Spotkanie 13 (wykłady 37-39) [12.01.2008]
Motywacja
1. Co to jest motywacja ?
2. Niektóre zjawiska charakteryzujące procesy motywacyjne
2.1. Zjawisko polimotywacyjności
2.2. Motywacja zewnętrzna i wewnętrzna
2.3. Zastępowalność motywów
2.4. Siła motywu jako funkcja (iloczyn) „użyteczności sukcesu i prawdopodobieństwa
sukcesu”
2.5. Konflikty motywów
3. Spisy motywów
3.1. McDOUGALLA lista 18 instynktów
3.2. MURRAYA lista 28 potrzeb psychogennych
3.3. MASLOWA koncepcja hierarchii potrzeb
3.4. Koncepcje akcentujące nieliczne lub pojedyncze główne motywy
3.4.1. FREUDA koncepcja podstawowych motywów
3.4.2. ADLERA koncepcja podstawowych motywów
3.5. Koncepcje zakładające nieskończoną liczbę możliwych motywów
3.5.1. TOMASZEWSKIEGO koncepcja motywacji jako potrzeb i zadań
3.5.2 . REYKOWSKIEGO koncepcja motywacji zadaniowej
4. Wybrane typy motywacji
4.1. Motywacja związana z jedzeniem
4.2. Motywacja związana z czynnościami seksualnymi
4.3. Motywacja osiągnięć
5. Nowsze publikacje w języku polskim na temat motywacji
1. Co to jest motywacja ?
W języku potocznym „motywacją jakiegoś czynu” nazywamy zwykle powody, dla których ktoś coś zrobił lub czegoś nie zrobił.
Mówimy też o „silnej motywacji”, mając na myśli, że komuś bardzo na czymś zależy. Używamy słowa „motywacja” w tym właśnie znaczeniu, gdy stwierdzamy na przykład, że ktoś nie ma motywacji do pracy czy do porzucenia palenia, albo, że komuś innemu obniżyła się motywacja do starań o dobre stopnie.
Słowo „motywacja” bywa też stosowane jako synonim „motywowania” kogoś, a więc skłaniania kogoś do robienia lub nierobienia czegoś. Tak rozumianej motywacji poświęcona jest na przykład książka Allana McGINNISA pt. Sztuka motywacji czyli jak wydobyć z ludzi to, co w nich najlepsze (McGinnis, 1998).
Słowa „motyw” i „motywacja” pochodzą od tego samego słowa łacińskiego, co „emocja” a mianowicie od czasownika „movere”, który znaczy „poruszać”. Etymologicznie rzecz biorąc, „motywem” jest „czynnik poruszający, napędzający, sprawczy”, a więc coś co powoduje określone działanie lub brak działania.
Tak jak w innych działach psychologii, tak i w tej dziedzinie psychologii, która zajmuje się motywacją, panuje zamęt terminologiczny.
Aby Państwo przekonali się, że nie jestem odosobniony w swej ocenie, zacytuję tu autorów, których podręczniki wskazałem Państwu jako źródło uzupełniających informacji.
Czesław Matusewicz (2006, s. 200) scharakteryzował sytuację tak: „Relacje semantyczne pomiędzy pojęciami `motyw', `popęd', `potrzeba' są niejasne, panuje w tej dziedzinie nieporządek. Wyraźnie widać, że każdy autor posługuje się tymi terminami tak, jak mu najwygodniej, nie przywiązując żadnej wagi do wcześniej ustalonych znaczeń”. W dalszym ciągu swego tekstu Cz. Matusewicz obficie dokumentuje swą tezę.
W przedostatnim polskim wydaniu swego podręcznika Philip Zimbardo (1999, s. 437) pisze w sposób dość eufemistyczny: „Psychologowie nie zawsze są zgodni, jak należy używać terminów związanych z motywacją”. Dalej autor podaje przykład rozbieżności poglądów związanych z pojęciem „potrzeby”.
Dodam jeszcze opinię Tadeusza Tomaszewskiego (1963, s. 187): „We współczesnej psychologii, mimo olbrzymiej literatury poświęconej zagadnieniom motywu i motywacji, treść pojęć „motyw” czy „motywacja” nie jest jednak całkiem ustalona. Nie ma jednej, powszechnie przyjętej definicji tych pojęć”.
Opisując motywację różni autorzy posługiwali się i posługują się rozmaitymi terminami, takimi jak: motyw, dążenie, unikanie, instynkt, popęd, potrzeba, tendencja, itd. Charakteryzując zjawiska świadome związane z motywacją, używa się takich określeń, jak: pragnienie, obawa, chęć, niechęć, życzenie, zamiar, intencja, postanowienie, wybór, decyzja, preferencja, aspiracje, zainteresowanie, itd.
Sfera motywacji obejmuje różne zjawiska wyjaśniające kierunek (cel) działań, energię działań oraz wytrwałość w działaniach.
„Motyw” to pojedyńcze zjawisko (czynnik), któremu możemy przypisać rolę sprawczą w ukierunkowaniu zachowania na dany cel, w nadaniu temu zachowaniu określonej energii oraz w zapewnieniu wytrwałości w dążeniu do celu. Mówiąc krótko, „motyw” to pojedynczy czynnik uruchamiający działanie zmierzające do jakiegoś celu i sterujący tym działaniem tak, aby cel został osiągnięty.
„Motywacją” nazywa się często ogół motywów, ale zazwyczaj ma się na myśli określony typ zbliżonych motywów, to znaczy motywów związanych z osiąganiem podobnych do siebie celów.
Autorzy współczesnych podręczników wprowadzających w psychologię omawiają na ogół przykładowo trzy typy motywacji: motywację związaną z jedzeniem (głód), motywację seksualną i tzw. motywację osiągnięć (por. Zimbardo, 1999, s. 447- 465; Gerrig i Zimbardo, 2006, s. 359-377; Matusewicz, 2006, s. 204-211; Myers, 2003, s. 451-477; Sternberg, 1999, s. 228-230).
Jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku Tadeusz TOMASZEWSKI zwrócił uwagę na fakt, że „termin `motywacja' wyparł niemal zupełnie z literatury dawne introspekcyjne terminy `wola', `działanie woli' itp.” (Tomaszewski, 1963, s.187).
Posługując się pojęciem motywu, niestety często narażamy się na uzasadniony zarzut formułowania twierdzeń zawierających logiczny błąd określany jako „błędne koło w rozumowaniu”. Chodzi o błąd polegający na uzasadnianiu przesłanek rozumowania przez wyprowadzone z nich wnioski (pisze na ten temat Zimbardo, 1999, s. 438).
Zilustruję to na następującym przykładzie. Widząc, że zwierzę czy człowiek „łapczywie je”, zapewne przypiszemy im dążenie do zaspokojenia silnego głodu, krótko mówiąc, silny motyw głodu. Gdyby jednak założyć, że cała nasza wiedza o obserwowanym psie czy człowieku sprowadza się do tego, że „łapczywie jedli”, to nie mielibyśmy prawa, patrząc z logicznego punktu widzenia, twierdzić, że dlatego „łapczywie jedli”, ponieważ odczuwali silny głód. Twierdząc tak, dalibyśmy dowód wpadnięcia w pułapkę „błędnego koła w rozumowaniu”. Nasza obserwacja („łapczywie jedli”) stanowiła przesłankę rozumowania, którego wnioskiem było twierdzenie „odczuwali silny głód”. Twierdząc potem, że dlatego „łapczywie jedli”, bo „odczuwali silny głód”, uzasadnialibyśmy przesłankę („łapczywie” jedli) przy pomocy naszego wniosku („odczuwali silny głód”).
Aby nie popełniać tego typu błędu, musimy starać się, formułując jakieś twierdzenia na temat określonych motywów, posługiwać się innymi wskaźnikami tych motywów, niż zachowania, które chcemy wyjaśnić, przez odwołanie się do tych motywów. W omawianym przykładzie takimi „niezależnymi” wskaźnikami głodu mogłaby być na przykład liczba godzin, które minęły od ostatniego posiłku, albo - powiedzmy - wypowiedź człowieka na temat liczby bułek, które byłby w stanie zjeść. „Zmierzywszy” siłę motywu głodu poprzez ustalenie takich jego wskaźników, moglibyśmy następnie sprawdzać, jak siła motywu głodu wpływa na różne aspekty zachowania związanego z jedzeniem (np. na ilość zjedzonego pokarmu, na długość czasu poświęconego na wybór potrawy, itd.).
2. Niektóre zjawiska charakteryzujące procesy motywacyjne
2.1. Zjawisko polimotywacyjności
Dążenie przez ludzi do określonych celów jest często sterowane przez wiele motywów jednocześnie.
Dajmy na to pierwszoklasista odrabia lekcje, ponieważ oczekują tego od niego rodzice oraz wychowawczyni. Jednocześnie może odrabiać lekcje, ponieważ zależy mu na tym, by podziwiał go kolega z ławki. Może też odrabiać lekcje, ponieważ ciekawią go rzeczy, których się uczy. Ponadto, nie jest też wykluczone, że rodzice owego pierwszoklasisty stosują nagrody za ładne odrobienie lekcji, a kary za niespełnienie ich oczekiwań. Na pewno także nauczycielka wspomnianego pierwszoklasisty chwali go i stawia dobre stopnie, gdy jest zadowolona z jakości jego pracy domowej. Krótko mówiąc starania ucznia związane z odrabianiem lekcji pozwalają mu zrealizować wiele celów jednocześnie.
