Czeki w aspekcie prawnym i ich wykorzystanie, Prace licencjackie, magisterskie, Magisterki


Wyższa Szkoła Bankowości

i Finansów

PRACA LICENCJACKA

Temat: Czeki w aspekcie prawnym i ich wykorzystanie

Spis treści


Wstęp

Jako zagadnienie w swojej pracy licencjackiej wybrałem czeki i ich unormowanie prawne. Dlaczego właśnie tym tematem się zająłem? Otóż niedawno założyłem w banku rachunek osobisty. Środki zgromadzone na tym koncie mogłem pobierać w różny sposób, m.in. poprzez użycie karty bankomatowej, poprzez wypisane czeku lub przez dyspozycję ustną.

Wybrałem zarówno kartę bankomatową, która znacznie ułatwia realizację wypłat z rachunku, jak również i czeki, które można zrealizować nawet na poczcie.

Od tej pory zacząłem interesować się samym dokumentem czekowym, jak również i możliwościom, które on sobą przedstawia.

Z moich obserwacji wynika, że czeki jako środek płatniczy można wykorzystywać w wielu miejscach, można go wypisać na rzecz innej osoby (takiej możliwości nie daje karta płatnicza), wreszcie można nim realizować zobowiązania. Zbierając materiały i pisząc tę pracę chciałem bliżej poznać prawo czekowe i zaspokoić własną ciekawość związaną z dokumentem czekowym.

Okazuje się, że czek ma długą tradycje i od wieków jest wykorzystywany w obrocie płatniczym. W obrocie tym pełni określone funkcje gospodarcze, które wynikają z faktu, że zalicza się on do papierów wartościowych. Powoduje to, iż dokument czeku stwarza istnienie prawa w postaci wierzytelności pieniężnej. Połączenie dokumentu z prawem powoduje znaczne ułatwienie obrotu czekowego i zwiększa jego bezpieczeństwo.

Jedną z funkcji czeku jest występowanie jego na rynku jako środka zapłaty. Zapłata ta następuje bezpośrednio do rąk posiadacza w postaci gotówki lub też w postaci rozliczeń bezgotówkowych. Ponadto czek oszczędza zużycie pieniądza oraz powoduje, iż uczestnicy obrotu czekowego zwolnieni są od problemów i niebezpieczeństw związanych z wykorzystaniem pieniądza.

W Polsce jednak czek jest mniej popularny niż w krajach zachodnich. Wynika to z braku przyzwyczajeń do tego typu regulacji. Ponadto polskie banki nie posiadają jeszcze zbyt rozbudowanej oferty czekowej.

Stojąc u progu wejścia do Unii Europejskiej należy szczególną uwagę zwrócić właśnie na pełniejsze wykorzystanie czeku.


  1. GENEZA CZEKU I PRAWA CZEKOWEGO

Nazwę „czek” jedni wywodzą od czasownika angielskiego „to check” (sprawdzać, kontrolować), inni znów od angielskiego wyrazu „exchequer” (skarbiec) lub od francuskiego „echec” (szach).

Już w średniowieczu odróżniano od weksli, płatnych w określonych terminie, przekazy płatne za okazaniem. Były to polecenia kierowane przez wystawcę do bankiera, aby ten z gotówki złożonej u niego, wypłacił oznaczoną w poleceniu sumę okazicielowi.

Pierwotne formy czeku stosowane były stosunkowo wcześnie we Włoszech, gdzie już w XIII i XIV w. panujący, w celu uniknięcia doraźnych trudności płatniczych, mieli zwyczaj wysta­wiania poleceń wypłaty, których adresatami były ich skarbce lub poborcy podatkowi. Z kolei w miastach będących ośrodkami ów­czesnego handlu utarł się w XIV w. zwyczaj, że dłużnicy przy pomocy poleceń wypłaty dokonywali zapłaty z własnych środków pie­niężnych, znajdujących się w depozycie osób zajmujących się przechowywaniem pieniędzy. Stosowanie ich stało się stopniowo powszechne w Anglii i Holandii, gdzie funkcję „bankierów” peł­nili początkowo złotnicy. U nich właśnie kupcy deponowali swoje zasoby pieniężne, którymi dysponowali w formie bezgotówkowej przy pomocy tzw. cash notes. Już począwszy od XVII wieku kupcy angielscy zlecali swym bankierom dokonywanie wypłat pieniężnych. W XVIII wieku, także inne osoby (poza kupcami) wystawiały przekazy pieniężne i zlecały w nich wypłatę bankom, w których miały swe konta. W ten sposób następowała wypłata gotówki osobie wymienionej w dokumencie, najczęściej w celu umorzenia przysługującej jej wierzytelności.

Jako dogodny środek płatniczy czek bardzo szybko zna­lazł zastosowanie w różnych państwach świata.

Głównym czynnikiem rozwoju były potrzeby gospodarcze (rozszerzenie obrotu pieniężnego itd.). Czek stał się środkiem zapłaty i to przeznaczenie gospodarcze zachował do dnia dzisiejszego.

Z końcem XIX w. nasiliły się tendencje prawnego uregulowania obrotu czekowego. Regulacja ta znalazła wyraz w angielskiej ustawie z 1882r., określającej czek jako „weksel na okaziciela płatny w banku”. Ustawa ta nie została od razu wszędzie zaakceptowana. Dlatego też przedłożony parlamentowi w 1892r. projekt ustawy nie doczekał się uchwalenia. Dopiero następny projekt ustawy czekowej z dnia 13 lipca 1907r., którego treść pokrywała się z po­przednim projektem, uchwalony został z niewielkimi zmianami 11 marca 1908r., wchodząc w życie z dniem 1 kwietnia 1908r. Istotną zmianę poglądów na temat celowości ustawowego uregulowania obrotu czekowego spowodował m.in. niedostatek środków pienięż­nych, stanowiący wynik znacznego ożywienia gospodarczego na przełomie XIX i XX w.

Potrzeby międzynarodowego obrotu gospodarczego sprawiły, że coraz silniej występowała dążność do ujednolicenia Prawa czekowego. Konferencja haska z 1912 r. ograniczyła się do wypracowania uchwał zalecających unormowanie najważniejszych kwestii z tego zakresu.

