PROCESY INTEGRACJI W UNII EUROPEJSKIEJ

Zaliczenie przedmiotu za obecność na wykładach

WYKŁAD 1

30.10.2004

Proponowana literatura:

Kawecka - Wyżykowska, Synowie „ Unia Europejska” tom1, „Polska w UE” tom2

T.G.Grosse „Polska wobec nowej polityki spójności UE”

M. Grewiński „ Przygotowanie do absorpcji Polski funduszy regionalnych UE”

Proponowane strony WWW:

www.funduszestrukturalne.gov.pl

www.silesia-region.pl

www.garr.pl

www.europa.edu.pl

www.ukie.pl

Różne nazewnictwo funduszy

Fundusze strukturalne = fundusze regionalne = fundusze spójności

Polityka regionalna - działa na poziomie regionów

W rozumieniu wspólnoty jest to termin dotyczący zastosowania takich środków politycznych, fiskalnych, finansowych, które przyczyniają się do poprawy sytuacji gospodarczej wspólnoty

Za realizację tych zadań odpowiadają fundusze strukturalne.

Od momentu utworzenia w latach 70-tych, polityka strukturalna przeszła wiele istotnych reform. W ich wyniku dla poszczególnych Funduszy znacznie zmieniały się: zakres interwencji, zadania, inicjatywy oraz możliwości wspierania. Obecnie polityka strukturalna realizuje 3 CELE.

CEL 1. - obejmuje obszary zacofane gospodarczo. Kryterium jest wielkość PKB na jednego mieszkańca - do otrzymania pomocy w ramach tego celu kwalifikowane są regiony, w których wskaźnik nie przekracza 75% unijnej średniej. Oblicza się go dla jednostek statystycznych z grupy NUTS II, czyli drugiego szczebla Nomenklatury Jednostek Terytorialnych dla potrzeb statystycznych ( np. w Polsce SA to województwa). Ponadto celem 1 objęte SA obszary słabo zaludnione ( poniżej 8 mieszkańców na kilometr kwadratowy) oraz regiony peryferyjne ( np. departamenty zamorskie Francji). W Polsce środki z funduszy strukturalnych będą wydawane wyłącznie w ramach tego celu.

CEL 2. - obejmuje tereny silnie uzależnione od upadającej gałęzi gospodarki, dotknięte problemami wynikającymi z gospodarczej i socjalnej restrukturyzacji, zmian przemysłowych i strukturalnych, oraz zmniejszającego się wzrostu gospodarczego. Liczba ludności na obszarach wspomaganych w ramach tego celu nie może przekroczyć 18 % całkowitej populacji Unii.

CEL 3. - horyzontalny, czyli nie przypisany do konkretnych regionów, ale obejmujący swym zasięgiem cały obszar Unii Europejskiej ( za wyjątkiem regionów wspomaganych w ramach celu 1 lub 2). Dotyczy rozwoju zasobów ludzkich i zwalczania bezrobocia poprzez aktywna politykę rynku pracy.

Członkom UE wolno korzystać ze środków z przeznaczeniem tylko na jeden wybrany cel z powyższych - polska wybrała cel 1 jako najbardziej kosztowny, dofinansowywany w stopniu największym

Ustalenia reformy polityki strukturalnej z 1988 roku:

• wprowadzono cele polityki strukturalnej i w ramach tych celi skoncentrowano interwencje

• wprowadzono decentralizację

• wprowadzono reguły monitoringu (kontrolowano wykorzystywania funduszy) i ewaluacji (sprawdzano efekty, rezultaty, oceniano)

Polityka spójności - ma na celu wyrównanie różnic społecznych

FUNDUSZE UNII EUROPEJSKIEJ

FINANSOWY INSTRUMENT ORIENTACJI RYBOŁÓWSTWA

Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa (FIFG - Financial Instrument for Fisheries Guidance) powstał w 1993 r w ramach kolejnej formy funduszy strukturalnych. Finansuje inicjatywy służące restrukturyzacji rybołówstwa i upraw wodnych (acquaculture). Celem finansowych projektów powinno być dążenie do uzyskania równowagi w środowisku morskim. Pomoc dla tego sektora polega na:

• Finansowaniu odnawiania floty rybackiej i modernizowaniu kutrów

• Pomocy w dostosowywaniu połowów do wymogów rynku

• Tworzeniu małych jednostek rybołówstwa przybrzeżnego i wspólnych przedsiębiorstw

• Rekompensowaniu czasowego zaprzestania działalności

• Pomocy w zachowaniu fauny i flory przybrzeżnej

• Ulepszeniu wyposażenia portów

• Poprawie przetwórstwa i marketingu owoców morza

EUROPEJSKI FUNDUSZ ORIENTACJI I GWARANCJI ROLNEJ ( EAGGF - European Aqriculture Guidance and Guarantee Funds) powstał w 1964 r. Zajmuje się wspieraniem przekształceń struktury rolnictwa oraz wspomaganiem rozwoju obszarów wiejskich. Na Europejski Fundusz Orientacji I Gwarancji Rolnej jest przeznaczana największa część budżetu Unii Europejskiej ( w 1999 przeznaczono na ten cel 42,2 % budżetu). Ponadto środki Funduszu pochodzą z opłat nakładanych na importowane spoza Unii Europejskiej produkty rolne.