To zjawisko wielości celów, do których jednocześnie dąży jednostka, można określić mianem polimotywacyjności (pochodzący z języka greckiego przedrostek poli- oznacza wielość; występuje w takich słowach jak politeizm, poligamia, itd.). Termin „polimotywacyjność” nie jest na razie rozpowszechniony, ale można go spotkać u niektórych autorów (por. Obuchowski, 2000, s. 31; Karwowski, 2002). Bez względu na to, czy termin ten się szerzej przyjmie, zjawisko, o którym mowa, jest ważne.
Jeden z amerykańskich badaczy John William ATKINSON [czytaj: Etkinson] (1923-2003) zwrócił uwagę, że gdy dążymy do osiągnięcia jakiegoś celu, działamy jednocześnie pod wpływem dwu motywów. Jędnym z nich jest dążenie do uzyskania sukcesu, drugim unikanie porażki.
Johna W. ATKINSONA nie należy mylić z Richardem C. ATKINSONEM, który wraz z Richardem M. SCHIFFRINEM stworzyli wielomagazynowy model pamięci.
John W. ATKINSON zapoczątkował poznawczą teorię motywacji (zob. punkt 2.4.). Zajmował się też badaniem tzw. motywacji osiągnięć. Motywacja osiągnięć to dążenie do uzyskiwania coraz lepszych wyników w jakiejś dziedzinie. O motywacji osiągnięć piszę w punkcie 4.3. W punkcie tym powrócę jeszcze do sprawy łącznego występowania pragnienia sukcesu i pragnienia uniknięcia niepowodzenia. Tu zwrócę jedynie uwagę na fakt (jak mi się wydaje, nie odnotowany przez innych autorów), że dwoistość motywów związana z dążeniem do sukcesu i unikaniem porażki dotyczy wszystkich motywów, a nie tylko motywacji osiągnięć. Jeśli do czegoś dążymy, to zarazem unikamy czegoś przeciwnego. Również jeżeli czegoś unikamy, to zarazem dążymy do czegoś przeciwnego. Dążąc do zaspokojenia głodu, staramy się uniknąć jego wzmagania; dążąc do uzyskania aprobaty, staramy się uniknąć dezaprobaty. Unikając doznawanego aktualnie bólu, dążymy do zabezpieczenia się przed przyszłym bólem; unikając przeżywanego w danej chwili ośmieszenia, dążymy do uzyskania poczucia, że dalsze narażanie się na śmieszność nam nie grozi, itd. Wydaje się, że zjawisko dwoistości motywów związane z łącznym występowaniem dążenia i unikania jest najbardziej elementarnym przejawem zjawiska polimotywacyjności.
2.2. Motywacja zewnętrzna i wewnętrzna
Przez motywację zewnętrzną rozumie się dążenie do uzyskania nagród bądź uniknięcia kar stosowanych przez osoby z otoczenia jednostki.
Przez motywację wewnętrzną rozumie się dążenie do zadowolenia z jakiegoś działania lub z osiągania jakichś wyników, gdy nie towarzyszy temu żadna zewnętrzna nagroda czy uniknięcie kary. Za typową motywację wewnętrzną uważa się dążenie do zaspokojenia ciekawości, do uzyskania poczucia przyrostu wiedzy, kompetencji. Również przyjemność estetyczna czy poczucie spełnienia obowiązku moralnego (lub uniknięcia wyrzutów sumienia) to przykłady celów związanych z motywacją wewnętrzną.
Amerykański psycholog Gordon Willard ALLPORT (czytaj Olport) (1897 - 1967) opisał w roku 1937 zjawisko tzw. autonomii funkcjonalnej (Allport, 1937). Chodzi tu o fakt, że są czynności, które z biegiem czasu stały się samoistnie przyjemne, choć początkowo były tylko środkiem do celu i same w sobie nie były źródłem zadowolenia. Początkowo spełniały tylko funkcję służebną, potem zautonomizowały się, uniezależniły się od celu, jakiemu służyły.
Wydaje się, że zjawisko autonomii funkcjonalnej można odnieść do procesu przekształcania się motywacji zewnętrznej w wewnętrzną.
Badacz motywacji wewnętrznej Amerykanin Edward DECI ustalił, że u osób zdolnych już do kierowania się motywacją wewnętrzną w dążeniu do określonych celów, stosowanie nagród za osiąganie celów związanych z tą motywacją bądź kar za nieosiąganie takich celów osłabia motywację wewnętrzną. To zjawisko można odnieść do faktów z życia społecznego określanych jako „korumpowanie”. Chodzi o „wręczanie” korzyści majątkowych np. urzędnikom. Skorumpowani łapówkami urzędnicy „przestawiają się” na działania motywowane korzyściami a przestają wypełniać swe zadania pod wpływem wewnętrznego przekonania o słuszności określonej decyzji.
Wydaje się, że pojęcie motywacji zewnętrznej i wewnętrznej można odnieść także do zjawiska tzw. „religijności zewnętrznej” i „religijności wewnętrznej”. Pojęcia te wprowadził wspomniany wyżej Gordon W. ALLPORT. Najkrócej mówiąc, „religijność zewnętrzna” to wykonywanie praktyk religijnych „na pokaz”, dlatego że inni w otoczeniu to czynią. W ten sposób można uzyskać pochwały, zapewnić sobie kontakty towarzyskie itp. „Religijność wewnętrzna” to autentyczne życie według zasad wiary, bez względu na to, czy inni to widzą czy nie, spełnianie wymagań religijnych nawet jeśli towarzyszą temu różne przeszkody i trudności.
2.3. Zastępowalność motywów
Stanem wyjściowym przy podejmowaniu aktywności jest tzw. napięcie motywacyjne tzn. odchylenie od równowagi spowodowane zmianami w organizmie (np. głodem, zmęczeniem, stanem chorobowym) bądź działaniem czynników zewnętrznych (dopływające bodźce zapowiadające możliwość poprawy sytuacji).
Proces motywacyjny rozpoczyna się od rozpoznania, co jest potrzebne, aby usunąć brak lub zwiększyć zadowolenie. Rozpoznanie braku może okazać się błędne. Głód może zostać błędnie rozpoznany jako złość. W rezultacie zamiast pokarmu jednostka może szukać okazji do zaatakowania kogoś. Terapeuci zaobserwowali, że ludzie mogą poszukiwać satysfakcji seksualnej jako sposobu rozładowania napięcia spowodowanego innymi przyczynami. Frank HAJCAK i Patricia GARWOOD, autorzy książki „Dlaczego sypiamy ze sobą” opisują kilkanaście „nieseksualnych powodów”, dla których ludzie podejmują czynności seksualne (Hajcak i Garwood, 2001).
Tak więc błędna identyfikacja braku czegoś potrzebnego bądź błędna interpretacja sytuacji może być przyczyną powstania innego motywu. Taki motyw, który pojawia się zamiast motywu, który mógłby doprowadzić do usunięcia obiektywnych źródeł napięcia motywacyjnego można nazwać motywem zastępczym.
Niekiedy obiektywna sytuacja uniemożliwia zaspokojenie rzeczywistych braków. Również wtedy napięcie motywacyjne może uruchomić procesy prowadzące do pojawienia się motywów zastępczych.
2.4. Siła motywu jako funkcja (iloczyn)
„użyteczności sukcesu i prawdopodobieństwa sukcesu”
Poznawcza teoria motywacji zapoczątkowana przez Johna W. ATKINSONA (zob. punkt 2.1) zakłada, że siła dążenia do danego celu zależy od dwu czynników:
1.„użyteczności” sukcesu czyli wartości stanu rzeczy związanego z osiągnięciem celu, zwanej też wartością gratyfikacyjną sukcesu, oraz
2. szans osiągnięcia sukcesu.
Niektórzy autorzy mówią, że siła motywacji jest funkcją użyteczności i prawdopodobieństwa sukcesu. Inni mówią, że siła motywacji jest iloczynem użyteczności i prawdopodobieństwa sukcesu.
Zarówno w przypadku użyteczności jak i prawdopodobieństwa sukcesu chodzi o to, jak dany człowiek je ocenia. Zakłada się zatem, że chodzi o subiektywną użyteczność i subiektywne prawdopodobieństwo sukcesu.
Pierwszym zastosowaniem poznawczej teorii motywacji były badania nad tzw. motywacją osiągnięć (zob. niniejsze MI 13, punkt 4.3., s.15).
2.5. Konflikty motywów
Niemiecki psycholog Kurt LEWIN (1890-1947), urodzony w Mogilnie koło Bydgoszczy, pracujący od 1933 r. w USA, autor m.in. książki „Zasady psychologii topologicznej”, zwrócił uwagę na trzy typowe konflikty wewnętrzne związane z działaniem sprzecznych „wektorów” motywacyjnych:
- konflikt „dążenie - dążenie” (pociągają nas dwa równie atrakcyjne cele, między którymi należy dokonać wyboru, rezultatem takiego konfliktu jest z reguły wahanie),
- konflikt „unikanie - unikanie” (jednostka stara się uchylić od wyboru, uciec),
- konflikt „dążenie - unikanie”.
