulturowe rozwijały się równolegle i kształtowały nawzajem

• relatywizm językowy

• z tego wniosek, że teksty są nieprzetłumaczalne

5. Socjolingiwstyka

• 1957 - 1967 - dekada fascynacji gramatyką generatywno-transformacyjną

• 1967 - 1977 - dekada rewolucji socjolingwistycznej

● zwrot od badania langue do parole

● strukturalizm zaczyna się „wyczerpywać”, do językoznawców dociera, że trzeba język badać razem z jego powiązaniami zewęrznymi

• założenia socjolingiwstów

● język, jako zjawisko społeczne, podlega prawom zjawisk społecznych

● językoznawstwo poszerzone o kontekst społeczny: społeczność wpływa na język, a język na społeczność

● dorobek strukturalizmu zachowany, ALE:

+ przedmiotem badań wydarzenie językowe, a nie struktura języka

+ zróżnicowanie systemu np. na poziomie grupy; NIE dla jednakowego wszędzie stopnia zorganizowania systemu

+ dynamiczne podejście do języka w socjolingwistyce

6. Dell Hymes (Amerykanin)

• używał pojęcia kompetencji lingwistycznej; elementy kompetencji:

● potencjał systemowy

● odpowiedniość (co jest „dozwolone” w komunikacji, w konkretnej sytuacji)

● występowanie (dostosowanie słownictwa do poziomu komunikacji)

● wykonalność (psychiczne bariery, tabu dotyczące pewnych tematów)

• różne grupy społeczne używają różnych odmian języka

7. J.A. Fishman

• koncepcja wewnętrznego zróżnicowania języka etnicznego

• kody = języki etniczne

• dialekty = odmiany regionalne

• klasowe odmiany języka (koncepcja zakorzeniona w marksistowskim myśleniu o klasach społecznych)

• odmiany stylistyczne (indywidualne użycie języka, zależnie od sytuacji)

Odmiany form mowy:

• wielojęzyczność (użycie różnych języków narodowych)

• to, co determinuje użycie konkretnego kodu:

● sytuacja - sceneria kulturowa

● cechy charakterystyczne uczestników

● akt - sekwencja tematów, które częściej lub rzadziej pojawiają się w wypowiedzi

● klucz - nastrój, kontekst rozmowy

● kanały przekazu (mowa, pismo, itd.)

8. Odmiany jednego języka etnicznego (wg koncepcji Fishmana):

• język standardowy - łączy wszystkich lub prawie wszystkich użytkowników języka, wyrasta na bazie dialektu, jest świadomie kształtowany przez pewnych ludzi (np. elity) aby spełniał funkcje, których do tej pory nie spełniały inne jego odmiany; czasem można wyróżnić kilka standardów (np. angielski); powstanie języka standardowego silnie związane z kulturą miast

Cechy języka standardowego:

● plastyczna stabilność - zapisane są w nim pewne mechanizmy, które umożliwiają jego modyfikację dostosowaną do zmieniającej się rzeczywistości

● intelektualizacja - język standardowy jest na takim poziomie rozwoju, że można za jego pomocą opisać zjawiska abstrakcyjne

Funkcje języka standardowego:

● jednocząca/separująca - wspólny język łączy, obcy dzieli

● prestiżowa - ludzi posiadający wspólny język są w stanie stworzyć państwo narodowe

● rama odniesienia - punkt odniesienia w ocenie naszego wysławiania się

• dialekt - odmiana języka ogólnonarodowego, używana na określonym obszarze przez ludność wiejską, wyróżniająca się swoistymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi; dialekty przez cały PRL uważane w Polsce za coś gorszego, próby ich wprowadzenia do przestrzeni publicznej - K. Kuc, który wygłaszał przemówienia po Śląsku

dialekty polskie: kaszubski, wielkopolski, śląski, małopolski, mazowiecki

• socjolekt - odmiana języka narodowego związana z istnieniem grupy społecznej połączonej jakąś więzią i cechującą się trwałością większą niż 1 pokolenie; członkowie muszą czuć przynależność do tej grupy; np. socjolekt uczniowski, żołnierski, księży; socjolekt nie jest związany z terytorium występowania

• idiolekt - język jednostki, zespół nawyków mownych danego indywiduum w określonym momencie; tworzy się w procesie socjalizacji jednostki i uczenia się przez nią poszczególnych socjolektów; Fishman uważa idiolekt za silnie związany z pełnieniem określonych ról społecznych