EAGGF składa się z dwóch sekcji:

Sekcji Gwarancji , która finansuje wspólna politykę rolną ( zakupy interwencyjne produktów rolnych, dotacje bezpośrednie dla rolników) oraz

Sekcji Orientacji , która wspiera przekształcenia w rolnictwie w poszczególnych państwach UE i jest instrumentem polityki strukturalnej. W ramach Sekcji Orientacji EAGGF realizuje następujące zadania:

- rozwój i modernizacja terenów wiejskich,

- wspieranie inicjatyw służących zmianom struktury zawodowej na wsi ( w tym kształcenia zawodowego rolników i ich przekwalifikowania do inny zawodów),

- wspomaganie działań mających na celu zwiększenie konkurencyjności produktów rolnych,

- restrukturyzacja oraz dostosowanie potencjału produkcyjnego gospodarstw do wymogów rynku,

- pomoc przy osiedlaniu się młodych rolników,

- wspieranie rozwoju ruchu turystycznego i rzemiosła,

- rozwój i eksploatacja terenów leśnych,

- inwestycje w ochronę środowiska,

- wyrównywanie szans gospodarstw położonych na terenach górzystych, terenach dotkniętych kataklizmami.

EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY

Europejski Fundusz Społeczny (ESF- European Social Fund) jest pierwszym zastosowanym we Wspólnocie instrumentem polityki strukturalnej. Został powołany do życia na podstawie art.. 123 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą (1957). Fundusz działa od 1960 , a jego głównym celem jest walka z bezrobociem w krajach członkowskich.

Pomoc, podobnie jak w przypadku pozostałych funduszy, koncentruje się na najbiedniejszych regionach. Fundusz powinien wspierać działania zapobiegające i przeciwdziałające bezrobociu oraz działania rozwijające potencjał kadrowy, integrację społeczną rynku pracy, która promuje wzrost poziomu zatrudnienia, a także równość szans mężczyzn i kobiet. Fundusz powinien w szczególności wspierać działania podejmowane w ramach realizacji Europejskiej Strategii Zatrudnienia oraz ogłaszanych corocznie Wytycznych w sprawie Zatrudnienia (art. 1 Rozporządzenia EFS z 12.07.1999). EFS finansuje pięć obszarów:

• Aktywizację zawodowa bezrobotnych i zagrożonych bezrobociem

• Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu (grupy zagrożone, patologie, nie mogące znaleźć pracy)

• Kształcenie ustawiczne

• Doskonalenie kadr gospodarki i rozwój przedsiębiorczości

• Aktywizację zawodową kobiet

EFS wspiera również rozwiązania systemowe dotyczące zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich (np. systemy szkoleń zawodowych, doskonalenie nauczycieli i trenerów). Ponadto z funduszu finansowana jest inicjatywa EQUAL (wyrównanie szans na rynku pracy).

Budżet Europejskiego Funduszu Społecznego wnosi na lata 2000-2006 około 60 miliardów €, co stanowi około 30 % środków przeznaczonych dla Funduszy strukturalnych przez Unię Europejską na lata 2000-2006 (jest to razem prawie 195 miliardów €)

W Polsce EFC jest wdrażany na podstawie dwóch programów operacyjnych:

Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Zintegrowanego Programu Rozwoju Regionalnego

FUNDUSZ SPÓJNOŚCI ( NAZYWANY TEŻ FUNDUSZEM KOHEZJI)

został utworzony na mocy Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht ( 1993). Powstał na skutek dążenia do zapewnienia w Unii Europejskiej zrównoważonego wzrostu gospodarczego postępu socjalnego - zadań uznanych za pierwszoplanowe zgodnie z postanowieniami Traktatu.

Fundusz Spójności nie jest funduszem strukturalnym, choć pełni bardzo ważną rolę w samej polityce strukturalnej. Zakres jego funkcjonowania obejmuje pomoc o zasięgu krajowym, a nie regionalnym jak ma to miejsce w przypadku Funduszy Strukturalnych. Fundusz Kohezji działa w innym okresie programowania. Początkowo wsparcie dla wybranych członków UE zaplanowano na lata 1993-99, obecnie jego działanie przedłużono do 2006 roku. Natomiast ze względu na charakter i cel działania Fundusz Spójności jest instrumentem polityki strukturalnej UE.