Ten ostatni konflikt charakteryzowany był przez Lewina jako konflikt między dążeniem do celu, a unikaniem trudności, którą trzeba pokonać na drodze do celu. W takiej sytuacji jednostka stara się „obejść” przeszkodę, albo pokonać ją jakimś sposobem.
Są jednak również takie konflikty „dążenie - unikanie”, które wynikają z faktu, że jeden i ten sam cel pociąga kogoś a zarazem odpycha go. Przykładowo można przywołać tu sytuację dziecka, które chciałoby pogłaskać psa, a zarazem boi się podejść do niego. Ludowe porzekadło mówi: „Chciałabym i boję się”.
3. Spisy motywów
W XIX wieku pod wpływem teorii ewolucji rozpatrywano wiele ludzkich zachowań jako wynik działania biologicznie uwarunkowanych tendencji, które nazywano instynktami. Myers (2003, s. 446) dopatruje się w tym swoistej mody, a Obuchowski (2002) wyraża opinię, że czyniono tak, ponieważ wydawało się to równoznaczne z „naukowością” podejścia.
William James w swych „Zasadach psychologii” (1890, s. 384 - 441) wymienił następujące instynkty: ssania, gryzienia, chwytania, wskazywania, wkładania do ust, płaczu, uśmiechania się, trzymania głowy w pozycji wyprostowanej, siadania, stania, przemieszczania się (raczkowania, chodzenia), wydawania dźwięków, naśladowania, rywalizacji, walki (złości), polowania, współczucia, strachu (autor wymienia różne sytuacje wzbudzające strach, np. dziwnie wyglądające osoby, miejsca ciemne, położone wysoko itd.), nabywania, konstruowania, zabawy, ciekawości, dążenia ku ludziom, nieśmiałości, dbania o czystość, skromności (wstydu), miłości (w tym miłości rodzicielskiej), zazdrości. Autor nie ponumerował tych instynktów. Sposób, w jaki o nich pisze, nie zawsze pozwala jednoznacznie rozstrzygnąć, które z wymienionych traktuje łącznie, a które rozłącznie, ale można powiedzieć, że lista instynktów, o których pisze James, obejmuje około 30 pozycji Według mojego odczytania tego spisu, James wymienił 28 instynktów, według Sternberga, (1999, s. 226) wyróżnił 37 instynktów.
3.1. Williama McDougalla lista 18 instynktów
Liczni autorzy (Pieter, 1959, s. 191-194; Tomaszewski, 1963, s. 188-189; Reykowski, 1968, s. 23-25; Murray, 1968, s. 14-15; Matysiak, 2000, s. 110) stwierdzają, że głównym zwolennikiem teorii instynktów wśród psychologów był William McDOUGALL [czytaj: Makdugal] (1871-1938) - psycholog brytyjski, który od roku 1920 wykładał w USA.
Prawdą jest, że McDougall w swych pracach publikował listy instynktów, ale mylne są sugestie niektórych współczesnych autorów (zob np. Sternberg, 1999, s. 226), że McDougall przyczynił się do opracowania listy instynktów przekraczających liczbę 10 000. Jak zobaczymy poniżej, najdłuższy spis instynktów opracowany przez McDougalla liczył tylko 18 pozycji. Zabawne kontrowersje co do maksymalnej liczby instynktów, jaką podano w publikacjach naukowych, przedstawiam poniżej w punkcie „Informacje uzupełniające”. Z informacji podanych przez W. Szewczuka (1966, s. 130), wynika, że McDougall w pracy z roku 1908 pt. Wprowadzenie do psychologii społecznej (książka ta jest uważana za pierwszy w świecie podręcznik psychologii społecznej) wymienił 12 instynktów, a mianowicie: ucieczki, odrazy, ciekawości, walki, samoponiżenia, samoupewnienia, rodzicielski, rozmnażania się, „pragnienia [i ? - A.G.] pokarmu”, stadny, nabywania, budowania.
W roku 1923 w książce „Zarys psychologii” Mc Dougall dodał do powyższych instynktów 2 dalsze: apelacji [nie wiem, o co chodzi, być może o zwracanie się z prośbą o pomoc - A.G.] i śmiechu.
W dziele McDougalla z roku 1942, pt. „Energie człowieka” (praca wydana już po śmierci autora) znalazł się spis, do którego dodane zostały 4 kolejne potrzeby: wygody, wypoczynku, migracji, potrzeby organicznej [nie wiem, o co chodzi - A.G.]. Spis ten został przedstawiony już nie jako spis „instynktów”, lecz jako spis „skłonności”. Moim zdaniem, mógł to być wyraz zmiany dominujących „prądów intelektualnych” w nauce. W latach trzydziestych XX wieku biologizm w psychologii (tłumaczenie różnych zjawisk w życiu człowieka, w tym w dziedzinie jego dążeń, wyłącznie lub głównie działaniem czynników biologicznych) zaczął ustępować miejsca socjologizmowi (tłumaczeniu zjawisk występujących w życiu człowieka wyłącznie lub głównie wpływami społecznymi).
Nawet jeśli dodatkowe „skłonności”, które McDougall wymienił po raz pierwszy w swej ostatniej pracy będziemy traktować jako kolejne instynkty, to - powtórzę jeszcze raz - najdłuższa lista instynktów, jakie (w oparciu o dane Szewczuka) można przypisać McDougallowi wynosi 18 (słownie: osiemnaście).
Jan Strelau (2000, s. 530) wyraża opinię, że znany współczesny psycholog osobowości Raymond Cattell (1905 - 1998), formułując swą teorię osobowości, czerpał inspirację m.in. z koncepcji instynktów McDougalla.
Informacje uzupełniające
Zabawne kontrowersje dotyczące maksymalnej liczby instynktów
Robert Sternberg (1999, s. 226) wypowiedział się w tej kwestii następująco: „William McDougall (...) przedstawił kolejną listę instynktów; ostateczna ich liczba, uwzględniająca propozycje różnych teoretyków, przekracza 10 000”. Z tego sformułowania można by wyciągnąć mylny wniosek, że to sam McDougall ostatecznie naliczył u innych teoretyków ponad 10 000 instynktów. Zimbardo nie czyni McDougalla odpowiedzialnym za tezę o tak olbrzymiej liczbie instynktów. W podręczniku Zimbardo (1999, s. 442) czytamy bowiem: „W latach dwudziestych psychologowie zestawili listę ponad 10 000 różnych instynktów”. Podając tę informację powołał się na pracę Bernarda z roku 1924 pt. „Instynkt”. Tę samą pracę wymienił w swoim podręczniku Gerd Mietzel (2003, s. 261), ale ten autor podał, że „ w roku 1924 doliczono się pokaźnej liczby 5684 instynktów”. Z kolei David Myers (2003, s. 446) napisał: „Po przejrzeniu 500 książek pewien socjolog sporządził listę 5759 domniemanych instynktów człowieka!”.
Luther Lee BERNARD (1881-1951) był amerykańskim socjologiem, więc to jego pewnie miał na myśli Myers. Rekord liczby instynktów przypisywanych Bernardowi, w świetle moich dotychczasowych ustaleń, należy do Hermana Schwendigera, profesora kryminologii z Uniwersytetu Południowej Florydy. Napisał on w artykule dostępnym w Internecie ( na stronie http://csf.colorado.edu/mail/psn/2003/msg03052.html - uwaga: artykuł był dostępny w roku 2003 - 9.03.2007 tego tekstu już nie ma w Internecie) że „po tym, jak L.L.Bernard przestudiował około 2000 książek z zakresu biologii i socjologii i znalazł informacje o 15 789 różnych instynktach, oczyszczono socjologię z teorii instynktów tak radykalnie jak spłukuje się toaletę” (w swoim przekładzie złagodziłem nieco stylistykę wersji oryginalnej). Na tym tle, jakże skromnie brzmi informacja zamieszczona w książce prof. Obuchowskiego (1965, s.106), według której Bernard „obliczył, że do 1924 roku zaproponowano przyjęcie 140 różnego rodzaju instynktów”. Gdyby ktoś z Państwa chciał rozwiązać zagadkę, która brzmi: ilu instynktów naliczył się L.L.Bernard, mógłby przestudiować pracę Bernarda. Jest ona dostępna na stronie: http://spartan.ac.brocku.ca/~lward/Bernard/1924/1924_toc.html [Dostępność sprawdzono 9. 03.2007].Rozdział 8 tej książki zatytułowany: The Classification of Instincts (Klasyfikacja instynktów) znajduje się na stronie: http://spartan.ac.brocku.ca/~lward/Bernard/1924/1924_08.html [Dostępność sprawdzono 9.03.2007]. Bernard omawia w tym rozdziale klasyfikacje instynktów opracowane przez takich autorów, jak: E.L.Thorndike, , R.C.Woodworth, H.C. Warren, E. A. Kirkpatrick, S.S.Colvin, W. E. Hocking. Autor omawianego rozdziału nie podliczył instynktów wymienianych w przytaczanych klasyfikacjach. Gdy ktoś chce dokonać takiego podliczenia, musi wziąć pod uwagę fakt powtarzania się tych samych instynktów na różnych listach. Czy coś uznać za powtórzenie, czy nie, jest rzeczą dyskusyjną. W tej sytuacji nie dziwi specjalnie fakt, że różni rachmistrze uzyskują rozmaite rezultaty. Z pewnością jednak pisanie o tysiącach instynktów jest wynikiem narastania błędów wynikających z tego, że nie korzysta się ze źródeł oryginalnych, tylko z omówień. Najpierw ktoś przejrzawszy pracę Bernarda beztrosko podał jakąś dużą liczbę, zacytował go ktoś, kto znów przesadził, następny autor w tym łańcuszku znów zaokrąglił dane w górę, itd.