9. William Labov na podstawie pewnych zachowań językowych jednostki można stwierdzić jej przynależność do grupy społecznej oraz jej aspiracje i aspiracje tej grupy ludzkiej; Labov prowadził jednak eksperymenty, które sprowadzały się w zasadzie do sposobu wymowy pojedynczych głosek

WYKŁADY „TEMATYCZNE”

1. PŁEĆ W JĘZYKU I KULTURZE

1. Początki badania języka płci

• 1970r. - seminarium pt. „Język a płeć” prowadzone przez Mary Ritche Key, potem jej książka „Male and Female language”

• 1975r. - „Language and Women's Place” - Robin Lahoff

• na zachodzie zaczyna się wiązać pozycję kobiety z językiem, zaczyna się przenosić badania na praktykę (zamiast postman - letter carrier, itd.); w Polce tego nie ma (Kwiryna Hautke - polska badaczka, nie wprzęga badań w ideologię)

• pojęcie biolektu - odmiana języka związana z cechami biologicznymi, np. płcią

2. Jakie czynniki doprowadziły do postrzegania kobiety przez pryzmat biologiczny?

• etymologia polskich słów określających kobietę:

● żona - od gr. gyne - ród

● niewiasta - pierwsze znaczenie: synowa, osoba najniżej w hierarchii rodzinnej

● kobieta - etymologicznie powiązana ze słowem „chlew”

● dziewczyna, -czynka - osoba zajmująca się dojeniem albo karmiąca

• rzymskie, greckie tradycje

● archetyp Penelopy, wiernie czekającej na męża

● westalki

● spartanki czekające na mężów

● amazonki - obraz spychany na bok

• chrześcijaństwo - wizja bardzo niejednoznaczna, pełna skrajności

● Ewa - uosobienie zła, kusicielka

● Maryja - posłuszna Bogu

● św. Tomasz o kobiecie: „kobieta jest nieudanym mężczyzną”

● ostatecznie to jednak w kręgu kultury chrześcijańskiej zaczyna się mówić o prawach kobiety

3. Polszczyzna kobiet i mężczyzn

• dawniej:

Kiedy kształtowała się polszczyzna literacka (XVIw.) staniałą rzeczywista różnica między sposobem użycia języka przez kobiety i mężczyzn. Widać to na przykładzie listów - te pisane przez kobiety są mniej poprawne gramatycznie, ortograficznie, bardziej gwarowe, nie ma w nich łaciny. W wieku XVIII, kiedy dwie królowe francuskie zasiadają na tronie polskim, Polki zaczynają uczyć się francuskiego - po raz pierwszy prześcigają mężczyzn na polu języka.

• współczesne wyróżniki stylu kobiecego w polszczyźnie:

● związany z określonym „tu i teraz”

● wyłoniony z polszczyzny potocznej, ale nie identyczny z nią

● otwarty, reagujący na rzeczywistość

● ekspresywny

● odbija dwoistość sytuacji i roli kobiety

● wartościowanie, znaczny stopień redundancji

● liczne frazeologizmy

● ekspansywność (dziecko nabywa głównie nawyki matki)

4. Obraz kobiety w polszczyźnie:

• formy męskie są podstawowe, pierwotne, natomiast kobiece - wtórne

• przyszli Kowalscy (nie wiadomo, czy tylko mężczyźni, czy też kobiety), ALE przyszły Kowalskie - wiadomo

• tworzenie określenia rodziny od imienia mężczyzny, np. Jankowie; NIGDY od kobiety

• rzeczowniki zbiorowe tylko na bazie formy męskiej - braterstwo, wujostwo

• w liczbie mnogiej czasu przeszłego świat dzieli się na mężczyzn i wszystko inne:

● mężczyźni wyszli

● kobiety, dzbanki, drzewa - wyszły

• rodzaj męski ma przywilej reprezentowania grup - nawet jeżeli jest to męskość psa:

„Kasia, jej mama i ich pies WYSZLI.”