Konferencja genewska w szerszym stopniu skupiła się na tej tematyce. Obrady trwały od 23 lutego do 19 marca 1931 r. Uczestniczyło w nich 30 państw, w śród nich Polska. Konferencja ujawniła znaczną różnicę poglądów. W dniu 19 marca 1931r. zostały uchwalone w Genewie trzy konwencje międzynarodowe związane z obrotem czekowym:

  1. w sprawie jednolitej ustawy o czekach, wraz z załącznikiem nr I, zawierającym tekst jednolitej ustawy o czekach oraz załącznikiem nr II, określającym zakres dopuszczalnych odchyleń od treści jednolitej ustawy;

  2. o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie czeków;

  3. dotycząca opłaty stemplowej w przedmiocie czeków.

W dniu 19 marca 1931 r. w Genewie, wszystkie wymienione konwencje podpisane zostały przez 26 państw (Austria, Belgia, Cze­chosłowacja, Dania, Ekwador, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Japonia, Jugosławia, Luksemburg, Meksyk, Monako, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Węgry, Włochy, a ponadto Wolne Miasto Gdańsk). Do umowy nie przystąpiły Stany Zjednoczone, natomiast Wielka Brytania, a także Irlandia przystąpiły tylko do trzeciej konwencji. Ponadto nie wszystkie państwa raty­fikowały podpisane poprzednio konwencje dotyczące Prawa czekowego (Ekwador, Czechosłowacja, Jugosławia, Hiszpania, Rumunia, Meksyk, Turcja), powodując, że nie weszły one w odniesieniu do nich w życie. Niektórym z tych państw w ratyfikacji konwencji prze­szkodził wybuch II wojny światowej. Obecnie uczestnikami umów są łącznie 32 państwa, w tym 12 państw, które nie uczestniczyły w początkowych negocjacjach (Au­stralia, Bahama, Brazylia, Fidżi, Indonezja, Malawi, Malezja, Malta, Nikaragua, Papua-Nowa Gwinea, Tongo i Cypr).

W chwili obecnej istnieją więc na świecie trzy podstawowe systemy Prawa czekowego:

W latach 70'tych pojawił się zamysł opracowania konwencji dotyczącej międzynarodowego Prawa czekowego, popierany przez utworzoną przy Organizacji Narodów Zjednoczonych Komisje dla Międzynarodowego Prawa Handlowego (UNCITRAL). Proponowana konwencja dotyczyłaby „międzynarodowego czeku” służącego do obsługi międzynarodowego obiegu płatniczego. W związku z małym zainteresowaniem państw członkowskich instytucją „międzynarodowego czeku”, prace nad przygotowaniem odpowiedniej konwencji zostały na razie zawieszone. Kolejnym efektem procesów integracyjnych w zachodniej Europie stały się tzw. euroczeki oraz eurokarty czekowe.

    1. Geneza i źródła Prawa czekowego w Polsce

W zakresie regulacji prawnych obrotu czekowego w Polsce można wyróżnić trzy fazy:

  1. dotyczyła obowiązującego Prawa czekowego państw zaborczych, np. w byłym zaborze pruskim obowiązywała ustawa czekowa z dnia 11 marca 1908 roku;

  2. dotyczyła obowiązujących przepisów rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 14 listopada 1924 roku o prawie czekowym, wzorowanych na ustaleniach uchwał haskich z 1912 roku.

  3. stanowiła rezultat podpisania przez Polskę uchwał genewskich z 1931 roku, co znalazło wyraz w ustawie z dnia 28 kwietnia 1936r. - Prawo czekowe, jednak ratyfikacja tych uchwał przez Polskę nastąpiła dopiero 18 marca 1937r.

      1. Źródła Prawa czekowego

Wśród źródeł Prawa czekowego znaczną rolę odgrywa­ją:

Z dniem 1 stycznia 1998r. weszła w życie ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. - Prawo bankowe, której przepisy oparto na zasadach coraz bardziej odpowiadających standardom europejskim. Na uwagę zasługuje również zarządzenie Prezesa NBP z dnia 11 grudnia 1992r. w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków.


  1. POJĘCIE I ISTOTA CZEKU

    1. Definicja czeku

Instytucja czeku uregulowana jest w ustawie z dnia 28 kwietnia 1936r. - Prawo czekowe. Oparte jest ono na konwencjach genewskich dotyczących czeków z 1931r.

Czek jest to papier wartościowy wystawiony w ściśle przez Prawo czekowe określonej formie, w którym wystawca czeku poleca bankowi zapłatę określonej sumy pieniężnej okazicielowi lub oznaczonej osobie za okazaniem czeku.

Dokument ten ma tę właściwość, iż złożenie na nim podpisu przez wystawcę stanowi podstawę i przyczynę zobowiązania osoby, która ten podpis złożyła.

Czek jest tym papierem wartościowym, który dotyczy praw majątkowych. Jego realizacja następuje po przedstawieniu tego dokumentu trasatowi do zapłaty przez osobę mającą legitymację formalną w stosunku do zobowiązanego z danego dokumentu. Czek jest dokumentem o określonej przepisami Prawa czekowego formie, wyrażającym czynność prawną, której treścią jest bezwarunkowe polecenie przez wystawcę dokonania przez trasata (bank) wypłaty ściśle określonej kwoty pieniężnej na rzecz osoby oznaczonej w dokumencie imiennie lub jego okazicielowi, ze środków pozostających w banku do dyspozycji wystawcy. Skutkiem tej czynności jest powstanie samodzielnego zobowiązania o charakterze abstrakcyjnym.

Zagłębiając się w literaturze można wyodrębnić różne definicje czeku, które zależą od poglądów autora danej definicji.

    1. Zobowiązanie czekowe - cechy charakterystyczne

Zobowiązanie czekowe posiada kilka cech odróżniających je spośród innych zobowiązań. Najistotniejszymi cechami są:

  1. abstrakcyjność

  2. bezwarunkowość

  3. pieniężny charakter

  4. sformalizowanie dokumentu czekowego

  5. samodzielność zobowiązania poszczególnych dłużników czekowych

  6. solidarna odpowiedzialność dłużników czekowych

Jedną z najważniejszych cech czeku jest abstrakcyjność zobowiązania czekowego. Wiąże się ona z tym, iż każdy kto złożył swój podpis na czeku musi liczyć się z tym, że może być zobowiązany wobec dalszych posiadaczy czeku do jego zapłaty.