W działaniach tego funduszu kładzie się nacisk na rozwój i współprace regionów oraz na przekształcenia strukturalne regionów słabiej rozwiniętych. Jest to efekt dążenia UE do równomiernego i stabilnego rozwoju oraz usunięcia dysproporcji w rozwoju pomiędzy krajami członkowskimi.

Środki z Funduszu Kohezji są kierowane do pastw, w których poziom Produktu Krajowego Brutto (PKB) na jednego mieszkańca jest niższy niż 90 % średniej UE. Pomoc, która kraje otrzymują w ramach Funduszu obejmuje finansowanie projektów dotyczących inwestycji ochrony środowiska i w infrastrukturę transportową ( w tym wspieranie rozwoju sieci korytarzy transeuropejskich).

Budżet Funduszu Spójności na lata 2000-2006 wynosi 18 mld є ( w latach 1994-1999 wynosił 15,5 mld є). Projekty inwestycyjne ubiegające się o dofinansowanie mogą być wsparte w ramach Funduszu Spójności maksymalnie do wysokości 85% wydatków publicznych lub innych równoważnych wydatków ( tzw. Wydatków kwalifikowanych).

EUROPEJSKI FUNDUSZ ROZWOJU REGIONALNEGO

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERDF - European Regional Development Found) powstał w 1975 roku jako reakcja na coraz głębsze rozbieżności w rozwoju regionów ( spowodowane kryzysem gospodarczym i przystąpieniem do UE Wielkiej Brytanii i Irlandii). Jego głównym zadaniem jest niwelowanie dysproporcji w poziomie rozwoju regionalnego krajów należących UE. Pomoc polega na:

• Inwestycjach (pozwalających utrzymać lub tworzyć stałe miejsca pracy), np.:

poprawa otoczenia firm i podwyższenie atrakcyjności inwestycyjnej regionu, pobudzanie rozwoju badań i nowych technologii, wsparcie finansowe dla MŚP.

• Rozwijaniu infrastruktury (np. budowa dróg, sieci telefonicznych), która wspomaga rozwój ekonomiczny regionu, prowadzi do tworzenia nowych miejsc pracy, przyczynia się do rozwoju transeuropejskiej sieci transportowej, osłabia skutki peryferyjnego położenia regionu, służy dywersyfikacji działalności gospodarczej.

Wspieraniu lokalnych inicjatyw rozwojowych (np. organizacji wspierających przepływ nowych technologii lub ułatwiających dostęp do finansowania dla małych i średnich przedsiębiorstw).

INICJATYWY WSPÓLNOTOWE

Inicjatywy wspólnotowe to programy pomocy bezzwrotnej organizowane przez Unię Europejską dla określonych środowisk i grup społecznych. Komisja Europejska dostrzegając jakieś problemy gospodarcze i społeczne podejmuje działania służące ich przezwyciężaniu. Inicjatywy są finansowane w całości z funduszy strukturalnych. Ich specyfika polega jednak na tym, że SA programowane w inny sposób niż fundusze. Wynika to z faktu, że wspierają one działania istotne dla Unii Europejskiej jako całości.

Obecnie funkcjonują cztery Inicjatywy Wspólnotowe:

INTERRRG III - jej celem jest wzmacnianie współpracy transgranicznej, międzyregionalnej i międzynarodowej.

URBAN - wspieranie i rewitalizacja gospodarcza i społeczna miast Unii Europejskiej liczących przynajmniej 100 000 mieszkańców.

EQUAL - wspiera działania dążące do zniesienia wszelkich form dyskryminacji i nierówności na rynku pracy. Dotyczy też ponadnarodowej współpracy w zakresie promocji nowych środków przeciwdziałaniu bezrobociu i wykluczenie społecznemu.

LEADER + - wspomaga wdrażanie nowoczesnych strategii rozwoju terenów wiejskich.

Zasada pomocniczości (subsydiarności) - podstawowa zasada funkcjonowania UE: polityka strukturalna jest jedynie uzupełnieniem działań podejmowanych na poziomie lokalnym, regionalnym lub krajowym. Dzięki temu odpowiada na rzeczywiste problemy występujące na poszczególnych poziomach.

Zasada koncentracji - wynika z niej, że pomoc w ramach funduszy strukturalnych koncentruje się na regionach zacofanych i grupach najbardziej potrzebujących.