Prawdopodobnie dużo łatwiejszym zadaniem, niż ustalenie, ile instyntów wymienił w swej pracy Bernard, byłoby znalezienie odpowiedzi na pytanie, ile pozycji liczyła najdłuższa lista instynktów wymienionych przez McDougalla.
Tadeusz Tomaszewski (1963, s. 188) podał, że McDougall w swej pracy „Psychologia grupy” (wydanie polskie z roku 1930, Lwów - Warszawa: Książnica-Atlas) wymienił 28 instynktów. Włodzimierz Szewczuk (1966, s.130) [ jak wspominałem o tym w punkcie 3.1.] stwierdził, że najdłuższa lista instynktów / skłonności według McDougalla liczyła 18 pozycji Osobiście nie miałem w ręku pracy cytowanej przez Tomaszewskiego. Być może pomylił się Tomaszewski, może przeoczył coś Szewczuk (choć jego zestawienie wygląda na skrupulatne). Teoretycznie wchodzi też w grę możliwość, że McDougall w swej książce wydanej w Polsce w 1930 r. przedstawił sprawę inaczej niż w książce wydanej w roku 1942. Ta ostatnia możliwość wydaje mi się jednak mało prawdopodobna.
3.2. Henry'ego Murraya lista 28 potrzeb psychogennych
Henry Alexander MURRAY [czytaj Marej] (1893-1988), twórca jednego z najgłośniejszych narzędzi diagnostycznych w psychologii tzw. Testu Apercepcji Tematycznej (zbioru obrazków, do których osoba badana układa opowiadania) próbował zinwentaryzować ludzkie potrzeby. Wspomniana metoda diagnostyczna znana jest pod skrótową nazwą TAT. Niektórzy psycholodzy czytają ten skrót „po polsku”, tzn. „tat” lub „te-a-te”, ale wydaje mi się, że większość psychologów - przynajmniej „starej daty” - wymawia ten skrót „ po angielsku”, tzn.: „ti -ej - ti”.
Jak podaje Ernest Hilgard (1967, s. 193-194), Murray w wydanej w roku 1938 pracy pt. „Poszukiwania dotyczące osobowości” (Explorations in personality) sporządził listę 40 potrzeb: w tym około 30 (dokładnie mówiąc 28) potrzeb psychogennych (tzn. potrzeb pochodzenia psychicznego). Dwanaście potrzeb na liście Murraya to potrzeby fizjologiczne. Za wspomnianym źródłem podaję niżej listę potrzeb psychogennych. Hilgard zastrzega, że zmienił nazwy niektórych potrzeb, aby uniknąć neologizmów wprowadzonych przez Murraya. Ponadto zastosowany poniżej podział potrzeb na grupy prawie na pewno nie pochodzi od Murraya. Można tak sądzić porównawszy zestawienie Hilgarda z tym, jak inni autorzy (np. Reutt i Reuttowa, 1960, s. 86 - 112) opisują spis potrzeb według Murraya.
A. Potrzeby związane głównie z przedmiotami nieożywionymi
1. Potrzeba nabywania: powiększania swojego stanu posiadania i majątku,
2. Potrzeba przechowywania: kolekcjonowania, naprawiania, czyszczenia i konserwowania rzeczy,
3. Potrzeba porządku: porządkowania, organizowania, segregowania rzeczy; potrzeba czystości, porządku, dokładności,
4. Potrzeba zatrzymywania: potrzeba zachowania posiadanych rzeczy, odkładania pieniędzy, gospodarności, oszczędzania, skąpstwo,
5. Potrzeba konstruowania: potrzeba organizowania i budowania,
B. Potrzeby stanowiące wyraz ambicji, silnej woli, pragnienia osiągnięć i prestiżu
6. Potrzeba wywyższania się: potrzeba przewyższania innych, składnik potrzeby osiągnięć i uznania,
7. Potrzeba osiągnięć: przezwyciężania przeszkód, sprawowania władzy; staranie się, aby zrobić coś trudnego jak najlepiej i jak najszybciej,
8. Potrzeba uznania: otrzymywania pochwał, nagród; domaganie się szacunku.
9. Potrzeba pokazania się: przedstawiania swojej osoby w efektowny sposób, fascynowania, bawienia, wzruszania, szokowania, przerażania,
10. Potrzeba nietykalności: potrzeba niedopuszczania do poniżenia godności własnej, zachowania „dobrego imienia",
11. Potrzeba unikania poczucia niższości: niepowodzeń, wstydu, upokorzeń, śmieszności,
12. Potrzeba samoobrony: przed naganą lub niedocenianiem; usprawiedliwianie swojego postępowania,
13. Potrzeba przeciwdziałania: potrzeba przezwyciężania niepowodzeń przez wzmożenie wysiłku i odwet,
C. Potrzeby związane z poddawaniem się lub sprzeciwianiem się władzy
14. Potrzeba dominowania: wpływu na innych i kierowania nimi,
15. Potrzeba ulegania: podziwiania kogoś wyżej stojącego i gorliwego stosowania się do jego poleceń; służenie innym z chęcią,
16. Potrzeba naśladowania: schlebiania innym, zgadzania się z nimi, wierzenia im,
17. Potrzeba niezależności: opierania się wpływom, dążenia do niezależności,
18. Potrzeba odróżniania się: postępowania inaczej niż inni, potrzeba, aby mieć odmienne zdanie niż inni i być innym niż wszyscy.
D. Potrzeby związane ze szkodzeniem innym lub sobie
19. Potrzeba agresji: potrzeba napadania na innych, obrażania ich, poniżania, krzywdzenia lub złośliwego wyśmiewania,
20. Potrzeba poniżania się: poddawania się karze i akceptowania jej; pomniejszanie siebie,
21. Potrzeba unikania nagany: bojkotu [myślę, że lepiej byłoby powiedzieć „unikania odrzucenia, odtrącenia”] lub kary przez hamowanie niekonwencjonalnych impulsów, potrzeba dobrego zachowywania się i przestrzegania prawa,
E. Potrzeby dotyczące uczuć między ludźmi
22. Potrzeba afiliacji: nawiązywania przyjaźni i stosunków towarzyskich,
23. Potrzeba odrzucania: traktowania niektórych ludzi „z góry", okazywania lekceważenia, pomijania lub wykluczania kogoś,
24. Potrzeba opiekowania się: troszczenia się o kogoś, utrzymywania go i ochraniania,
25. Potrzeba oparcia: szukania pomocy, poparcia, lub współczucia; potrzeba zależności.
F. Dodatkowe potrzeby o charakterze społecznym
26. Potrzeba zabawy: szukania odprężenia, rozrywki, zabawy i wesołych zebrań
towarzyskich,
27. Potrzeba wiedzy: badania, zadawania pytań, zaspokajania ciekawości,
28. Potrzeba wyjaśniania: pokazywania i demonstrowania, udzielania informacji, wyjaśniania, tłumaczenia i wykładania.
Dla ścisłości podam jeszcze, że w roku 1964 ukazał się po polsku artykuł H.A. Murraya
obrazujący jego poglądy z lat pięćdziesiątych. Murray uważał w tym okresie, że „kierunkowe siły osobowości” można opisać jako wszelkie możliwe kombinacje 12 „wektorów” (takich, jak: „nabywanie”, „utrzymywanie”, „obrona”, itd.) oraz 14 „wartości” (takich, jak: „ciało/zdrowie”, „własność typu przedmioty czy pieniądze”, „wiedza”, itd.). Łącznie było to zatem 168 sił kierunkowych. Murray zilustrował połączenia wektorów z wartościami na przykładzie wartości „wiedza”: krótko przedstawił, 12 sposobów odnoszenia się do wiedzy (Murray, 1964, s. 190-191).
3.3. Abrahama Maslowa koncepcja hierarchii potrzeb
Abraham Harold MASLOW [czytaj: Masloł] (1908 - 1970) zaliczany do czołowych przedstawicieli tzw. psychologii humanistycznej opracował teorię hierarchii potrzeb opartą na założeniu, że potrzeby ujawniają się w pewnym charakterystycznym porządku: najpierw dają znać o sobie potrzeby podstawowe; gdy te są przynajmniej do pewnego stopnia zaspokojone, pojawiają się potrzeby wyższe o jeden szczebel w hierarchii. Poziomów potrzeb jest sześć. Do pojawienia się potrzeby, która w hierarchii znajduje się wyżej, potrzebne jest, aby potrzeby z niższych poziomów hierarchii były choćby cząstkowo zaspokojone.
Jeden tekstów Maslowa (1964), od dawna dostępnych po polsku, jest poświęcony skrótowej prezentacji jego koncepcji potrzeb. Inne prace tego autora ukazały się w latach późniejszych (Maslow 1975, 1983, 1986, 1990 - ta ostatnia książka poświęcona jest motywacji).
Najniżej w hierarchii stoją potrzeby fizjologiczne (odchylenia od stanu homeostazy w zakresie potrzebnych do życia składników i warunków fizykochemicznych, dodatkowo należą tu zapotrzebowania na różne przyjemności, naturalne - np. seksualne - lub sztucznie wytworzone - np. palenie papierosów).