Jak stanowi art. 44 Prawa czekowego, wszystkie osoby zobowiązane z czeku, tj. wystawca, indosant,  odpowiadają wobec posiadacza solidarnie.

Art. 44. Wszystkie osoby, zobowiązane z czeku, odpowiadają wobec posiadacza solidarnie.

Posiadacz może dochodzić roszczeń przeciw jednemu, kilku lub wszystkim dłużnikom bez potrzeby zachowania porządku, w jakim się zobowiązali.

Takie samo prawo ma każdy dłużnik czekowy, który czek wykupił.

Dochodzenie sądowe roszczeń przeciw jednemu dłużnikowi nie tamuje dochodzenia przeciw innym dłużnikom, nawet następującym po dłużniku, przeciw któremu wpierw skierowano dochodzenie sądowe.

W tym wypadku zastosowanie znajdują odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego dotyczące wielości dłużników.

Art. 27. Poręczyciel czekowy odpowiada tak samo, jak ten, za kogo poręczył. Zobowiązanie poręczyciela jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny z wyjątkiem wady formalnej.

Poręczyciel czekowy, który zapłacił czek, nabywa prawa, wynikające z czeku, przeciw osobie, za którą poręczył, i przeciw tym, którzy wobec tej osoby odpowiadają z czeku.

Do zobowiązań czekowych pełne zastosowanie będzie miał art. 371 K.C., zgodnie z którym działania lub zaniechania dłużników solidarnych nie mogą szkodzić współdłużnikom oraz 372 K.C. dotyczący przerwania lub zawieszenia biegu przedawnienia. Przepis ten jest zgodny z art. 53 Prawa czekowego, w myśl którego przerwanie biegu przedawnienia ma skutek jedynie wobec tego dłużnika czekowego, którego dotyczy przyczyna przerwania.

Nie będzie miał w pełni zastosowania art. 366 § 1 K.C. stanowiący, iż zaspokojenie wierzyciela przez, któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. Zgodnie bowiem z zasadą Prawa czekowego wszyscy dłużnicy zwolnienie są wówczas, jeżeli zapłaty dokonał trasat z funduszy wystawcy. Do zobowiązań czekowych nie będzie miał w całości zastosowania również art. 337 K.C., który stanowi że zwolnienie z długu lub zrzeczenie się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników. W inny sposób odnosi się do tego art. 22 Prawa czekowego, według którego na zrzeczenie się solidarności lub zwolnienie z długu tylko wówczas będą mogli się powoływać wszyscy dłużnicy czekowi, jeżeli zrzeczenie się lub zwolnienie miało miejsce w stosunku do dostawcy czeku.

Art. 22. Osoby, przeciw którym dochodzi się praw z czeku, nie mogą wobec posiadacza zasłaniać się zarzutami, opartymi na swych stosunkach osobistych z

wystawcą lub posiadaczami poprzednimi, chyba że posiadacz, nabywając czek, działał świadomie na szkodę dłużnika.

Kolejną cechą zobowiązania czekowego jest wyrażona w art. 10 Prawa czekowego samodzielność i niezawisłość zobowiązań czekowych poszczególnych osób, które się na czeku podpisały.

Art. 10. Jeżeli na czeku znajdują się podpisy osób, niezdolnych do zaciągania zobowiązań czekowych, podpisy fałszywe, podpisy osób nieistniejących albo podpisy, które z jakiejkolwiek innej przyczyny nie zobowiązują osób, które czek podpisały lub których nazwiskiem czek został podpisany, nie uchybia to ważności innych podpisów.

Oznacza to, że zobowiązanie czekowe każdej z podpisanych na czeków osób wynika z tego, że złożył ona na czeku swój podpis. Przepis ten dotyczy podpisów sfałszowanych, podrobionych, wymuszonych groźbą lub przemocą, złożonych bez upoważnienia osoby, którą oznacza podpis lub podpisów osób nieistniejących. Zasada samodzielności zobowiązań poszczególnych dłużników czekowych powoduje, iż posiadacz czeku może dochodzić roszczenia o jego zapłatę na drodze sądowej przeciwko dłużnikowi, który złożył ważny podpis na czeku, nawet jeżeli podpisy innych osób złożone na czeku są nieważne.

    1. Funkcje czeku

Osoba, której czek został wręczony może:

  1. przedstawić czek trasatowi do zapłaty,

  2. złożyć czek do skupu w innym banku, niż trasat, otrzymując w zamian pełną kwotę czeku,

  3. złożyć czek do inkasa w innym banku, niż trasat; w tym przypadku sumę czekową otrzymuje się dopiero po przekazaniu jej przez trasata bankowi inkasującemu,

  1. złożyć czek „do dyskonta” w innym banku, niż trasat, otrzymując w zamian kwotę czeku pomniejszoną o odsetki dyskontowe lub o prowizję,

  2. wręczyć czek jako zapłatę w kolejnej transakcji indosując go na swojego wierzyciela.

Wymienione wyżej możliwości pozwalaj na wyróżnienie pięciu funkcji czeku:

  1. rozliczeniowo-płatniczej,

  2. obiegowej,

  3. gwarancyjnej,

  4. kredytowej,

  5. refinansowej.

Najważniejszą funkcją czeku jest funkcja rozliczeniowo-płatnicza. Czek wręczany jest bowiem zamiast pieniądza przy zakupie towarów czy usług.

Zaplata za czek może nastąpić w formie:

Funkcja obiegowa czeku związana jest z możliwością nieograni­czonego przenoszenia praw czekowych jednej osoby na drugą za pomocą indosu. W związku z tym jeden i ten sam czek może być wręczony jako zapłata w różnych transakcjach handlowych. Ze względu na bardzo krótki termin, w jakim czek może być przedstawiony do zapłaty, funkcja obiegowa czeku ma minimalne znaczenie pomiędzy podmiotami gospodarczymi. Natomiast ma istotne znaczenie przy składaniu czeku w innym banku niż trasat do skupu, do inkasa i do dyskonta.