Zasada partnerstwa - polega na współpracy Komisji Europejskiej z odpowiednimi władzami krajowymi, regionalnymi i lokalnymi; dzięki temu środki pomocowe kierowane są do obszarów, które potrzebują największego wsparcia.

ZaSada programowania - polega na kilkuletnim planowaniu wspierania danego kraju lub regionu w oparciu o narodowe plany rozwoju.

Zasada współfinansowania - oznacza, że dofinansowanie z UE ma uzupełniać fundusze z budżetu krajowego. W praktyce w większości przypadków to środki krajowe są uzupełnianiem transferów UE, gdyż stanowią mniejszą część całości kosztów programów.

Tabela nr 5 zastosowanie poszczególnych funduszy w ramach celów polityki strukturalnej na lata 2000-2006

Cel 1	EFS	EFRR	EFOiGR	IFUR^1
Cel 2	EFS	EFRR
Cel 3	EFS

¹ - IFUR może wspierać działania strukturalne poza regionami objętymi celem 1 zgodnie z rozporządzeniem Rady 1263/1999 z 21.06.1999 w sprawie Instrumenty Finansowego Ukierunkowania Rybołówstwa.

Źródło: Rozporządzenie Rady z 21.06.1999 wprowadzające ogólne przepisy dotyczące funduszy strukturalnych, tytuł 1, art. 2, a także: „Vorschlege zur Verordnung der Strukturfonds 2000-2006 - Eine vergleichendeAnalise”, s.5.

Narodowy Plan rozwoju - dobrze byłoby przeczytać

WYKŁAD 2

31.10.2004

III IDEE PRZYŚWIECAJĄCE INTEGRACJI:

1. liberalizm

2. socjalizm (?)

3. doktryny kościoła katolickiego (?)
   

Idee liberalizmu:

• wolność

• własność prywatna

• dążenie do bogacenia się

Państwo liberalne powstało po rewolucji francuskiej, w wyniku której kościół oddzielono do państwa:

wiara jest obok władzy !!!

władza pochodzi od ludu a nie od Boga!!!

Gospodarka liberalna - gospodarka samo kontrolująca się (niewidzialna ręką rynku)

Cykle gospodarki liberalnej:

Powstaje po kryzysie światowym:

New Deal - Keyns - interwencjonalizm państwowy

Koniec z gospodarką całkowicie liberalną !! wkracza rola państwa które kontroluje, ogranicza, wyznacza cła, akcyzy, sopy procentowe, kursy walut (poprzez banki centralne)

Zmienia się koniunktura gospodarcza, a cykl wygląda inaczej:

Homo sovieticus - opinia, nazwa właściciela prywatnego (?)