Nieco wyższe miejsce w hierarchii zajmują potrzeby bezpieczeństwa, unikanie zagrożeń, sytuacji budzących lęk, dążenie do zabezpieczania się przed czynikami, które mogą zakłócić normalny bieg życia.
Kolejna grupa potrzeb to potrzeby przynależności i miłości. Maslow słusznie podkreśla, że źródłem ludzkich zachowań seksualnych jest nie tylko fizjologiczna potrzeba przyjemności, ale również potrzeby omawianej obecnie grupy. Do tej grupy potrzeb należą także potrzeby związane z życiem rodzinnym, potrzeba przyjaznych związków z innymi ludźmi, itd.
Następny poziom to potrzeby szacunku, a więc poważania, uznania ze strony innych, ale także potrzeba szacunku dla siebie samego, wiary we własne siły, itd.
Najwyższy poziom potrzeb to potrzeby samourzeczywistnienia (samorealizacji), odkrycia własnych talentów i działań wykorzystujących te talenty. Może to być dażenie do ideału w spełnianiu swej roli życiowej, aktywność sportowa, działalność twórcza, naukowa. Do tej grupy potrzeb należą też m. in. potrzeba wiedzy, rozumienia, potrzeby estetyczne.
Potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości oraz szacunku Maslow nazywa potrzebami deficytu (deficiency needs). Należałoby o nich raczej powiedzieć „potrzeby uzupełniania jakiegoś deficytu”. Inna polska nazwa potrzeb tej grupy to określenie „potrzeby braku” (należałoby o nich powiedzieć „potrzeby uzupełniania jakiegoś braku”). Z kolei potrzeby samourzeczywistnienia Maslow nazywa potrzebami wzrostu (growth needs).
Wielu autorów podręczników przedmiotu „Wprowadzenie do psychologii” wymienia koncepcję Maslowa jako ważną. Wydaje mi się, że - jak dotychczas - koncepcja ta nie zainspirowała jednak badaczy do sprawdzenia, czy ma ona potwierdzenie w wynikach badań.
3.4. Koncepcje akcentujące nieliczne lub pojedyncze główne motywy
3.4.1. Zygmunta FREUDA koncepcja podstawowych motywów
W roku 1896 Zygmunt FREUD po raz pierwszy użył terminu libido (Laplanche i Pontialis, 1996, s. 128). Słowo to w języku łacińskim znaczy „żądza, chuć; kaprys; chęć” (Kopaliński, 2005). Uważał, że libido to energia leżąca u podstaw popędu seksualnego rozumianego szerzej niż się to zazwyczaj rozumie: jako dążenie do wszelkiego rodzaju przyjemności. Pod wpływem libido człowiek kieruje się tzw. „zasadą przyjemności” czyli pragnieniem maksymalizacji przyjemności i minimalizacji przykrości.
W roku 1926 w książce pt. „Poza zasadą przyjemności” Freud wprowadził pojęcie popędów życia (die Lebenstriebe), do których zaliczył oprócz libido także popędy samozachowawcze. Oba te rodzaje popędów wzięte łącznie Freud nazwał terminem Eros (Laplanche i Pontialis, 1996, s. 47, 231). Jednocześnie wprowadził w tej książce pojęcie popędów śmierci (die Todestriebe). Popędy śmierci odpowiedzialne są za tendencje do samozniszczenia a także za tendencje do agresji skierowanej na zewnątrz. Tę ostatnią tendencję Freud nazywał popędem niszczycielskim lub popędem agresji (der Destruktionstrieb, der Aggressionstrieb) (Laplanche i Pontialis, 1996, s. 219, 225 i nast.). W rozmowach ze współpracownikami Freud używał czasem zamiennie z określeniem popędów śmierci terminu Tanatos (słowo greckie oznaczające śmierć), ale w pismach Freuda termin ten nie występuje (Laplanche i Pontialis, 1996, s. 329).
Jeden z kontynuatorów Freuda Wilhelm REICH (1897 - 1957), twierdził, że udało mu się skoncentrować energię libido w specjalnie skonstruowanym aparacie. Tę skoncentrowaną energię nazwał orgonem.
3.4.2. Alfreda ADLERA koncepcja podstawowych motywów
Austriacki lekarz Alfred ADLER (1870-1937) współpracował ściśle z Freudem w latach 1902-1911. W roku 1902 Freud zapoczątkował tzw. „Spotkania środowe” (Mittwochsgesselschaft),. Adler był jednym z najwcześniej zaproszonych do tego kręgu uczestników. W roku 1902 było ich tylko pięciu. Liczba uczestników rosła, grupa ta stała się zalążkiem Wiedeńskiego Stowarzyszenia Psychoanalitycznego (Wiener Psychoanalytische Vereinigung). Do roku 1911 Adler wygłosił w tym gronie 11 referatów. W roku 1911 wygłosił dalsze trzy, ale te zawierały krytykę niektórych idei Freuda, w związku z czym wywarto na Adlera nacisk, by wystąpił ze Stowarzyszenia (Rattner, 1997). Adler założył „Związek Wolnej Psychoanalizy” (Verein für Freie Psychoanalyse). Stał się w ten sposób pierwszym dysydentem, który odłączył się od zwolenników Freuda. W roku 1914 zaczął wydawać własne „Międzynarodowe Czasopismo Psychologii Indywidualnej” („Internationale Zeitschrift fur Individualpsychologie"). Stąd kierunek psychologiczny, który zapoczątkował Alfred ADLER, nazywa się psychologią indywidualną. Obecnie w USA od 1990 r. ukazuje się „Czasopismo Psychologii Indywidualnej” („The Journal of Individual Psychology”). W języku polskim stosunkowo wcześnie zaczęto wydawać książki Adlera. Ukazały się: Znajomość człowieka (1927, wyd. polskie 1934, 1948), Psychologia indywidualna w wychowaniu (1920, wyd. polskie 1934,1939,1946), Sens życia (1932, wyd.polskie 1938, 1986). W roku 1947 ukazała się książka Estery MARKINÓWNEJ Psychologia indywidualna Adlera i jej znaczenie pedagogiczne.
Centralnym motywem człowieka zdaniem Adlera jest pragnienie kompensacji poczucia małej wartości (das Minderwertigkeitsgefühl). To poczucie jest naturalnym skutkiem słabości dziecka poddanego władzy dorosłych. Pragnieniem dziecka jest stanie się kimś silnym. Adler nazywa to dążeniem do mocy (das Machtstreben) Niektóre dzieci doświadczają tej słabości szczególnie intensywnie w związku z chorobami, kalectwem itd. Pierwsza głośna książka Adlera wydana w roku 1907 miała tytuł: Studia nad niepełnowartościowością organów ciała (Studien über die Minderwertigkeit von Organen). W rezultacie osoby, które były w dzieciństwie obarczone problemami zdrowotnymi mogą doświadczać swej małowartościowości szczególnie silnie. Gotowość emocjonalnego reagowania na sytuacje, które uświadamiają człowiekowi jego małą wartość, Adler nazwał kompleksem mniejszej wartości (der Minderwertigkeitskomplex). Dążenie do kompensacji słabości może też przybierać przesadną postać dążenia do wyższości (das Streben nach Überlegenheit). Może to prowadzić do przesadnej wrażliwości na krytykę, która może wskazywać na obecność kompleksu wyższości (der Überlegenheitskomplex). W niektórych polskich publikacjach pojawia się w tym kontekście termin „hiperkompensacja” (nadmierna kompensacja) [Pieter, 1963, s. 3; Korzeniowski, 1978, s. 182; Mudyń, 1979, s. 231], jednakże wydaje mi się, że Adler takiego terminu nie używał (por. Schlüsselbegriffe der Individualpsychologie (aktualność adresu podanego poniżej sprawdziłem 7.01.2008): http://arbeitsblaetter.stangl-taller.at/WISSENSCHAFTPSYCHOLOGIE/PSYCHOLOGEN/Adler.shtml
3.4.3. Carla Gustawa JUNGA koncepcja podstawowych motywów
Szwajcarski psycholog Carl Gustav JUNG (1875-1961) [można również używać jako jego imion Karol Gustaw) nawiązał z Freudem bliski kontakt później niż Adler. Ich pierwsza rozmowa w roku 1906 podobno trwała 13 godzin. Współpraca trwała do roku 1912. Po opublikowaniu przez Junga w roku 1912 pracy „Przemiany i symbole libido” Freud zerwał kontakt z Jungiem. Wspomniana książka Junga [Wandlungen und Symbole der Libido; jej angielskie tłumaczenie z roku 1916 miało tytuł: Psychologia nieświadomości (Psychology of the Unconscious)] nie została dotąd przetłumaczona na język polski. W tej książce Jung stwierdził, że libido to ogólna energia psychiczna a nie energia leżąca u podstaw popędu seksualnego. W późniejszych pracach Jung sformułował tezę, że głównym dążeniem człowieka jest świadome lub nieświadome dążenie do tzw. indywiduacji, czyli do stawania się sobą (do samorealizacji, do osiągania pełni istnienia) przez integrację wszystkich składników swojej psychiki. Do składników tych należy ego - ogół doświadczeń dostępnych świadomości; persona - obraz siebie, jaki ukazujemy innym; anima - ukryte cechy żeńskie u mężczyzny; animus - ukryte cechy męskie u kobiety; cień (der Schatten) - ogół przeżyć i tendencji wyrzuconych (wypartych) ze świadomości. Owocem zaawansowanej indywiduacji uzyskanej własnymi siłami lub w procesie psychoterapii jest zintegrowana psychika, którą Jung nazywa jaźnią (das Selbst, po angielsku: self). Proces indywiduacji opisał Jung w pracy "Relacje między ego i nieświadomością" (1928: Die Beziehungen zwischen dem Ich und dem Unbewussten) [por. Drury, 1995, rozdział 2.3].