Funkcja gwarancyjna polega na zabezpieczeniu zapłaty czeku przez wszystkie osoby na nim podpisane. Jednocześnie możliwość dochodzenia wierzytelności w trybie postępowania nakazowego umożliwia szybkie uzyskanie zaspokojenia roszczeń czeku.

Czek z założenia nie powinien być instrumentem kredytu. W tym celu ustawodawca wprowadził termin płatności czeku tylko „okazaniem” oraz bardzo krótki okres, w jakim czek może być przedstawiony do zapłaty. Jednakże możliwość wystawienia czeków in blanco oraz czeków postdatowanych powoduje, iż czek może pełnić również funkcję kredytową. Bowiem oba te czeki powodują, iż termin w jakim czek może być przedstawiony do zapłaty, zostaje odroczony. Tym samym wystawcy czeku, który zakupił towar lub usługę „płacąc” czekiem postdatowanym albo zabezpieczając zapłatę czekiem in blanco, zostaje udzielony przez wierzyciela kredyt kupiecki.

Funkcja refinansowa czeku wyraża się w możliwości złożenia czeku „do dyskonta”, czyli do zapłaty za niego przez inny bank niż trasat przed otrzymaniem pokrycia od trasata. Wierzyciel zazwyczaj otrzymuje sumę czekową pomniejszoną o odsetki dyskontowe lub o prowizję banku.


  1. WYSTAWIENIE I FORMA CZEKU ORAZ ISTOTNE JEGO EL    EMENTY (ART. 1-13 PRAWA CZEKOWEGO)

Wystawienie czeku jest rozumiane z reguły jako czynność spo­rządzenia odpowiedniego dokumentu, którego istotną treść stano­wi skierowane przez wystawcę dokumentu do banku (trasata) bez­warunkowe polecenie wypłacenia w ciężar rachunku bankowego wystawcy określonej kwoty pieniężnej na rzecz osoby imiennie w dokumencie oznaczonej lub na rzecz okaziciela tego dokumentu.

W praktyce wystawienie czeku w powyższym rozumieniu sprowadza się do wypełnienia odpowiedniego blankietu, który stanowi integralną część tzw. książeczki czekowej, wydanej przez bank posiadaczowi rachunku bankowego i zawierającej kolejno ponume­rowane blankiety czeków. Wypełnienie blankietu polega na uzupeł­nieniu dodatkowymi elementami jego stałej treści, na którą składają się zwykle: nazwa „czek”, formuła polecenia wypłaty sumy czeko­wej, nazwa i siedziba banku oraz oznaczenie rachunku bankowego nazwiskiem i imieniem lub nazwą posiadacza rachunku i odpowied­nim numerem rachunku bankowego. Dodatkowymi elementami o charakterze zmiennym są natomiast: kwota pieniężną podlegająca wypłacie z rachunku bankowego, miejsce wystawienia czeku i data jego wystawienia, przy czym całość opatrzona jest podpisem wystawcy.

W literaturze i w orzecznictwie reprezentowany jest jednak pogląd, że samo sporządzenie dokumentu, jakim jest czek, podobnie jak wypełnienie blankietu czeku nie może być utożsamiane z wystawieniem czeku, w rozumieniu czynności prawnej, która ro­dzi zobowiązanie czekowe.

Warunkiem bowiem ważności czeku jest wydanie go innej osobie, a więc odbiorcy czeku, albo co najmniej znalezienie się cze­ku w posiadaniu osoby, od której wystawca nie może skutecznie żądać jego zwrotu. Warunkiem sku­teczności wystawienia czeku jest jego alienacja, rozumiana jako fi­zyczne „oderwanie” się czeku od osoby wystawcy. Nasuwa się w związku z tym wniosek, że nie jest właściwe ograniczanie okre­ślenia „wystawianie czeku” jedynie do czynności technicznych po­legających na sporządzeniu dokumentu, jakim jest czek.

W tym też kierunku poszło orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1935 r., stwierdzające wyraźnie, że przez wystawienie czeku należy rozumieć nie tyle jego sporządzenie, ile wręczenie. Sama mecha­niczna czynność wypisania czeku nie jest jeszcze - zdaniem SN ­wystawieniem czeku. Czynność taka nie pociąga bowiem za sobą żadnych skutków prawnych; w związku z tym prawo nie zajmuje się tymi faktycznymi czynnościami, gdyż leżą one poza sferą sto­sunków prawnych. Nie ulega jednak wątpliwości, że istotnym ele­mentem czynności, polegającej na wystawieniu czeku jest uwzględ­nienie w treści czeku określonych przez przepisy Prawa czekowego składników jego treści.

Wśród elementów stanowiących treść czeku wyróżnić można składniki niezbędne dla ważności czeku oraz składniki dodatkowe, których pominięcie lub zamieszczenie nie ma wpływu na ważność dokumentu jako czeku.

    1. Składniki niezbędne dla ważności czeku

Warunkiem ważności czeku jest zachowanie przy spo­rządzaniu tego dokumentu określonych przez przepisy Prawa czekowego wymogów w zakresie treści i formy. Przepisy Prawa czekowego określają te wymogi jako cechy czeku, będące w istocie rze­czy normatywnie określonymi składnikami treści czeku, czy też ­jak często określa się je w literaturze - częściami składowymi cze­ku.

Zgodnie z przepisem art.1 Prawa czekowego treść dokumen­tu, jakim jest czek, powinna zawierać następujące składniki niezbędne dla jego ważności:

  1. nazwę „czek" w samym tekście dokumentu, w języku jego wystawienia,

  2. bezwarunkowe polecenie zapłacenia oznaczonej sumy pie­niężnej,

  3. nazwisko osoby, która ma zapłacić kwotę pieniężną, na którą opiewa czek, a więc trasata czeku (bank),

  4. oznaczenie miejsca płatności,

  5. datę i miejsce wystawienia,

  6. podpis wystawcy czeku.

Powyższe składniki treści czeku powinny być rozpatrywane w ścisłym związku z przepisem art. 2 Prawa czekowego, zgodnie z którym nie będzie uznawany za czek dokument, który będzie wy­kazywał brak jednego z wymienionych składników treści czeku, z tym jednak, że miejsce płatności i miejsce wystawienia czeku mogą być również określone w sposób pośredni, który polega na możli­wości zastosowania przewidzianych przez przepisy Prawa czekowego substytutów.