• określanie kobiety za pomocą statusu bliskiego jej mężczyzny: doktor doktorowa

1. GRZECZNOŚĆ JĘZYKOWA

1. Grzeczność (wg. Browna) - celowe, strategiczne zachowanie jednostki podjęte w celu sprostania wymogom swojej i cudzej twarzy wobec ewentualnego zagrożenia obejmujące pozytywne i negatywne style zachowań

Twarz - pozytywna społeczna wartość, jaką dana osoba przypisuje sobie przez sposób postępowania, który podczas określonego kontaktu przyjęła wobec innych ludzi; twarz ma dwa oblicza - pozytywne i negatywne (nie są to określenia wartościujące!):

• pozytywna: odnosi się do ludzkiej potrzeby akceptacji; zagraża jej krytyka

• negatywna: odnosi się do naszej potrzeby autonomii, prywatnej przestrzeni; zagraża jej polecenie

2. Kategorie strategii grzecznościowych:

• strategie komunikowania wprost

● wtedy, gdy komunikuje osoba stojąca wyżej w hierarchii (np. nauczyciel zwracający się do ucznia)

• strategie grzeczności pozytywnej (ochrona pozytywnej twarzy odbiorcy)

● stwarzanie „my” zamiast „ja” i „ty”

● stosowanie zdrobnień, żartów

• strategie grzeczności negatywnej (ochrona negatywnej twarzy odbiorcy)

● formułowanie próśb/nakazów jako pytań

• strategie komunikacji pośredniej

● kiedy osoba mówiąca jest niżej w hierarchii, naraża się na odmowę - np. „trochę tu duszno” - sugestia otwarcia okna

• strategie wycofywania się - rezygnacja z wymiany komunikacyjnej

3. Trudno mówić o uniwersalnym wymiarze grzeczności, każda kultura i język ma własne normy:

• polski nakaz kulturowy „wpychania jedzenia”, nie do pomyślenia w grzeczności anglosaskiej

• angielskie: „Would you like to sit down?”, polskie: „Proszę usiąść.”; grzeczność językowa wyrazem tego, co dana kultura uznała za najwyższą wartość (Anglosasi - wolność wyboru, Polacy - serdeczność, gościnność)

• normy polskiego modelu grzeczności (wg Małgorzaty Marcjanik):

● zasada bycia podwładnym - staramy się stawiać niżej od rozmówcy

● zasada solidarności z partnerem - przejawianie zainteresowania sprawami partnera komunikacji i wykazanie wiedzy na ten temat + wspólne narzekanie jako solidaryzacja

1. POPRAWNOŚĆ I SKUTECZNOŚĆ KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ

1. Kultura języka.

• Witold Doroszewski: „Kultura języka a kultura umysłowa to właściwie synonimy.”

• Walery Pisarek: „ Kultura języka to po pierwsze stopień znajomości środków językowych oraz sprawności w świadomym i krytycznym korzystaniu z nich; po drugie zaś zabiegi mające na celu podniesienie znajomości języka i sprawności jego używania”

• Język jako:

● narzędzie myślenia

● nośnik doświadczeń i dziedzictwa kulturowego

● źródło wiedzy o kulturze i ludziach którzy się nim posługują - np. przez badanie etymologii wyrazów

● na język nie można patrzeć jedynie w kategoriach utylitarnych - język sam w sobie jest wartością (Norwid: „słowo pierwej celem jest niż środkiem”)

● estetyczny aspekt języka

● etyczny aspekt języka (werbalne wywieranie presji, agresja w języku)

2. Poprawność językowa - kategoria normy językowej, możemy mówić o normie użytkowej (uzusie) i skodyfikowanej (normie):

• uzus - zbiór jednostek językowych i społecznie zaaprobowanych form ich użycia

• norma - zespół jednostek językowych opisywanych jako poprawne w słownikach i gramatykach przez językoznawców

Normy działają na wszystkich poziomach języka i mają różne poziomy skonwencjonalizowania.

• poziom polszczyzny oficjalnej (najbardziej dookreślona), dotyczące także pisowni ortograficznej; dzisiaj norma skodyfikowana jest funkcją porządkującą, opisującą to, co dzieje się w języku użytkowym

• różnice między normą a uzusem wynikają z:

● poślizgu czasowego

● czynnika ludzkiego - niektórzy twórcy słowników/gramatyk dają sobie prawo do kształtowania polszczyzny

3. Wewnąrzjęzykowe kryteria poprawności - działają w samym języku, tylko na jego poziomie:

• funkcjonalność (np. neologizmy wchodzące do języka, aby nazwać nowe twory rzeczywistości)

● ekonomiczność - np. przegubowiec zamiast autobus przegubowy

● czy konieczne jest nowe słowo, aby oddać nowy odcień czegoś - kulturalny i kulturowy