Prace Junga zaczęto wydawać w Polsce w zasadzie dopiero pod koniec lat 80-ych. Wcześniej wydano nieliczne, np. tom Psychologia i religia (1970), oraz Archetypy i symbole. Pisma wybrane (1976). Pełną bibliografię polskich przekładów Junga można znaleźć w Internecie pod adresem: http://www.aletheia.com.pl/autorzy/jung/jungprzeklady.htm [aktualność adresu sprawdziłem 7.01.2008].
Junga uważa się za inicjatora nowego nurtu w psychoanalizie określanego jako psychologia analityczna.
Polscy jungiści (osoby uważające prace Junga za źródło inspiracji) publikują swoje teksty w nieperiodycznym wydawnictwie „ALBO albo”. Redaktorem naczelnym tego pisma jest psychiatra Zenon Waldemar DUDEK.
3.5. Koncepcje zakładające nieskończoną liczbę możliwych motywów
Przykładami koncepcji zakładających praktycznie nieskończoną (a przynajmniej niepoliczalną) liczbę możliwych motywów są moim zdaniem teoria czynności Tadeusza TOMASZEWSKIEGO oraz Regulacyjna Teoria Osobowości Janusza REYKOWSKIEGO. Z punktu widzenia takich koncepcji sporządzanie list motywów charakteryzujących rzekomo wszystkich ludzi jest zajęciem raczej jałowym.
3.5.1. TOMASZEWSKIEGO koncepcja motywacji jako potrzeb i zadań
Tadeusz TOMASZEWSKI (1910- 2000) na początku lat sześćdziesiątych XX wieku w swym epokowym „Wstępie do psychologii” (1963) po raz pierwszy rozróżnił dwa rodzaje motywów: potrzeby i zadania. Czytamy tam (s. 187): „Najczęściej za motyw uważa się stan wewnętrznego napięcia, od którego zależy możliwość i kierunek aktywności organizmu (....). Ten stan napięcia może powstać z dwóch powodów: w związku z z a s a d n i c z y m i p o t r z e b a m i człowieka, wynikającymi ze struktury jego organizmu lub ze stałych warunków jego życia, oraz w związku z z a d a n i a m i, które człowiek sam sobie stawia albo które są mu narzucone przez innych ludzi.” (rozstrzelony druk kluczowych słów w niniejszym cytacie został zastosowany w oryginalnym tekście T. Tomaszewskiego, użyta przeze mnie niebieska czcionka dodatkowo podkreślić ważność zaznaczonych słów).
Janusz Reykowski (1975, s. 104), zwrócił uwagę, że T. Tomaszewski jeszcze bardziej wyraziście zaakcentował niezależność tych dwu rodzajów motywów w pracy z roku 1966 (Maruszewski, Reykowski i Tomaszewski, 1966, s. 203).
Wydaje mi się, iż przyjęcie, że motywem mogą być zadania pociąga za sobą konsekwencję w postaci uznania, że liczba motywów jest praktycznie niepoliczalna, gdyż w zasadzie nic nie ogranicza liczby celów, jakie w ciągu swego życia może postawić sobie człowiek jako zadanie.
Dalsze prace nad teorią zadań jako czynników motywujących człowieka podjęli uczniowie prof. Tomaszewskiego: Janusz REYKOWSKI (1975) i Stanisław MIKA (1975).
3.5.2 . Janusza REYKOWSKIEGO koncepcja motywacji zadaniowej
Janusz REYKOWSKI rozwinął koncepcję zadania jako motywu w pracy z roku 1975 (Reykowski, 1975). Stwierdził, że zadania wiążą się ze stawianiem celów i programowaniem działań wiodących do tych celów w dwu sytuacjach:
a) kiedy wystąpi ujemna rozbieżność między stwierdzeniem jakiegoś stanu rzeczywistego a wyobrażeniem tzw. stanu normalnego (typowego);
b) kiedy wystąpi ujemna rozbieżność między stwierdzeniem jakiegoś stanu rzeczywistego a wyobrażeniem tzw. stanu idealnego.
Mówiąc o ujemnej rozbieżności, Reykowski miał na myśli fakt, że stan rzeczywisty odbierany jest jako gorszy od stanu normalnego lub stanu traktowanego jako idealny.
Reykowski rozróżnił we wspomnianym tekście różne typy zadań (osobiste, wspólne, pozaosobiste) oraz dwa rodzaje motywacji: zewnętrzną (gdy realizacja zadania jest traktowana jako środek do innych celów) oraz wewnętrzną (gdy realizacja zadania jest celem niezależnym od innych celów - tego rodzaju motywację określił Reykowski jako „motywację zadaniową”).
Poczynając od roku 1973 Reykowski rozwijał teorię osobowości, którą potem określił mianem Regulacyjnej Teorii Osobowości (RTO). Będzie ona przedmiotem szczegółowej uwagi na wykładzie poświęconym problematyce osobowości.
W tym miejscu chcę tylko podkreślić, że RTO zawiera ideę, że w umyśle człowieka powstaje tzw. Sieć Poznawcza - system powiązań między składnikami wiedzy o świecie i własnej osobie. Wydaje mi się, że wprowadzenie pojęcia Sieci Poznawczej jest dalszym krokiem na drodze ku tezie, że człowiek może stawiać sobie nieprzeliczoną liczbę celów. Każdy składnik swej nie dającej się objąć wiedzy o świecie człowiek może wykorzystać jako składnik zadania, jakie sobie postawi.
Składniki Sieci Poznawczej nie są dla człowieka równowartościowe. Sieć Poznawcza zawiera uporządkowania składników pod względem wartości. Dlatego Reykowski zakłada, że w pewnych sytuacjach Sieć Poznawcza funkcjonuje jako tzw. Sieć Wartości. Dzięki temu, że człowiek wybiera pewne wartości ponad inne, można jednak mówić o dążeniach typowych dla danego człowieka czy różnych grup ludzi.
4. Wybrane typy motywacji
4.1. Motywacja związana z jedzeniem
Istnieje cała gama motywów związanych z jedzeniem (i niejedzeniem). Dla uproszczenia nie czynię tu rozróżnienia między jedzeniem a piciem.
Motywem jedzenia może być głód. Im bardziej osoba głodna, tym mniej wybiórcza w tym, co gotowa jest (próbować) zjeść. W stanach skrajnego głodu może naruszać normy społeczne i osobiste.
Amerykański fizjolog Walter CANNON (1871-1945), twórca pojęcia homeostazy, sądził, że fizjologicznym odpowiednikiem głodu są skurcze pustego żołądka. Umieścił balonik w żołądku swego współpracownika i rejestrował skurcze jego żołądka. O Cannonie była mowa na spotkaniu 12 (Materiały informacyjne do Spotkania 11 i 12..., s. 13).
Bernard Korzeniewski, biolog z Wydziału Biotechnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego uważa, że stan głodu ma związek ze stymulacją receptorów mechanicznych w ścianach żołądka, ale przede wszystkim jest związany z reakcją receptorów stężenia glukozy we krwi (Korzeniewski, 2005).
Motywem jedzenia mogą być tzw. apetyty czyli pragnienia związane z określonym rodzajem pokarmu. W rezultacie procesów warunkowania klasycznego apetyty mogą być uruchamiane przez różne bodźce sytuacyjne (miejsca, okoliczności, realne i wyobrażone).
Może też dochodzić do zastępowania innych dążeń przez pragnienie jedzenia. Człowiek może zacząć reagować głodem na niepokój, złość itd. Znane jest wzmożenie apetytu u ludzi, którzy zaprzestają palić papierosy.
Na stres część ludzi reaguje wzmożeniem pragnień związanych z jedzeniem, część ludzi reaguje awersją do jedzenia.
Problemem współczesnej cywilizacji jest otyłość.
Dla określenia, czy występuje otyłość stosuje się tzw. wskaźnik masy ciała (BMI - Body Mass Index). Oblicza się go według wzoru: BMI = masa ciała (w kg) / kwadrat wzrostu Kwadrat wzrostu to podniesiona do kwadratu liczba wyrażająca wzrost. Jest to prawie zawsze liczba 1, a po przecinku ma liczbę centymetrów ponad metr.
Normą BMI jest wskaźnik w granicach 18,5 - 24,9.
Wskażnik niższy niż 18,5 oznacza niedowagę.
Wskaźnik 25,0 - 29,9 oznacza nadwagę (nie stanowiącą jeszcze otyłości)
Wskaźnik 30,0 - 34,9 oznacza pierwszy stopień otyłości
Wskaźnik powyżej 40,0 oznacza trzeci stopień otyłości.
W ostatnich kilkunastu latach zaintersowano się takimi zaburzeniami jedzenia, jak bulimia i anoreksja.