Ad.1. Nazwa „czek" w samym tekście dokumentu, w języku jego wystawienia.

Wymóg zawarcia w treści dokumentu wyrazu „czek” ma istotne znaczenie, gdyż jego pominięcie pozbawia ten dokument waloru czeku.

Konieczne jest przy tym użycie wyrazu „czek” w języku, w jakim wystawiono czek, w celu zapobieżenia ewentualnej dez­orientacji posiadacza czeku w przypadku posłużenia się obcojęzycz­nym określeniem czeku.

Ad. 2. Bezwarunkowe polecenie zapłacenia oznaczonej sumy pie­niężnej.

Czek zawiera bezwarunkowe polecenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej. Polecenie kierowane do trasata przez wystawcę łączy się z posiadaniem przez niego u trasata funduszu, z którego zapłata nastąpi i wynika z łączącego ich stosunku pozaczekowego (np. umowy rachunku bankowego; zob. art. 3). Polecenie musi być bezwarunkowe, a więc nie może zawierać uzależnienia zapłaty od zdarzenia noszącego cechy warunku w rozumieniu art. 89 i nast. k.c., chyba że pod formą warunku zostały wprowadzone do tekstu czeku ustawowe wymogi, od których Prawo czekowe uzależnia realizację praw (np. art. 34). Ponieważ w czeku ma być zawarte polecenie, wobec tego nie są czekami w rozumieniu Prawa czekowego tzw. czeki podróżnicze, będące poświadczeniem odbioru pieniędzy wystawianym przez banki i wręczanym podróżnym, którzy na ich podstawie mogą podejmować pieniądze w trakcie podróży.

Czek jest wystawiony na określoną sumę pieniężną, która winna być określona w zasadzie w złotych (art. 358 k.c.). Zapłata tej sumy nie może być rozłożona na raty. Zapłata sumy może nastąpić nie tylko w formie gotówkowej, lecz także - w przypadku czeku rozrachunkowego i zakreślonego - bezgotówkowej.

Ad. 3 Wymóg określenia „nazwiska osoby, która ma zapłacić (tra­sata)”.

Należy to rozumieć zgodnie z treścią przepisu art. 3 ust. 2 Prawa czekowego, który ogranicza w odniesieniu do czeków wystawio­nych i płatnych w Polsce krąg podmiotów mogących być trasatami do banków („bankierów”). Niezachowanie tego wymogu w stosun­ku do tej kategorii czeków, a więc wskazanie jako trasata innego podmiotu aniżeli bank („bankier”), powoduje nieważność dokumen­tu jako czeku. Miejsce wskazania trasata w dokumencie jest obojętne. Z reguły następuje jednak w tekście polecenia zapłaty. Podanie większej liczby trasatów jest dopuszczalne i wówczas polecenie za­płaty skierowane jest jednakowo do wszystkich, natomiast roszcze­nie zwrotne przysługuje w tym przypadku dopiero wówczas, gdy żaden z nich nie dokonał zapłaty.

Czek winien być przy tym wystawiony na bank, który ma do rozporządzenia fundusze wystawcy czeku, zgodnie z wyraźną lub dorozumianą umową, uprawniającą wystawcę do rozporządzania tymi funduszami za pomocą czeku. Należy jednak podkreślić, że dokument nie spełniający tego wymogu zachowuje swą ważność jako czek, co pociąga za sobą odpowiedzialność osób, które złożyły podpis na takim czeku (art. 3 ust.1 Prawa czekowego).

Ad. 4. Oznaczenie miejsca płatności.

Wymóg oznaczenia miejsca płatności czeku traktowany jest w sposób względny w tym sensie, że w przypadku braku wyraźne­go określenia miejsca płatności

stosuje się pewne formy zastępcze. Za miejsce płatności uznaje się mianowicie w takim przypadku bądź miejsce wymienione przy nazwie banku, a więc w istocie rzeczy miejsce siedziby banku, bądź pierwsze miejsce wymienione przy nazwie banku, gdy wymieniono w treści czeku kilka miejsc, bądź też miejsce wystawienia czeku w braku możliwości innego określe­nia miejsca płatności czeku (art. 2 zd. 2 i 3 Prawa czekowego).

Oznaczenie miejsca płatności traktowane jest w sposób względny. W przypadku jego braku czek jest ważny a w grę wchodzi norma art. 2 ust. 2 i 3. Miejsce płatności czeku decyduje o:

Jeśli wyraźnie nie podano na czeku miejsca płatności, to uważa się za nie miejsce wymienione obok nazwiska trasata. Natomiast jeśli takich miejsc byłoby kilka, to miejscem płatności jest miejsce wymienione na pierwszym miejscu. Jeśli brak jest wszelkiego oznaczenia miejsca płatności, to uważa się za nie miejsce wystawienia czeku.

Ad. 5. Oznaczenie miejsca i daty wystawienia.

Zarówno data jak i miejsce wystawienia czeku są jego istotnymi elementami, których brak powoduje nieważność dokumentu jako czeku. Czek może zawierać tylko jedną datę wystawienia i jedno miejsce wystawienia czeku.

Miejscem wystawienia czeku jest miejsce podane jako takie na czeku. Czek, w którym nie oznaczono miejsca wystawienia uważa się za wystawiony w miejscu, podanym obok nazwiska wystawcy. Jeżeli na czeku nie oznaczono osobno miejsca wystawienia oraz przy nazwisku wystawcy nie podano żadnej miejscowości, wówczas czek taki jest nieważny.

Przez dzień wystawienia czeku rozumie się datę wystawienia wpisaną na czeku. Data wystawienia musi się składać z dnia, miesiąca i roku. Prawo czekowe nie wskazuje formy w jakiej ma być umieszczony na czeku miesiąc jego wystawienia. W związku z tym należy uznać, iż czek będzie ważny niezależnie od tego czy miesiąc jest napisany słownie czy cyfrowo.