Powiedział to jakiś ksiądz - znalazłam go

Tischnerowski program do zrealizowania
Do czego jest nam dziś potrzebna myśl ks. Józefa Tischnera? Czy Tischner ciągle mówi nam coś istotnego, skoro spory, w które się wdawał - o lustrację, dekomunizację, państwo neutralne światopoglądowo - straciły dawną temperaturę? Może odwołania wynikają jedynie z braku żyjących autorytetów? Może służą tylko prowadzeniu wojen ideologicznych? - na te pytania Romana Graczyka odpowiada w GAZECIE W KRAKOWIE (9.05) Tadeusz Gadacz, filozof religii i etyki w warszawskim Collegium Civitas, uczeń prof. Tischnera. 
Ciągle tkwi w nas „chochoł sarmackiej melancholii” oraz, choć może w mniejszym stopniu, „homosovieticus”. Dalej nie umiemy sobie poradzić z „darem wolności” i wciąż często postrzegamy go jako „nieszczęsny”. Jesteśmy nadal „krainą schorowanej wyobraźni”. Aktualne są też pozytywne wezwania: „najgłębsza solidarność jest solidarnością sumień”, „jedni drugich brzemiona noście”. „Solidarność” kończy się jako formacja społeczno-polityczna, ale oczekujemy wciąż solidarności międzyludzkiej w życiu społecznym. Zatem to, co na ten temat pisał w „Etyce solidarności” Tischner, nie przestaje być wezwaniem - dowodzi prof. Gadacz. Aktualny jest też problem patriotyzmu, który obecnie dla młodego pokolenia wydaje się nie istnieć, a dla Tischnera był niesłychanie ważny: „Tischner ogromnie kochał Polskę i nas tej miłości uczył, mówił, że tu mamy być, tu pracować, bo tu się decydują ważne sprawy”. 
Owszem, może już nie obchodzą nas tak jak kiedyś kwestie państwa wyznaniowego, stosunku Kościoła do demokracji itd. Ale, znamienne, „może dlatego nas mniej obchodzą, że sporo problemów z tym związanych rozwiązaliśmy. I jeśli dziś episkopat nawołuje, żeby problem integracji europejskiej rozważać bez zacietrzewienia, to ta zmiana jest także wynikiem tekstów Tischnera”. 
Graczyk zwraca uwagę, że Tischner i uznające go za autorytet środowiska liberalne głosili potrzebę wstrzemięźliwości politycznej Kościoła. Dziś tymczasem, gdy Episkopat, a przynajmniej wybitniejsi biskupi, zaangażowali się w poparcie integracji europejskiej, ci sami liberałowie mówią: dzięki Bogu, że Kościół nam pomaga. Pojawia się pytanie: jak by na to patrzył teraz Tischner? Prof. Gadacz zauważa, że w sprawie integracji Kościół w Polsce stosuje strategię uosabianą niegdyś przez prymasa Wyszyńskiego: autorytetu, który wskazuje drogę. I stwierdza: „Nie wiem, czy Tischner by dzisiaj dął w tę samą tubę, co oczywiście nie oznacza, że byłby przeciwnikiem wstąpienia Polski do Unii. Przeciwnie. Ale on miał inną metodę - wyzwalania ludzi z lęku i pewnie to by dzisiaj próbował robić”.
Nie jest tajemnicą, że ks. Tischner był odrzucany przez wiele środowisk w Kościele - choć to dzięki Tischnerowi Kościół obronił się przed różnymi manowcami. „Nasz Kościół w znacznym stopniu poradził sobie z problemem wolności, demokracji, zaczyna rozumieć, że chrześcijaństwo z istoty jest ewangeliczne, a więc dotyczy relacji międzyludzkich, że religia musi być oparta na wolności, a zatem na wyborze sumienia, a nie na przymusie instytucjonalnym. Ale to nie znaczy, że nie mamy już nic do zrobienia”. Tischner mawiał - przypomina Gadacz - że Ewangelia jest ciągle przed nami. „Chodzi o to, że historia chrześcijaństwa przez wiele wieków była historią europejskiej polityki, a nie historią Królestwa Bożego. Tu wracamy do jego fundamentalnych tez na temat religii: świat jest dobry, a nie zły, należy w człowieku raczej szukać dobra niż zła, chrześcijaństwo jest religią nadziei - to jest tischnerowski program do zrealizowania”.
Naturalnie pojawia się najbardziej aktualna kwestia: jak wedle tischnerowskich kategorii oceniać reakcję Kościoła na sprawę abp. Paetza? „Jeśli wolno mi próbować wejrzeć w sposób myślenia Profesora - mówi Gadacz - powiedziałby on tutaj, że powołaniem Kościoła jest świętość, a nie doskonałość. Tischner głosił przekonanie, że to w człowieku jest Bóg obecny, a nie przede wszystkim w instytucjach. W związku z tym dobro człowieka jest ważniejsze niż instytucji. Wezwanie do świętości to wezwanie do dobra, nie do doskonałości. Więc głos Tischnera byłby też i taki, że należy tak tę sprawę rozwiązać, żeby nie zabijać prawdą, pozwolić ludziom na ewolucję myślową. Bo chrześcijaństwo jest religią miłości i wybrania (przez Boga), a nie weredyzmu, czyli walenia prawdą po głowie”. Nie oznacza to jednak akceptacji sposobu, w jaki odszedł arcybiskup, bo w odbiorze społecznym procedura ta była skandaliczna. „Mówiąc o weredyzmie - precyzuje prof. Gadacz - mam na myśli prostych ludzi, którzy tak byli wychowywani w naszym Kościele, że istnieje tylko biel albo czerń, wierność albo zdrada, a nie ma miejsca dla słabości. W perspektywie doskonałości nie ma miejsca dla słabości, w perspektywie świętości - tak. Niedoskonały może być także biskup. Tylko że wierni, którzy przyzwyczaili się, że w Kościele mamy do czynienia z doskonałością, nie są przygotowani na konfrontację z taką rzeczywistością. Co wtedy robić? Pierwsze rozwiązanie, to skrywać prawdę, ale nie jest to dobre rozwiązanie. Skandal poznański odkrywa głębszy problem: czym jest Kościół. W tej kwestii poprawną odpowiedź daje ks. Tomasz Węcławski, który zachował się jak prorok. Nie jestem członkiem jury Nagrody im. Tischnera, ale wydaje mi się, że on kiedyś powinien tę nagrodę otrzymać”.

Są dwie odmiany liberalizmu:

1. socjalliberalizm - takie działanie po II wojnie światowej wprowadziła Wielka Brytania, działał wtedy Beveridge (arystokrata brytyjski), był delegatem Wielkiej Brytanii do rozmów ze Związkiem Radzieckim po wojnie, wprowadził reformy socjalne w Wielkiej Brytanii urzeczony darmowymi szpitalami i spektaklami ZSRR ( podczas delegacji pokazano mu takie właśnie obrazki, nie pokazano mu gułagów i biedy)

BEVERIDGE'A PLAN, memoriał w sprawie ubezpieczeń społ. i polityki pełnego zatrudnienia (Social Insurance and Allied Services), oprac. przez W.H. Beveridge'a 1942 na polecenie rządu bryt.; stanowił połączenie polityki pełnego zatrudnienia, realizowanej przez państwo, z zabezpieczeniem społ. wszystkich obywateli oraz powszechną, publ. i bezpłatną służbą zdrowia; stał się podstawą polityki socjalnej W. Brytanii po II wojnie światowej.

2. neoliberalizm - kręgosłup ideowy wszystkich ustaleń Unii Europejskiej - subsydiarność - poparcie dla inicjatyw oddolnych, poparcie dla samorządności, wyznaje się zasadę że problemy najlepiej rozwiązywane są na poziomie regionalnym, lokalnym, państwo ingeruje w ostateczności. Zdanie że niewielkie ( do 300-stu osób) firmy są najbardziej elastyczne, trwałe i dostosowujące się do zmieniających się warunków otoczenia.

Hadecy - państwa hadeckie - partie chrześcijańskie ?????

Krzyżacy - Klasztor Szpitala Matki Bożej

Kościół próbuje wrócić do polityka i życia społecznego

Przygotowuje ofertę skierowaną do robotnika :

Społeczne doktryny Kościoła Katolickiego:

• zasada dobra wspólnego

• zasada solidarności

• zasada uczestnictwa

• zasada pomocniczości

ciekawostka dotycząca reform wprowadzonych m.in. przez Beveridg'a

Krótka historia emerytur

Pięć lat temu przeprowadzono w Polsce radykalną reformę systemu emerytalnego. Nie był to przypadek - na całym świecie sposób finansowania emerytur zmienia się, testowane są nowe rozwiązania. Zanim jednak do tego doszło, nad emeryturami głowili się wielcy przywódcy, tacy jak cesarz Oktawian i kanclerz Bismarck. Dopiero jednak od całkiem niedawna emerytury są czymś powszechnym i oczywistym.

W dawnych czasach emerytury to były sprawą o znaczeniu militarnym, bowiem do dziewiętnastego wieku otrzymywali je głównie żołnierze po odejściu od służby czynnej. Wypłaty dla weteranów wprowadzili już starożytni Rzymianie. Za czasów republiki rzymskiej legioniści po odbyciu 16 lat służby czynnej i 4 lat rezerwowej otrzymywali wysoką jak na owe czasy odprawę lub ziemię odebraną podbitym ludom. Takie apanaże nie były jednak nigdzie uregulowane prawnie i często były przyznawane żołnierzom z woli ambitnych polityków, który potrzebowali poparcia uzbrojonego "elektoratu". Aby zapobiec tej formie politycznego przekupstwa, cesarz Oktawian August wprowadził regularny system emerytalny dla weteranów w 13 r n.e. Od tej pory każdy legionista mógł liczyć na jednorazową odprawę w wysokości 3 tys. denarów. Jeśli był zapobiegliwy, mógł ją odłożyć na procent. Historycy wyliczyli, że żyjąc z odsetek mógł dysponować dochodem równym 66-75 procentom przeciętnego dochodu robotnika w Italii. Co ciekawe, współczesne emerytury zazwyczaj również mieszczą się w przedziale od 66 do 75 proc. średniej płacy.

Po upadku Imperium Romanum emerytury dla wojska wprowadzono powtórnie dopiero w czasach nowożytnych, kiedy feudalne armie zostały zastąpione przez żołnierzy najemnych i poborowych. Na początku wypłaty dostawali niezdolni do służby z powodu zdobytego na polu chwały kalectwa. Świadczenia takie, wprowadzone pod koniec XVI wieku w Anglii były raczej rentami inwalidzkimi niż prawdziwymi emeryturami. Te ostatnie wprowadzano stopniowo od XVIII wieku. Na początku XIX stulecia brytyjscy, francuscy, hiszpańscy i pruscy weterani mogli liczyć na regularne wypłaty po zakończeniu służby. Najwyższe emerytury dostawali wiarusi w służbie Wielkiej Brytanii - dokładnie 50 proc. ostatniego żołdu.