• zgodność z systemem

4. Zewnątrzjęzykowe kryteria poprawności:

• narodowe (ochrona języka przed zalewem obcych wpływów, np. ustawy o ochronie języków narodowych)

• logiczności struktur językowych

• autorytetu - wzorem poprawności jest grupa/instytucja, której sposób mówienia uznajemy za wzór

• uzusu - tego, w jaki sposób mówi szersza grupa ludzi

1. JĘZYK POLITYKI

• Pisali/ piszą o nim: M. Głowiński, J. Bralczyk, K. Ożuk

• W polszczyźnie można wyodrębnić coś takiego jak język polityki tylko za pomocą kryteriów zewnątrz językowych

1. Bralczyk dzieli język polityki na ten w systemie totalitarnym i demokratycznym

• w systemie totalitarnym: od odbiorcy nie zależy nic, ma on tylko odebrać komunikat, nie oczekuje się od niego odpowiedzi zwrotnej preferencje odbiorców nie mają znaczenia dla mowy polityka

• demokracja: polityk chce trafić w preferencje odbiorcy, więc chce się odróżnić od innych; może to zrobić na dwa sposoby:

● językiem wyjątkowo starannym

● językiem dosadnym, potocznym

Język polityki w demokracji jest normotwórczy, wciąż jesteśmy poddawani jego wpływowi

2. Trzy okresy w rozwoju języka polityki po wojnie:

• od wojny do 1981r.: nowomowa - Głowiński definiuje ją jako sposób używania języka charakterystyczny dla władzy wyznającej ideologię marksistowską, twierdzi, że cechy wspólne, nawet ponadnarodowe, są charakterystyczne we wszystkich językach:

● dominacja wartości nad znaczeniem - np. liberał raczej jako obelga niż określenie orientacji politycznej

● połączenie elementów pragmatycznych i rytualnych - pewne elementy przemowy musiały się pojawić bez względu na pragmatyczny cel

● opisywanie rzeczywistości postulowanej jako rzeczywistości istniejącej - „Partia głównym poparciem narodu”

● arbitralność decyzji - pewne słowa „ocenzurowane”, wydalone z języka

● antykomunikacyjność

● totalitarna natura

Okoliczności stosowania nowomowy:

● władza jest posiadaczem środków masowego przekazu, więc nowomowa to jedyny język obecny w przestrzeni publicznej

● nowomowa wynalazkiem radzieckim

● apogeum nowomowy - do `56r., potem odwrót z nauki i ze sztuki

● moment kulminacyjny - stocznia '81 spotkali się ludzie mówiący nowomową i normalnie - stało się jasne, że nowomowa wyklucza dialog

- ok. 1981-1990r. - władza przestała pokazywać się jako monolit, pojawili się coraz bardziej

wyraziści politycy - np. Wojciech Jaruzelski, Jerzy Urban

● ośmieszanie publiczne haseł typu „Polak potrafi”

● manifestowanie potrzeby wspólnego języka

● pokazanie różnorodności centrów decyzyjnych władzy

● uwiarygodnienie przez manifestowanie kompetencji

● identyfikacja przez treści negatywne (okazanie „zrozumienia dla ludu”)

● po raz pierwszy zależy władzy na trafieniu do ludzi

• ok. 1990r. do teraz:

● język szalenie zróżnicowany

● wielosłowie i pustosłowie

● dużo ograniczeń, okrężne mówienie

● wypowiadanie się w imieniu innych

● odwoływanie się do specyfiki środków demokratycznych i instytucji

● patetyczna teatralizacja, populistyczne chwyty, stwierdzenia tak ogólne, że niemożliwe do zweryfikowania (np. znaleźliśmy się w Europie)

1. JĘZYK REKLAMY

• łac. reclamo - krzyczę, protestuję reklama jest z założenia głośna, krzykliwa

• w Polsce naukowe zainteresowanie reklamą - po roku 90. (wtedy dopiero wraca ona, po długim okresie PRL-u) - E. Szczęsna („Poetyka reklamy”), J. Bralczyk

• perswazyjny charakter reklamy

1. Reklama w Polsce

• ponad 90% to reklamy przewidywalne, sztampowe, bo wg badań takie są najbardziej skuteczne

• niski prestiż sztuki użytkowej, w tym reklamy jako sztuki

• świat reklamy to świat ludzi młodych i atrakcyjnych

• paradoks wpisany w reklamę - ma trafić do maksymalnej liczby odbiorców, przy czym każdy z nich ma czuć, że jest skierowana właśnie do niego

Leo Spitzer: reklama jest dzieckiem kultury amerykańskiej, trzeba badać ją wszystkimi dostępnymi sposobami i nie lekceważyć teg typu przejawów kultur, jeżeli chce się zrozumieć współczesność

2. Język w reklamie

• obraz w reklamie daje nam fałszywe złudzenie, że nie jesteśmy okłamywani, bo to co widzimy, wydaje się bardziej prawdziwe („Widziałam na własne oczy”)

• wszystkie środki w reklamie muszą ze sobą współgrać

• formuły mnemotechniczne określające etapy przekazu reklamowego:

● SLB: stay, look, buy

● AIDA: attention, interest, desire, action

● DIPADA: definition, identification, proof, acceptance, desire, action

• język w reklamie działa przede wszystkim na poziomie przyciągnięcia uwagi i zainteresowania

• komunikat językowy rzadko działa za pierwszym razem, trzeba go powtórzyć

• reklama używa różnych typów tekstów, gatunków z przestrzeni publicznej (baśń, rozmowa telefoniczna, itp.)

• ważne jest, kto wypowiada tekst w reklamie

• najważniejszy jest odbiorca, a dokładniej - odgadnięcie jego preferencji

• użycie słów naukowych bądź pseudonaukowych

• język naśladujący sposób mówienia młodych ludzi (co ciekawe, reklamy często przyczyniają się do tego, że dane określenia przestają być slangowe, a wchodzą do przestrzeni publicznej)

• reklama wzbudza w nas potrzebę posiadania czegoś, czego wcześniej nie potrzebowaliśmy

3. Cechy językowe komunikatu reklamowego (wg Bralczyka):

• atrakcyjność - opiera się na tym co bliskie i dobrze znane lub odwrotnie, na tym, co egzotyczne

• sugestywność

● reklama może mówić wprost: „kup to”, „wszyscy to mają”

● może też sugerować delikatniej: „a może byś...”

• zrozumiałość - czasami użycie terminów naukowych, mimo że powoduje niezrozumienie, odnosi skutek bo reklama „brzmi mądrze”

pozorna niezrozumiałość - odbiorca myśli, że jest jednym z niewielu, którzy zrozumieli ukryty przekaz, co poprawia jego samopoczucie

• zapamiętywanie - powtarzanie słów kluczy, umieszczanie najważniejszych informacji na końcu, powiązanie reklamy ze znanym motywem muzycznym

• zwięzłość

• oryginalność - do pewnych granic, żeby nie zrazić odbiorców i nie przekroczyć granicy komunikatywności

1. JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE

- szkoły polskie:

● Kraków (Agnieszka Tabakowska)

● Lublin (Jerzy Bartnijski)

● Gdańsk, Warszawa, Katowice…

1. Jeden nurt to studia nad metaforą, kognitywiści pokazują, że nieustannie myślimy metaforami

2. Drugi nurt zrodził się z buntu przeciwko gramatyce generatywno-transformacyjną; jedna z pierwszych postaci kognitywizmu - Ronald Langaker

3. Zarzuty do gramatyki generatywno-transformacyjnej:

• przerost teorii nad praktyką; kognitywiści proponują wyjście od praktyki i na jej podstawie tworzenie teorii

• generatywizm doszedł do absurdu jeżeli chodzi o poziom abstrakcji, próby opisania języka naturalnego językiem paramatematycznym

• generatywiści brali pod uwagę idealnego użytkownika języka, który nie może istnieć

• gramatyka generatywno-transformacyjna opisywała tylko 5% języka w użyciu; wg kognitywistów należy się opierać na danych reprezentatywnych, aby opisać całość języka

• anglocentryzm Chomsky'ego - wg kognitywistów teoria Chomsky'ego dobrze opisuje jedynie język angielski, ewentualnie może mieć jako-takie zastosowanie dla innych języków niefleksyjnych, ale już nie dla np. słowiańskich

4. Językoznawstwo kognitywne opiera się na:

• starożytności (Arystoteles)

• średniowieczu (szkoła scholastyczna)

• niemiecka szkoła (Humboldt)

• czytają wnikliwie teksty Sapira i Whorfa

5. Główne postulaty, poglądy językoznawców kognitywnych:

• Znaczenie jest subiektywne, bo jest w nim zapisany sposób patrzenia na świat; z drugiej strony znaczenie z czasem konwencjonalizuje się, funkcjonuje dla wszystkich w ten sam sposób