Według daty wystawienia:

  1. ocenia się czy wystawca czeku był zdolny do skutecznego zaciąg­nięcia zobowiązania czekowego w dniu składania na czeku podpisu,

  2. ustala się, jakie prawo jest właściwe dla danego stosunku czekowego w przypadku zmiany przepisów Prawa czekowego,

  3. określa się termin początkowy przedstawienia czeku do zapłaty.

Czek opatrzony późniejszą datą wystawienia niż data faktycznego wystawienia czeku, jest ważny. Czek taki jest wręczany wierzycielowi przez wystawcę w momencie, gdy nie ma on na swoim rachunku bankowym pokrycia na wykup czeku, z intencją, aby przedstawienie go do zapłaty nie nastąpiło przed dniem wskazanym na czeku jako data wystawienia, licząc iż do tego czasu zgromadzi środki na wykup czeku.

Brak miejsca wystawienia nie wpływa na nieważność czeku. W grę wejdzie reguła interpretacyjna art. 2 ust. 4. Natomiast unieważni czek oznaczenie kilku miejsc wystawienia.

Ad. 6. Podpis wystawcy czeku.

Podpis wystawcy czeku jest warunkiem ważności czeku. Podpis musi być własnoręczny. Wzór podpisu wystawcy znajduje się w banku, który w ten sposób ma ułatwione stwierdzenie, czy jest to podpis autentyczny. Złożenie podpisu czyni wystawcę zobowiązanym czekowo (art. 12).

Podpis podmiotu gospodarczego oraz każdej osoby prawnej obej­muje stempel firmowy oraz podpisy osób uprawnionych do zaciągania w jego imieniu zobowiązań czekowych.

Czek może być wystawiony jedynie przez osoby posiadające zdol­ność czekową i zdolność do działań czekowych. Będą to więc:

Osoby te powinny uprzednio zawrzeć wyraźną lub dorozumianą umowę z bankiem - trasatem, upoważniającą wystawcę do dysponowania środkami zgromadzonymi na jego rachunku bankowym za pomocą czeków oraz zobowiązującą trasata do ich zapłaty (umowa czekowa).

Jednakże dokument wystawiony bez umowy czekowej pozostaje, mimo to, ważny jako czek.

Warunkiem odpowiedzialności czekowej wystawcy jest, aby podpis na czeku rzeczywiście pochodził od niego oraz, aby w chwili wy­stawienia czeku miał zdolność do działań czekowych. Nie wyłącza natomiast odpowiedzialności czekowej wystawcy brak umowy czeko­wej.

Osoby fizyczne mogą podpisać czek same bądź przez pełnomocnika, natomiast osoby prawne podpisują czek przez organy powołane do działania w imieniu danej osoby prawnej lub przez pełnomocnika.

Czek może być również podpisany przez pełnomocnika, na mocy pełnomocnictwa udzielonego na piśmie oraz zawierającego upoważnienie do podpisywania czeków.

Jeżeli ktoś podpisał czek jako przedstawiciel innej osoby, nie będąc umocowanym do działania w jej imieniu, odpowiada sam czekowo w myśl art. 11 Prawa czekowego. Zasadę tę stosuje się również do przedstawiciela, który przekroczył granice swego umocowania.

Dotyczy to przypadków, gdy:

Jeżeli podpis wystawcy został sfałszowany, nie powoduje to nieważ­ności czeku, jednakże podpis taki nie rodzi dla niego zobowiązania czekowego.

Prawo czekowe nie zawiera przepisu szczególnego regulującego zasady podpisywania czeków przez osoby niepiśmienne lub nie mogące pisać. W związku z tym do podpisywania czeków przez te osoby stosuje się przepisy art. 79 i 80 k.c.

Zgodnie z art. 79 k.c. osoba nie mogąca pisać, lecz mogąca czytać może złożyć oświadczenie czekowe, w ten sposób, że uczyni na czeku tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba wpisze jej imię i nazwisko umieszczając swój podpis, bądź też w ten sposób, że zamiast składającego oświadczenie podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez biuro notarialne lub właściwy organ gminy z za­znaczeniem, że został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego czytać.

Natomiast jeżeli oświadczenie czekowe ma złożyć osoba nie mogąca czytać, wówczas według art. 80 k.c. czek powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego.

Podpis wystawcy umieszczony na czeku musi zgadzać się z wzorem podpisu złożonym w banku. Jeżeli podpis wystawcy czeku obejmuje również stempel firmowy wystawcy wówczas odcisk stempla na czeku powinien być zgodny z wzorem odbitki stempla złożonym w banku.

Oprócz określonych w art. 1 składników czeku mogą być wpisywane dodatkowe klauzule modyfikujące jego zasadniczą treść. Do klauzul skutecznych czekowo należą:

  1. określenie remitenta (art. 5 ust. 1),

  1. klauzula domicylowi (art. 8),

  2. klauzula zakazująca indosowania „nie na zlecenie” (art. l4 ust. 2).

  3. klauzula zakazująca wypłaty gotówkowej (zakreślenie czeku ­aut. 37 oraz „przekaz na rachunek”, „do rozrachunku”),

  4. klauzula zwalniająca od protestu (art. 43).

Do klauzul, które nie wywołują skutków czekowych, zalicza się:

  1. klauzulę oprocentowania (art. 7),

  1. klauzulę ewikcyjną, zwalniającą wystawcę od odpowiedzialności za zapłatę czeku (art. 12),

  2. klauzule oznaczające termin zapłaty inaczej niż za okazaniem (art. 28).

    1. Uczestnicy stosunku czekowego

Zgodnie z art. 3 Prawa czekowego wystawia się na bankiera, który ma do rozporządzenia fundusze wystawcy i któremu wystawca przez wystawienie czeku daje polecenie wypłaty na jego rachunek oznaczonej sumy pieniężnej.

W ten sposób w stosunku czekowym zasadniczo biorą udział trzy osoby:

0x08 graphic
Dla kształtu stosunków prawnych, związanych z czynnością prawną, którą wyraża czek, właściwa jest swoista „triada”, co znajduje wyraz w ich określaniu bądź jako „trójstronnego stosunku prawnego”, bądź nawet w sposób obrazowy jako „trójkątnego stosunku”. To określenie skłania do przedstawienia stosunków prawnych właściwych czekowi w postaci poniższego schematu:

Źródło: A. Kostecki „Prawo czekowe”, Wyd. ZAKAMYCZE 1998r.