Emerytury niemilitarne powstały dopiero w XIX stuleciu. Wcześniej pracownicy musieli albo sami oszczędzać na starość albo liczyć na to, że ich dzieci zapewnią im utrzymanie. Ci, którym się to nie udało, musieli liczyć na zapomogi i opiekę organizacji charytatywnych. W XIX wieku zaczęły powstawać robotnicze kasy zapomogowe, gwarantujące swoim członkom niewielkie wypłaty na wypadek choroby, kalectwa lub starości. 

Wszystko to zmienił dopiero niemiecki kanclerz Otto von Bismarck w 1880 roku. Aby zyskać głosy robotników dla swojej partii Bismarck wprowadził gwarantowaną przez państwo emeryturę dla wszystkich ubezpieczonych pracowników, którzy ukończyli 70 lat. Służyła ona do zapewnienia utrzymania osobom w wieku niedołężnej starości. Do sfinansowania tego systemu służyły składki potrącane z pensji. Trzeba dodać, że średnia długość życia wynosiła wtedy 45 lat, jednocześnie robotnicy rozpoczynali pracę i opłacanie składek już wieku kilkunastu lat. Mimo to bismarckowska reforma miała kapitalne znaczenie dla gospodarki niemieckiej. Ułatwiła wielu chłopom decyzję o porzuceniu karłowatych gospodarstw, które zapewniały im niewielkie bieżące dochody, ale dawały zabezpieczenie na starość. Dzięki temu niemiecki przemysł zyskał nowych robotników, którzy w innym wypadku wybraliby bezpieczne życie na wsi, gdzie starcy mogli liczyć na pomoc rodziny.

Wprowadzone przez Bismarcka ubezpieczenie emerytalne razem z ubezpieczeniami od trwałego kalectwa i choroby stało się podstawą niemieckiego państwa dobrobytu. W założeniu miały one umożliwić emerytowi utrzymanie takiego samego poziomu życia jak wtedy, kiedy pracował. Początkowo miały być finansowane całkowicie z budżetu, żelazny kanclerz chciał w tym celu podnieść akcyzę na tytoń. Parlament nie wyraził na to zgody, system emerytalny musiał być więc oparty na składkach zatrudnionych. Zakładano, że nie będą one miały nic wspólnego z finansami państwa. Niemniej jednak dziś 30 proc. budżetu niemieckiego odpowiednika ZUS stanowią dotacje rządu federalnego - czego nie dokonał Bismarck, dokonali politycy demokratycznych Niemiec. (Peter Manow, Social Insurance and the German Political Economy, MPIfG Discussion Paper, Köln 1997).

Do drugiej wojny światowej państwowy system emerytalny wprowadzono w większości krajów europejskich. Najczęściej naśladowano niemieckie rozwiązanie stworzone przez Otto von Bismarcka. Konkurencyjny system opracował w Wielkiej Brytanii polityk Partii Liberalnej William Beveridge. Rozwinął on system, istniejący od 1908 roku i zapewniający niewielką emeryturę ludziom, którzy ukończyli 70 lat i osiągali dochody poniżej pewnego, ustalonego poziomu. W 1942 roku Beveridge zaproponował kompleksowy plan ubezpieczeń emerytalnych. Różnił się on bismarckowskiego tym, że wysokość państwowej emerytury ustalono na stałym poziomie, umożliwiającym zaspokojenie jedynie podstawowych potrzeb. Była ona za to dostępna dla wszystkich, nie tylko dla pracowników. System Beveridga był finansowany z budżetu, czyli z podatków. Dodatkowo, pracownicy, którzy chcieli utrzymać swój poziom życia po zakończeniu kariery zawodowej, mogli oszczędzać w prywatnych funduszach emerytalnych.  

Model niemiecki jest nazywany także solidarnościowym. Pracujący płacą składki, dzięki którym zakład ubezpieczeń wypłaca emerytury. Kiedy  się zestarzeją, mogą liczyć na to, że przyszłe pokolenia również sfinansują ich emerytury ze swoich składek. W pewnym sensie, zakład emerytalny musi się zadłużać u pracujących, żeby móc wypłacić emerytury. Spłaca dług, kiedy obecni płatnicy składek sami znajdą się na emeryturze. Jeszcze w 1958 roku ekonomista, laureat nagrody Nobla Paul Samuelson przewidywał, że dzięki wzrostowi wydajności pracy i liczby ludności możliwe będzie wypłacanie coraz wyższych uposażeń kolejnym pokoleniom emerytów. Przewidywanie te okazały się nadmiernie optymistyczne.

Już w latach siedemdziesiątych okazało się, że w krajach rozwiniętych rodzi się coraz mniej dzieci, jednocześnie ludzie żyją coraz dłużej. Wieku emerytalnego natomiast nie podniesiono, a w niektórych krajach nawet obniżono. Ludzie żyli więc coraz dłużej jako emeryci, jednocześnie, z powodu spadku przyrostu naturalnego, coraz wolniej przybywało pracowników opłacających składki. Początkowo ratunkiem wydawało się podnoszenie składek. Do roku 1982 podatek socjalny, czyli składka finansująca wszystkie ubezpieczenia społeczne wynosił w naszym kraju 15,5 proc. W 1998 roku było to już 45 proc. I nadal nie wystarczało. W innych krajach było podobnie.

Sumy, które system emerytalny zabiera płacącym składki pracownikom a które powinny do nich wrócić jako emerytury to zadłużenie systemu emerytalnego. Osiąga ono kosmiczne rozmiary. Obliczono, że w niektórych krajach dług systemu emerytalnego kilkakrotnie przekracza PKB (Paul van der Noord, Richard Herd, Pension liabilities in the seven major economics, OECD working papers). Zadłużenie emerytalne przekracza więc często rozmiar długu publicznego. Ponieważ koszty jego obsługi ponosi budżet, dług taki staje się coraz większym ciężarem dla gospodarki. To przydarzyło się między innymi Niemcom - konieczność borykania się z niespłacalnym, wynoszącym prawie 180 proc. PKB długiem emerytalnym dławi od lat niemiecką gospodarkę. 

Składki emerytalne osiągnęły taki poziom, że nie można już ich zwiększać - przecież odlicza się je z naszych płac. Problemy dotkknęły też systemów emerytalnych wzorowanych na tym stworzonym przez Beveridge'a - tak naprawdę różni się od bismarckowskiego głównie tym, że zamiast składek emerytury finansują podatki. Te ostatnie zaś płacą przede wszystkim pracujący - tak więc i brytyjski system dotknęły skutki wydłużonej długości życia i małej liczby rodzących się dzieci.

Okazało się jednak, że system Beveridge'a był bardziej elastyczny i reformowalny. Jak wiemy, każdy pracownik w Wielkiej Brytanii miał zagwarantowaną niewielką emeryturę od państwa. Ponadto miał jednak obowiązek sam oszczędzać na starość. Prawo dawało mu wybór - zakładowe programy emerytalne prowadzone przez pracodawców, indywidualne oszczędzanie na indywidualnym koncie w wybranym funduszu emerytalnym lub wpłacanie składek do SERPS, czyli instytucji w rodzaju naszego ZUSu. Reformy przeprowadzone przez rząd Margaret Thatcher w latach '80 polegały głównie na zmniejszeniu roli gwarantowanej, jednakowej emerytury i rozwój prywatnych instytucji emerytalnych (Halina Żeglicka (red.), Systemy i Reformy Emerytalne, IPISS, Warszawa1997). W efekcie, Wielka Brytania ma najmniejszy dług emerytalny w Europie. 

Wyliczenia aktuariuszy, czyli osób zajmujących się matematyczną stroną ubezpieczeń nie pozostawiają wątpliwości. System emerytalny stworzony przez Bismarcka musi prędzej czy później upaść. Trzeba było szybko znaleźć rozwiązanie. Na radykalne kroki j zdecydowali się w 1980 roku Chilijczycy. Kiedyś, jako pierwsi w Ameryce Płd. zorganizowali wzorowane na niemieckich emerytury. Pierwsi też je zreformowali. 

Wprowadzony w Chile system emerytalny przypomina trochę brytyjski. Tworząc go, zerwano z zasadą finansowania dochodów emerytów przez pracujących. Zamiast tego każdy miał sam oszczędzać na własną emeryturę na indywidualnym koncie w wybranym przez siebie jednym z ?Administradoras de Fondos de Pensiones? (AFP), czyli Firmie Zarządzającej Funduszami Emerytalnymi. Przyszła emerytura miała zależeć od tego, ile ubezpieczony zgromadzi na koncie w AFP, czyli pośrednio od tego jak długo pracował i ile zarabiał. AFP jako prywatne firmy dbają o powiększenie zgromadzonych funduszy przez trafne inwestycje, pobierając za to opłatę. Podlegają też ścisłemu nadzorowi państwa działającego w interesie ubezpieczonych.

Chilijskie reformy naśladowano w wielu krajach, także w Polsce. Nasze Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE) to przecież nic innego jak chilijski AFP. Zmiany w systemie emerytalnym wymuszają nieubłagane trendy demograficzne. System stworzony przez Bismarcka mógł dobrze działać tylko  wtedy, gdy pracujących przybywało w odpowiednio wysokim tempie. Spadek liczby urodzin grozi jego upadkiem, tym groźniejszym, im dłużej będzie się odwlekać konieczne reformy.

9

Wielki kryzys 1929 rok

---