• Jednak subiektywizm jest zapisany w języku, każde zjawisko można zapisać na różne sposoby (np. „igliwie” - po polsku jest to masa, niepoliczalna; po angielsku „pine needles” - zespół pojedynczych igieł; różne nazwanie zmienia sposób patrzenia na to samo zjawisko)

• Odrzucają pierwotność jednych struktur a wtórność drugich (np. nieprawdą jest, że strona czynna jest pierwotna w stosunku do biernej), chodzi raczej o to, co w danej wypowiedzi chcemy postawić na pierwszym planie (a jako, że zwykle na pierwszym planie stawiamy człowieka, to strona czynna wydaje nam się bardziej naturalna)

• Kognitywiści mówią o skali poprawności wypowiedzi językowych - coś może być mniej, a cos bardziej poprawne, o stopniu poprawności decyduje kontekst

• Miarą poprawności jest opinia ogółu użytkowników danego języka oraz użyteczność i komunikatywność danej formuły

// TYPY ZNAKÓW(m.in. na ich postawie opisywali język kognitywiści):

1. indeksy - znak, który pomaga się usytuować w czasie i przestrzeni, np. drogowskaz

2. ikony - znaki bazujące na fizycznym podobieństwie znaku i tego, do czego on nas odsyła

3. symbole - większość znaków językowych; bazują one wyłącznie na konwencji, umowie//

6. Zasady strukturyzacji w języku:

• Zasada indeksowości - człowiek ma tendencję do stawiania siebie w centrum i sytuowania wszystkiego innego w zależności od siebie - właśnie dlatego bardziej naturalna wydaje się strona czynna

• Zasada ikoniczności - odzwierciedla obserwowane rzeczy

• Porządek sekwencyjny - mówimy o wydarzeniach w takiej kolejności, w jakiej one następowały

• Zasada dystansu - bliskość poszczególnych elementów w zdaniu może decydować o wyborze gramatycznym

• Zasada ilościowa („mówił nudno i strasznie dłuuuuuugo” - odzwierciedlamy w języku to o czym mówimy)

• Zasada symboliczności

7. Kognitywiści sprzeciwiają się budowaniu kategorii pojęciowych w tradycyjnym tego słowa znaczeniu; raczej bierzemy przedmiot nam bliski i na jego podstawie tworzymy kategorię poznawczą (lepszym ptakiem jest dla nas gołąb niż pingwin, bo ma lata, tym samym jest „lepszym ptakiem”) - kategoryzacja przez prototyp. Nasze kategorie tworzą się na podstawie tego, co widzmy

• Model kategorii radialnej: prototyp to „klucz”, który ma pewne określone cechy od niego tworzymy pojęcia takie jak „klucz do zegara”, „klucz francuski”, „klucz do konserw' - każde z nich ma jakąś cechę typową dla klucz - czy jest to otwieranie czegoś, wygląd, czy może charakterystyczny ruch jaki wykonujemy, używając klucza; wszystko to są cechy fizyczne klucza

Natomiast sformułowania takie jak klucz wiolinowy czy klucz do testu to metaforyczne rozszerzenie znaczenia prototypu - one też coś „otwierają”, ale metaforycznie tworzymy nową jakość, nowe znaczenia, ale wciąż mają elementy wspólne z prototypowym

• Model kategorii sieciowej - kategorie poznawcze tworzą sieć i nie mają sztywnych granic

1. JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA

„Różne języki mają swoje specyficzne cechy w pojmowaniu świata” - Marcin Luter, 1530

„Każdy język wymaga pewnego, właściwego sobie sposobu myślenia oraz realizuje określone, sobie tylko właściwe upodobania” - J. G. Hamann (XVIII/XIX w.)

każdy język pewne opisy przywołuje chętniej, a inne mniej chętnie

„Każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które się stały znakami - tym rezerwuarem jest jego język: jest to rezerwuar, do którego wznosiły swój wkład stulecia (…) jest to skarbiec myśli całego narodu” - J. G. Herder

język jako swego rodzaju magazyn myśli danej kultury

„Każdy język zawiera swoisty światopogląd. Podobnie jak każdy dźwięk wkracza pomiędzy przedmiot a człowieka, tak i cały język plasuje się między człowiekiem, a otaczającą go przyrodą” - Wilhelm von Humboldt

język pośrednikiem między nami, a rzeczywistością

pierwszy mówi o tym, że w języku są zapisane ślady pierwotnego poznawania świata

1. Dwa nurty w tradycji językoznawczej:

• Tradycja obiektywistyczna: można mówić o obiektywistycznym związku między znakami językowymi a desygnatami tych znaków (popularna w poł. XX w.)