Aby móc wystawić czeki, należy w myśl art. 3 Prawa czekowego, mieć wyraźną lub dorozumianą umowę z bankierem, upoważniającą wys­tawcę do dysponowania za pomocą czeków funduszami, zdeponowanymi u bankiera. Wprawdzie można czek wystawić ważnie, nie mając u trasata funduszu do rozporządzenia, w myśl bowiem tegoż art. 3 Prawa czekowego dokument wystawiony bez zachowania przytoczonego wyżej przepisu pozostaje mimo to ważny jako czek. W przypadku jednak wystawienia czeku bez umowy z bankierem co do jego honorowania, trasat nie byłby zobowiązany dokonać z czeku zapłaty, co pociągnęłoby za sobą odpowiedzialność za wystawienie czeku bez pokrycia.

Trasatem, według brzmienia tegoż art. 3 Prawa czekowego, powinien być bankier, to jest osoba, zawodowo trudniąca się przechowywaniem cudzych pieniędzy i uskutecznianiem z nich wypłat.

Trasatem jest osoba wymieniona na czeku, zobowiązana przez wystawcę tego czeku do zapłacenia określonej sumy pieniężnej.

Zasada ta wyrażona w art. 3 nie pociąga za sobą jednakowych skutków. Po pierwsze, w czekach wystawionych i płatnych w Polsce trasatem może być tylko bank. Inne określenie osoby trasata, czyni czek nieważnym (art. 2). Po drugie, w innych czekach, a więc wystawionych w Polsce a płatnych za granicą lub odwrotnie, nieważność czeku z tego powodu nie ma miejsca. Wynika to z uwarunkowań międzynarodowego obrotu czekowego, która prawu kraju miejsca płatności pozostawia rozstrzygnięcie kwestii, na kogo można czek wystawić.

Kogo mianowicie Prawo czekowe uważa za bankiera, rozstrzyga o tym art. 54 Prawa czekowego, w myśl którego wyraz „bankier” w rozumieniu Prawa czekowego oznacza:

Ograniczenie koła osób, uprawnionych co do tego, aby być trasatami w stosunku czekowym, wyłącznie do bankierów znajduje swe wytłumaczenie w tym, że ugruntowanie w społeczeństwie zaufania do czeków znajduje się w zależności od tego, kto będzie pełnił funkcję trasata, a tylko banki rozporządzają odpowiednim aparatem tech­nicznym i posiadają potrzebny stopień zaufania.

Wystawcą czeku jest osoba, która ma u trasata fundusze do rozporządzenia.

Jeśli wreszcie chodzi o osobę remitenta, czyli osoba, na rzecz której ma nastąpić wypłata z tytułu czeku, to w myśl art. 5 Prawa czekowego, czek może być wystawiony:

Z wyżej wymienionego schematu wynika wyraźnie istnienie trzech rodzajów stosunków prawnych związanych z czynnością prawną, która wyraża treść dokumentu stanowiącego czek:

Stosunki prawne zachodzące pomiędzy wystawcą czeku a tra­satem (bankiem), określane w literaturze z reguły jako „stosunek pokrycia”, są skomplikowane i w niektórych systemach prawnych powstają w oparciu o różne umowy zawierane przez wystawcę cze­ku i bank, wśród których wyróżnić można umowę czekową i umo­wę żyrową.

Umowa czekowa uprawnia wystawcę czeku do rozporządza­nia środkami, pozostającymi w jego dyspozycji na rachunku banko­wym. Jednocześnie zobowiązuje ona bank, wobec wystawcy czeku, do spełnienia świadczenia na rzecz remitenta czeku, do wysokości środków na koncie bankowym wystawcy czeku lub w ramach kwot udzielonego mu przez bank kredytu. Umowa czekowa zawierana jest w sposób wyraźny albo w sposób dorozumiany, przez samo wydanie wystawcy książeczki czekowej.

Umowa żyrowa jest w pewnym sensie dopełnieniem umowy czekowej. Zobowiązuje ona bank do przyjmowania na rachunek bankowy, będący w dyspozycji wystawcy, wpłat dokonywanych przez osoby trzecie. Wpłaty te stanowią z reguły źródło pokrycia czeków, wystawianych przez ich wystawcę.

Fakt, że umowa żyrowa jest umową zlecenia, nie budzi w lite­raturze kontrowersji. Umową tą bowiem bank zobowiązuje się pro­wadzić konto klienta (banku) zgodnie z obowiązującymi zasadami. Jednocześnie uprawnia ona klienta do dysponowania środkami na koncie bankowym przy pomocy czeków, co stanowi konsekwencję jego uprawnienia do przechowywania środków pieniężnych na tym koncie.

Z kolei treścią stosunku waluty, zachodzącego pomiędzy wystawcą czeku a remitentem, jest udzielenie remitentowi przez wystawcę czeku upoważnienia do przyjęcia we własnym imieniu kwoty określonej w czeku, na rachunek jednak wystawcy czeku, przy czym wręczenie czeku remitentowi przez wystawcę następuje z re­guły w celu wykonania zobowiązania ciążącego na wystawcy. Umorzenie długu ma jednak miejsce dopiero z chwilą do­konania zapłaty przez bank, zgodnie z treścią czeku, z tym jednak, że zapłata może nastąpić bądź bezpośrednio do rąk remitenta, bądź też do rak osoby przez niego upoważnionej.