Bulimia (żarłoczność psychiczna) wiąże się z napadowymi epizodami objadania się. Aby zlikwidować skutki objadania się część osób cierpiących na bulimię stosuje środki wymiotne, środki przeczyszczające bądź intensywne ćwiczenia fizyczne.
Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) polega na skrajnym ograniczeniu ilości przyjmowanych pokarmów, co powoduje wychudzenie, zaburzenia funkcji fizjologicznych (utrata miesiączki) i grozi śmiercią. Niektóre anorektyczki mają zaburzony obraz własnego ciała. Mimo że są krańcowo chude wydaje się im, że są zbyt grube.
4.2. Motywacja związana z czynnościami seksualnymi
Ważne dla rozwoju wiedzy o zachowaniach seksualnych ludzi były badania, którymi kierował Alfred KINSEY [czytaj Kinsej] (1894 - 1956). Na podstawie rozmów z kilkunastoma tysiącami (ok.18 000) ludzi, w większości młodych zespół Kinseya opublikował w połowie XX wieku dwie książki: w roku 1948 „Zachowanie seksualne mężczyzny” i w roku 1953 „Zachowanie seksualne kobiety”. Książki te znane są jako tzw. „Raport(y) Kinseya”. Kinsey był z wykształcenia zoologiem.
W roku 1990 ukazała się książka Judith REISMAN i Edwarda EICHELA pt. „Kinsey. Sex i oszustwo”. W języku polskim wydano tę pracę w roku 2000. Autorzy zarzucili badaniom Kinseya niereprezentatywność badanych prób. Co więcej, zwrócili uwagę na nieetyczność badań Kinseya nad seksualnością małych dzieci. Współpracownicy Kinseya obserwowali 317 małych chłopców w trakcie masturbacji albo w trakcie kontaktów seksualnych z innymi chłopcami lub dorosłymi (Reisman i Eichel, 2000, s. 89).
W Polsce w roku 1967 ukazała się praca Hanny MALEWSKIEJ pt. Kulturowe i psychospołeczne determinanty życia seksualnego. Niektórzy komentatorzy nazywali tę książkę „polskim raportem Kinseya”. Było to sprawozdanie z wywiadów z ponad 800 (861) młodymi kobietami (w wieku 28-34 lat). Rozmawiano z nimi na temat ich aktywności seksualnej i poglądów na temat tej aktywności przy okazji ich pobytu w klinice ginekologicznej lub Poradni Świadomego Macierzyństwa.
W roku 1957 ginekolog William MASTERS (ur. 1915) zaprosił psycholożkę Virginię JOHNSON [czytaj: Dżonson] (ur. 1925) do współpracy w badaniach nad reakcjami fizjologicznymi w trakcie aktywności seksualnej (stosunki płciowe, masturbacja). Badania były prowadzone przy pomocy aparatury zainstalowanej na / w narządach płciowych. Zbadano około 700 ochotników (382 kobiety i 312 mężczyzn), według jednego ze źródeł informacji część badanych stanowiły kobiety i mężczyźni uprawiający prostytucję. Dokonano obserwacji ok. 10 000 epizodów aktywności seksualnej.
Rezultaty badań opublikowano w dwu książkach: (1966) Reakcje seksualne człowieka (Human sexual response, polski przekład z roku 1975 nosił tytuł Współżycie seksualne człowieka i (1970) Zaburzenia seksualne człowieka (Human sexual inadequacy, polski przekład z roku 1975 miał tytuł Niedobór seksualny człowieka).
Jedną z tez pierwszej książki było stwierdzenie, że z punktu widzenia reakcji fizjologicznych orgazm uzyskany przez masturbację nie różni się od orgazmu uzyskanego w trakcie stosunku płciowego. Autorzy ci, o ile mi wiadomo, nie zainteresowali się jednak różnicami w psychicznych odczuciach, jakie mają ludzie w związku z masturbacją i stosunkiem płciowym. Ich badania uważam za prace z zakresu fizjologii seksualności a nie psychologii seksualności.
Autorzy opisali też cztery fazy reakcji fizjologicznych w trakcie aktywności seksualnej:
wynikiem było opublikowanie schematu opisującego cztery fazy: podniecenie, plateau [wymawiaj: pla'to] (w geografii nazywana jest tak „wyżynna równina”; w omawianym kontekście chodzi o fazę jednakowego wysokiego poziomu pobudzenia), orgazm oraz odprężenie.
W ostatnich latach w Polsce badania socjologiczne na większą skalę poświęcone problematyce seksuologicznej prowadził Zbigniew IZDEBSKI i Antonina OSTROWSKA.. Ich wyniki zamieścili w książce ( z roku 2004) Seks po polsku. Zachowania seksualne jako element stylu życia Polaków.
W ostatnich latach zauważono problem tzw. uzależnienia od seksu. W Polsce opublikowano na ten temat na razie nieliczne książki (Carnes, 2001; Niewiadomska i in., 2005). O uzależnieniu od seksu pisze też Martin P.KAFKA (2005) - jeden z autorów monografii Terapia zaburzeń seksualnych (Leiblum i Rosen, 2005). W listopadzie 2007 r. ukazał się w dodatku do Gazety Wyborczej („Duży Format”, 12.11.2007) artykuł o uzależnieniu od seksu pt. „Seks boli” (http://www.gazetawyborcza.pl/1,75480,4660458.html, dostępność sprawdziłem 7.01.2008).
٭
Moim zdaniem współczesna seksuologia straciła kontakt z wartościami w tym sensie, że normy postępowania wyprowadza z opisu rzeczywistości. Widać to na przykład w tekście „Powszechnej Deklaracji Praw Seksualnych” przyjętej podczas 14. Światowego Kongresu Seksuologów w Hongkongu 26 sierpnia 1999 roku: poniżej podam adres strony intermetowej (aktualność adresu sprawdzona 10.01.2008): http://www.federa.org.pl/publikacje/biuletyn/biuletyn26/deklaracja.htm
Alternatywnym sposobem uprawiania seksuologii byłaby konfrontacja norm uznawanych przez jakąś społeczność (np. chrześcijan, wyznawców judaizmu czy islamu) z ich postępowaniem. W ostatnich latach ukazują się w Polsce publikacje będące świadectwem dążenia w tym kierunku (np. Wołochowicz i Wołochowicz, 1996).
4.3. Motywacja osiągnięć
Motywacja osiągnięć to dążenie do uzyskiwania coraz lepszych wyników w jakiejś dziedzinie.
W latach pięćdziesiątych XX w. amerykańscy psycholodzy John W. ATKINSON i David C. McCLELLAND opracowali wskaźniki siły dążenia do sukcesu i siły tendencji do unikania porażki oparte na treści opowiadań układanych przez ludzi do obrazków.
O metodzie badań psychologicznych polegającej na analizie opowiadań układanych do obrazków (metoda ta to tzw. Test Apercepcji Tematycznej) pisałem w MI 6, s.9 a także w niniejszych Materiałach (MI 13, punkt 3.2., str.7). O Johnie Williamie ATKINSONIE była już mowa w Materiałach, które Państwo właśnie czytacie (MI 13, punkt 2.1., s. 3), a także jest jeszcze jedna informacja poniżej. David Clarence McCLELLAND [czytaj Mak-kleland) (1917-1998), jak o tym napiszę za chwilę, zasłynął z badań, w których porównywał siłę motywacji osiągnięć u mieszkańców różnych krajów.
John W. ATKINSON sformułował i potwierdził w badaniach hipotezę, że najsilniejsze dążenie do osiągnięć wiąże się z wyborem zadań średnio trudnych. Osoby, u których dominuje lęk przed niepowodzeniem chętniej wybierają zadania bardzo łatwe albo bardzo trudne (Atkinson, 1960).
Niemiecki socjolog Max WEBER (1864-1920) sformułował interesującą hipotezę o różnicy między katolikami a wyznawcami kalwinizmu. WEBER twierdził, że wyznawcy kalwinizmu bardziej zabiegają o sukcesy w działalności gospodarczej niż katolicy. Weber tłumaczył to w następujący sposób: wyznawcy kalwinizmu wierzyli w to, że Pan Bóg z góry przeznaczył jednych ludzi do zbawienia a innych do wiecznego potępienia (nauka Jana Kalwina o tzw. „predestynacji”). Wyznawcy kalwinizmu uważali, że człowiek może zorientować się, co go czeka po śmierci, obserwując wyniki swych działań. Jeżeli mu się powodzi, to znaczy, że będzie zbawiony. Jeśli mu się nie wiedzie, to znaczy, że będzie potępiony. Powodowani tą wiarą zwolenicy kalwinizmu zabiegali o sukcesy gospodarcze, aby mieć widoczne świadectwo Bożego błogosławieństwa. Starając się o osiągnięcia, rzeczywiście je uzyskiwali. Katolicy nie mieli takich związanych z ich wiarą bodźców do działania.
McClelland (zob. informacje o nim nieco wyżej) porównywał społeczeństwa, w których było dużo katolików i społeczeństwa z przewagą protestantów. Rzeczywiście, kraje protestanckie lepiej prosperowały gospodarczo.
5. Nowsze publikacje w języku polskim na temat motywacji
W ostatnich latach ukazały się dwie publikacje monograficzne na temat psychologii motywacji. Obie mają tytuł: Psychologia motywacji Jedna to tłumaczona z języka angielskiego praca emerytowanego profesora Uniwersytetu w Calgary (Kanada) Roberta E. FRANKENA (2005), druga to tłumaczona z języka niemieckiego książka profesora Uniwersytetu w Poczdamie Falko RHEINBERGA (2006).
Bibliografia
Allport, G. W (1937). The functional autonomy of motives. American Journal of Psychology, 50, 141-156 (artykuł dostępny w Internecie na stronie: http://psychclassics.yorku.ca/Allport/autonomy.htm Dostępność sprawdzono 19.03.2007).
Atkinson, J.W. (1960). Badania nad motywacją osiągnięć. Psychologia Wychowawcza, 2, 133 - 150.
Carnes, P. (1991,wyd. polskie 2001). Od nałogu do miłości. Jak wyzwolić się z uzależnienia od seksu i odnaleźć prawdziwe uczucie. Poznań: Media Rodzina.
Cofer, C.N., Appley, M. H. (1964 - wyd. polskie 1972). Motywacja. Teoria i badania. Warszawa: PWN.
Drury, N. (1989, wyd. polskie - 1995). Psychologia transpersonalna. Ludzki potencjał. Poznań: Wydawnictwo T. Zysk i Ska. (Książka dostępna także w Internecie pod adresem: http://www.geocities.com/Athens/Forum/5921/books/drury/index.html [Dostępność spraw-dzono 19.03.2007].
Franken,R.E.(2005). Psychologia motywacji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Freud, Z. (1926, najnowsze wyd. polskie 2000). Poza zasadą przyjemności. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Grzymała-Moszczyńska H. (1981). Religijność zewnętrzna i wewnętrzna - dwa sposoby funkcjonowania religii w życiu człowieka. Euhemer - Przegląd Religioznawczy, 1,23-28.
James, W. (1890). Principles of psychology. Książka ta jest dostępna (dostępność spraw-dzono 15.03.2006.) w Internecie na stronie: http://psychclassics.yorku.ca/James/Principles/ (Rozdział 24 pt. Instinct - zob. : http://psychclassics.yorku.ca/James/Principles/prin24.htm ).
Hajcak, F., Garwood, P.(2001- 2 wyd.). Dlaczego ze sobą sypiamy. Nieseksualne powody, dla których ludzie uprawiają seks. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kafka, M.P. (2005). Zaburzenia o charakterze parafilijnym. Nieparafilijna nadaktywność seksualna oraz seksualna kompulsja (nałóg), W: S.R.Leiblum i R.C.Rosen (red.), (2005). Terapia zaburzeń seksualnych. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Karwowski, M. (2002). Niektóre pedagogiczne implikacje psychologii twórczości. Referat wygłoszony w Instytucie Badań Edukacyjnych (tekst uzyskany 15.03.2006 ze strony: http://www.republika.pl/maciek_karwowski/ped.pdf Dostępność sprawdzono 19.03.2007).
Kopaliński, W. (2005). Omnia. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych (wersja internetowa). Dane uzyskane 15.03.2006 ze strony: http://www.slownik-online.pl/index.php
Dostępność sprawdzono 19.03.2007).
Korzeniewski, B. (2005). Od neuronu do samoświadomości. Warszawa: Prószyński i S-ka
(Fragment można uzyskać ze strony: http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3955 [Dostępność sprawdzono 19.03.2007 ]).
Korzeniowski, L. (1978). Tekst hasła „Kompensacja” (s. 182), W: L. Korzeniowski i S. Pużyński (red.),(1978). Encyklopedyczny słownik psychiatrii. Wyd. 2. Warszawa: Państwowy Zakłąd Wydawnictw Lekarskich.
Laplanche, J., Pontialis, J. -B. (1967, 1996 - wyd. polskie). Słownik psychoanalizy. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Leiblum, S.R.i Rosen R.C. (red.), (2005). Terapia zaburzeń seksualnych. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Malewska, H. (1967). Kulturowe i psychospołeczne determinanty życia seksualnego. Warszawa: PWN.
Maslow, A.H. (1954, wyd.polskie -1964). Teoria hierarchii potrzeb, W: J.Reykowski (red.), Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej (s. 135 - 164). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Maslow, H.A. (1975). O ludziach twórczych, Znak, 255.
Maslow, H.A. (1983). Postawa twórcza, Nowiny Psychologiczne, 8-9.
Maslow, A.H. (1986). W stronę psychologii istnienia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX (nowe wydanie - 2004: Poznań: Rebis)
Maslow, A.H (1990). Motywacja i osobowość. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX
Masters, W.H., Johnson V. E. (1966, wyd. polskie - 1975). Współżycie seksualne człowieka. Warszawa: PZWL.
Masters, W.H., Johnson V. E. (1970, wyd. polskie - 1975). Niedobór seksualny człowieka. Warszawa: PZWL.
Matusewicz, C. (2006). Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: VIZJA PRESS&IT [Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie].
Matysiak, J. (2000). Psychologia fizjologiczna, W: J. Strelau (red.). Psychologia. T.1 (s. 95 - 129). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
McGinnis, A.L. (1998- 1 wyd.polskie, 2005 - najnowsze wydanie). Sztuka motywacji czyli jak wydobyć z ludzi to, co w nich najlepsze. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
Mika, S. (1975). Uwagi o koncepcji zadań Tadeusza Tomaszewskiego. W: I.Kurcz, J.Reykowski (1975). Studia nad teorią czynności ludzkich. (s.145 - 170).
Mudyń, K. (1979). Tekst hasła: „Psychologia indywidualna”(s. 231), W: W.Szewczuk (red.). Słownik psychologiczny. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Murray,H.A.(1964). Próba analizy sił kierunkowych osobowości, W: J. Reykowski (red.), Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej (s. 165 - 191). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Murray, J. E (1968). Motywacja i uczucia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Myers, D. G. (2003). Psychologia. Poznań: Zysk i S-ka.
Niewiadomska, I.; Chwaszcz, J.; Kołodziej, B.; Śpiła, B. (2005). Seks. Lublin: Wydawnictwo „Gaudium”. Seria: Uzależnienia: Fakty i mity.
Obuchowski, K. (1965 - wyd. 3 zmienione i uzupełnione). Psychologia dążeń ludzkich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Obuchowski, K. (2000). Galaktyka potrzeb. Psychologia dążeń ludzkich. Poznań: Zysk i S-ka.
Ostrowska, A., Izdebski, Z. (2004). Seks po polsku. Zachowania seksualne jako element stylu życia Polaków.
Pieter, J. (1963.) Słownik psychologiczny. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Osolińskich (por. hasło: „Adlera psychologia indywidualna”, s. 2-4.).
Rattner, J. (1997). Alfred Adler - eine biographische Skizze. W: Katharina Kaminski i Gerald Mackenthun (red.), (1997). Individualpsychologie auf neuen Wegen. Grundbegriffe - Individualpsychologie als angewandte Ethik - Psychotherapie - Charakterkunde. Würzburg: Verlag Königshausen und Neumann. [Tekst uzyskany 19.03.2007 ze strony:
Reisman, J.A., Eichel, E.W. (2000 - oryginał w jęz. angielskim 1990). Kinsey - seks i oszustwo. Rzecz o indoktrynacji. Śledztwo w sprawie badań ludzkiej seksualności, prowadzonych przez Alfreda C. Kinseya, Wardella B. Pomeroya, Clydea E. Martina i Paula H.Gebharda. Warszawa: Fundacja Pomocy Antyk.
Reykowski, J. (1968). Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa: Książka i Wiedza.
Reykowski, J.(1975). Zadania pozaosobiste jako regulator czynności. W: I.Kurcz, J.Reykowski (1975). Studia nad teorią czynności ludzkich. (s. 103 - 144). Warszawa: PWN.
Reutt J., Reuttowa, N. (1960). Badania osobowości metodą T.A.T. Murraya. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Rheinberg, Falko (2006). Psychologia motywacji. Kraków: WydawnictwoWAM (Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy).
Sternberg, R.J. (1999). Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA.
Strelau, J. (2000). Osobowość jako zespół cech, W: J.Strelau (red.). Psychologia. T.2 (s. 525 - 560). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Szewczuk, W. (1966). Psychologia. T.2. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Szkolnych.
Tomaszewski, T. (1963). Wstęp do psychologii. Warszawa: PWN.
Tomaszewski, T. (1966). Aktywność człowieka. W: M. Maruszewski, J.Reykowski, T.Tomaszewski (1966, 1967 - 2 wyd.). Psychologia jako nauka o człowieku. (s. 197 - 283). Warszawa: Książka i Wiedza.
Wołochowicz, M. i Wołochowicz, P. (1996, 2000 - 2 wyd.). Jak w pełni wykorzystywać
Boży dar płciowości czyli seks po chrześcijańsku. Warszawa: Wydawnictwo Kernel Plus S.C.
Zimbardo, P. (1992 - 2 wyd. polskie 1999). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
1
Dr hab. A.Gołąb, prof. WSFiZ e-mail: andrzejgolab@aster.pl Materiały informacyjne do wykładu: Wprowadzenie do psychologii
studia zaoczne, rok akadem. 2007 / 2008, sem.zimowy Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
Spotkanie 13, Wykłady 37-39, 12.01.2008 Motywacja Strona 1 z 18