• Tradycja subiektywistyczna: nie można mówić o racjonalnych podstawach powiązań między znakami językowymi a ich desygnatami; w ogóle nie ma obiektywnych sądów o rzeczywistości, bo za każdą wypowiedzią stoi nadawca, wszystko jest tylko jego sądem, a nie obiektywną prawdą

FORMA(ciągi foniczne)---POJĘCIE(zbiorowa świadomość)---ZJAWISKA RZECZYWISTE

• Tradycja obiektywistyczna powie, że FORMA i ZJAWISKA RZECZYWISTE są bezpośrednio powiązane

• Tradycja subiektywistyczna uważa, że można je połączyć tylko za pomocą POJĘCIA

2. „Językowy obraz świata to pewna struktura pojęciowa utrwalona w systemi danego języka, czyli jego systemie gramatycznym, jak i leksykalnym”

• Językowy obraz świata to nic innego jak pewien zespół sądów o świecie - język świat interpretuje, a nie odzwierciedla i nie kreuje. Język jest nieobiektywny

• Nasze używanie języka polega na przypisaniu obiektom pewnych cech, które istnieją także obiektywnie; subiektywizm leży w tym, jaką cechę przypiszemy danemu obiektowi. Kognitywiści powiedzą, że tak naprawdę w języku istnieją tylko rzeczy i relacje. Kwestia podziału na części mowy jest wtórna.

Jan jest odważny. Żeby wypowiedzieć te zdania, trzeba się zgodzić

Jan jest bohaterem. co do pewnych cech obiektywnie istniejącego

Jan zdradził. Jana.

3. Składniki językowego obrazu świata

• Własności gramatyczne języka - skłaniają nas do tego, by wydobyć pewne aspekty danej sytuacji i je wypowiedzieć

• Zjawiska leksykalne - leksykon jako coś, co nie tylko świat opisuje, ale też go porządkuje

• Własności słowotwórcze leksemu - przyglądnięcie się temu, jak dzisiaj powstają słowa i dlaczego tak, a nie inaczej; np. falowce, których nazwa nawiązuje do ich budowy, wyglądu, a poza tym są nad morzem

• Etymologia - informuje nas o motywacjach historycznych, nieuświadamianych dziś, do powstania wyrazów w takiej a nie innej postaci

• Konotacje semantyczne - pewne cechy utrwalone w różnego rodzaju związkach językowych, przysłowiach, itp. - stąd trwałe, częste konotacje negatywne/pozytywne; ALE istnieją też konotacje indywidualne - będąc do czegoś osobiście nastawieni negatywnie, będziemy unikac mówienia o tym pozytywnie

• Teksty poetyckie - niektóre działają z taką siłą, że narzucają pewną wizję świata

4. Definiowanie

• Doroszewski mówi o tym, że definicja powinna wskazywać na obiektywne cechy definiowanych przedmiotów, zjawisk

• Kognitywiści mówią, że to nieprawda, że sama nazwa obiektu może być budowana na jednej, arbitralnie wybranej cesze, która automatycznie wysuwa się przez to na pierwszy plan (np. mrówkojad)

sposoby opisania świata wymyśla człowiek, robi to zgodnie z jakimś porządkiem - dlatego właśnie w języku zapisana jest interpretacja świata (np. interpretacja tego, że mak jest chwastem w danej sytuacji, bo zabiera wodę zbożu - to przyporządkowuje go do „kategorii” chwastów)

obiektywnym (lub: najbardziej obiektywnym) sposobem opisania świata jest nauka - unika wartościowań, a zakres pojęć jest przez nią dosyć ściśle ustalony; ten zakres niekoniecznie obowiązuje w języku potocznym, np. nazwa „wieloryb” sugeruje błędne skojarzenie, że wieloryb jest rybą

obraz naukowy i potoczny oddziałują na siebie, stopień ich zbieżności jest zgodny ze stopniem zaawansowania wiedzy w danym społeczeństwie

negatywne wartościowanie zwierząt w przysłowiach, człowiek - przeciwnie, jest wartościowany pozytywnie w stosunku do zwierząt

---