Stosunek zapłaty, zachodzący pomiędzy remitentem a ban­kiem (trasatem), określany jest w literaturze niemieckiej z reguły jako „stosunek zewnętrzny”, ze względu na luźne związki łączące stro­ny tego stosunku, w porównaniu ze stosunkiem pokrycia i stosun­kiem waluty. Stanowi to konsekwencję faktu, że z umowy czekowej nie wynikają żadne stosunki prawne pomiędzy bankiem a remiten­tem, co uzasadnia się tym, że „umowa czekowa nie jest umową na korzyść osoby trzeciej”. W pewnym sensie stosunek zapłaty stano­wi pochodną stosunku pokrycia i stosunku waluty. Skutkiem pierw­szego jest bowiem powstanie zobowiązania banku wobec wystaw­cy, którego treścią jest dokonanie wypłaty kwoty czekowej na rzecz remitenta, na rachunek jednak wystawcy, podobnie jak skutkiem drugiego jest upoważnienie remitenta przez wystawcę do przyjęcia kwoty czekowej we własnym imieniu, lecz również na rachunek wystawcy czeku. Dokonanie wypłaty kwoty czekowej na rzecz po­siadacza czeku jest mianowicie traktowane, jakby następowało na rzecz wystawcy czeku, co powoduje, że zobowiązanie banku wobec wystawcy czeku z tego tytułu ulega w odpowiedniej części bezpo­średnio umorzeniu. Znajduje to wyraz w księgowości, w postaci ob­ciążenia tą kwotą konta wystawcy czeku. Należy przy tym zazna­czyć, że remitentowi nie przysługuje w zasadzie roszczenie bezpośrednie przeciw bankowi. Roszczenie zaś trasata wobec remitenta może być uzasadnione tylko w wyjątkowych przypadkach, jak m.in. z tytułu dokonania wypłaty remitentowi na podstawie czeku nie spełniającego wymogów formalnych.


  1. KLASYFIKACJA CZEKÓW

Podstawowym kryterium podziału czeków, związanym z ich funkcją jako środka zapłaty, jest kryterium sposobu oznaczania osoby uprawnionej z czeku (wierzyciela) co z kolei powoduje okre­ślone skutki w zakresie form prawnych przenoszenia praw inkorpo­rowanych w czeku.

Kryterium sposobu oznaczenia osoby wierzyciela zastosowa­ne zostało w przepisie art. 5 Prawa czekowego, pozwalając wyod­rębnić podstawowe rodzaje czeków. Z uwagi na ścisłe związki spo­sobu oznaczenia wierzyciela z określonymi formami prawnymi prze­noszenia wierzytelności inkorporowanych w czeku, treść przepisu art. 5 wskazane jest wiązać z treścią przepisu art. 14 Prawa czekowego.

Na podstawie przepisu art. 5 Prawa czekowego należy wyod­rębnić trzy rodzaje czeków:

Art. 5. Czek może być wystawiony:

na określoną osobę z dodaniem wyraźnego zastrzeżenia "na zlecenie" lub bez takiego zastrzeżenia;

na określoną osobę z dodaniem zastrzeżenia "nie na zlecenie" lub innego równoznacznego;

na okaziciela.

Czek na rzecz określonej osoby z dodaniem wyrazów "lub okazicielowi" albo innego zwrotu równoznacznego uważa się za czek na okaziciela.

Za czek na okaziciela uważa się również czek, nie wskazujący, komu ma być uiszczona zapłata.

Czeki imienne

Wystawiane są na rzecz określonej osoby, lecz z dodatkiem zastrzeżenia „nie na zlecenie” lub innego równoznacznego. Czek imienny jest zwany także recta-czekiem.

Pominięcie tego zastrzeżenia powoduje ten skutek, że czek ma charakter „czeku na zlecenie”. Jak z tego wynika, samo oznaczenie osoby uprawnionej przez wystawcę czeku w treści dokumentu jest niewystarczające dla nadania mu charakteru czeku imiennego. Konieczne jest bowiem jeszcze zamieszczenie wspomnia­nej klauzuli negatywnej. Klauzula ta ogranicza jednak funkcję cze­ku jako środka zapłaty z uwagi na niemożność stosowania typowej formy przenoszenia praw z czeku, którą stanowi indos. Przeniesie­nie praw z czeku może nastąpić jedynie w formie i ze skutkami zwy­kłego przelewu, zgodnie z dyspozycją art. 14 ust. 2 Prawa czekowego. Odpowiada to ogólnej zasadzie stosowanej w odniesieniu do papierów wartościowych imiennych (art. 9218 k.c.).

Czeki na zlecenie

Wskazują jako wierzyciela osobę ozna­czoną przez wystawcę imiennie w treści dokumentu z jednoczesnym jednak zamieszczeniem pozytywnej klauzuli „na zlecenie”. Pomi­nięcie tej klauzuli nie powoduje jednak utraty przez czek charakteru „czeku na zlecenie”. W tym przypadku uprawniona może być osoba wska­zana pierwotnie przez wystawcę w treści czeku albo też każdy kolejny nabywca czeku. Uproszczona forma przenoszenia praw z cze­ku na zlecenie ułatwia jego obieg jako środka zapłaty. W odniesie­niu bowiem do czeków na zlecenie znajduje zastosowanie - zgod­nie z dyspozycją przepisu art.14 ust.1 - indos, co odpowiada ogól­nej zasadzie stosowanej w odniesieniu do papierów wartościowych na zlecenie (art. 9219 k.c.).

Czeki na okaziciela

Bądź w ogóle nie wskazują osoby uprawnionej, bądź posługują się jedynie klauzulą „okazicielowi”, bądź też wskazują jako uprawnionego określoną osobę z jednocze­snym jednak posłużeniem się alternatywną klauzulą „lub okazicielowi” albo też innym równoznacznym zwrotem. Z czekami na oka­ziciela wiąże się ryzyko ich realizacji przez osoby, które weszły w posiadanie czeku wbrew woli poprzedniego posiadacza czeku. Z drugiej jednak strony ułatwiają one znacznie funkcjonowanie cze­ku jako środka zapłaty w obiegu gotówkowym, co stanowi cechę właściwą wszystkim papierom wartościowym na okaziciela (art. 92110 k.c.).

W odniesieniu do czeku na okaziciela szczególnie wyraźnie manifestuje się formalny charakter czeków, rozumiany w tym zna­czeniu, że z chwilą wystawienia czeku i „puszczenia go w obrót wystawca staje się odpowiedzialny za pokrycie, a trasat zobowiąza­ny jest uiścić zapłatę, niezależnie od jakiejkolwiek kolejności i spo­sobu przejścia czeku z rąk do rąk”.

Ze względu na miejsce płatności czeku można wyróżnić:

Jeżeli weźmiemy pod uwagę sposób zapłaty posiadacza czeku, czeki możemy podzielić na:

Oprócz tego wyróżnić można także takie rodzaje czeków jak: