POJĘCIE OSOBOWOŚCI

Persona (łac). - osoba o określonych właściwościach;

prospon (gr.) - maska wyrażająca cechy odgrywanej postaci.

Nie istnieje jedna powszechnie przyjęta definicja osobowości.

„Żadna definicja osobowości nie może być stosowana w sposób uniwersalny” (Hall, Lindzey).

Dynamiczna organizacja tych psychofizycznych systemów jednostki, które determinują jej specyficzne przystosowanie się do środowiska (Allport, 1937).

Złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Składa się zarówno ze struktur jak i procesów, i odzwierciedla działanie tyleż natury (geny), co środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również czasowy aspekt funkcjonowania człowieka, osobowość zawiera bowiem wspomnienia przeszłości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości (Pervin 2002).

Zespół względnie stałych cech (właściwości, czynników, stylów) psychicznych jednostki, kształtujący się w wyniku interakcji między jednostką a społecznym otoczeniem, decydujący o stałości i międzysytuacyjnej spójności zachowań (Strelau).

Wewnętrzna organizacja mechanizmów poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych (obraz samego siebie, potrzeby, postawy i przekonania) decydująca o poczuciu własnej tożsamości, kontroli własnych impulsów, wyborze celów i programów działań oraz o ustosunkowaniu się do świata (Strelau).

Definicje osobowości są zróżnicowane w zależności od koncepcji:

1. Osobowość to konstrukt teoretyczny, hipotetyczny byt wewnętrzny pełniący funkcję przyczynową i mający moc wyjaśniającą: teorie typów, teorie cech, teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne.

2. Osobowość to czynnik drugorzędny dający się wywieść na podstawie stałości zachowania, bez znaczenia przyczynowego: behawioryzm, teoria społecznego uczenia się, sytuacjonizm, interakcjonizm.

A. Konstrukt teoretyczny, model zrodzony w umyśle badacza, pojęciowe ujęcie rzeczywistości, z którego można wyprowadzić hipotezy.

B. Istnieje realnie jako układ cech, niedostępnych bezpośredniej obserwacji, ale uchwytnych za pomocą wskaźników.

Opis osobowości

1. Schematy reagowania - układy reakcji różnych jakościowo, występujących w określonej kolejności.

2. Cecha - względnie stała, charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych sytuacjach, której można użyć w celu wyjaśnienia prawidłowości i stałości zachowania.

3. Wymiar - zmienna osobowości występująca w postaci kontinuum, niezależnie od innych; cecha i jej przeciwieństwo ujmowane łącznie; przysługuje ludziom w różnym stopniu.

4. Czynnik - wymiar uzyskany na drodze operacji statystycznych.

5. Typ - kategoria klasyfikacyjna, wyodrębniona na podstawie dominującej cechy lub konfiguracji cech przypisana pewnej grupie jednostek, spoista, silnie skorelowana grupa cech.

Struktura osobowości

• Cechy fizyczne i temperament - Cechy morfologiczne

• Uzdolnienia intelektualne - Cechy fizjologiczne

• Zainteresowania i wartości - Temperament

• Postawy społeczne - Zdolności

• Dyspozycje motywacyjne - Potrzeby

• Sposób wyrażania się i styl bycia - Zainteresowania

• Skłonności patologiczne (Hilgard) - Postawy (Guilford)

Teorie osobowości

- oparte na pojęciu cechy - poznawcze

- psychoanalityczne i psychodynamiczne - uczenia się społecznego

- humanistyczno-egzystencjalne - konstytucjonalne

Psychologia osobowości traktuje o spójności myśli, uczuć i zachowań człowieka, ujawniającej się w różnych sytuacjach i podlegającej określonym zmianom na przestrzeni czasu.

Zajmuje się opisem i wyjaśnianiem struktury osobowości, jej dynamiki ujawniającej się w zmienności i stałości zachowania oraz rozwoju obrazowanego zmianami na przestrzeni życia.

Jako nauka empiryczna powstała w latach 30. z połączenia europejskiej psychologii charakteru i amerykańskiej psychologii różnic indywidualnych.

Tradycje badawcze:

Metoda kliniczna - J. Charcot, P. Janet, Z. Freud, H. Murray, C. Rogers.

Metoda korelacyjna - F. Galton, K. Pearson, Ch. Spearman, G. Allport, R.B. Cattell, H. Eysenck.

Metoda eksperymentalna - W. Wundt, I. Pawłow, J. Watson, C. Hull, podejście poznawcze.

Literatura

Pervin L.A. (2002), Psychologia osobowości. Gdańsk, GWP.

Oleś P.K. (2003), Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa, Scholar.

Gałdowa A. (red.) (1999), Klasyczne i współczesne koncepcje osobowości. Kraków, Wyd. UJ.

Hall C.S., Lindzey G. (1990), Teorie osobowości. Warszawa, PWN.

Strelau J. (red.) (2000), Psychologia. Podręcznik akademicki. T. II. Gdańsk, GWP.

TEORIA OSOBOWOŚCI GORDONA ALLPORTA

Osobowość jest tym, czym człowiek naprawdę jest. Jest to dynamiczna organizacja tych psychofizycznych systemów jednostki, które determinują jej specyficzne przystosowanie się do środowiska. Podstawowa jednostka opisu osobowości - cecha:

Cechy wspólne - pozwalają na porównywanie ludzi między sobą;

Dyspozycje indywidualne (osobiste) - są swoiste dla jednostki, pozwalają opisać niepowtarzalną strukturę jej osobowości.

Cechy istnieją realnie, ale nie można ich obserwować bezpośrednio, tylko wnioskować o nich na podstawie zachowania. Zapewniają spójność naszego zachowania, ich uaktywnienie następuje w określonej sytuacji, same także odgrywają rolę motywującą.

Dyspozycje tworzą hierarchię:

- dominujące - wpływające na całość zachowania człowieka (osobowość autorytarna);

- zasadnicze - najbardziej charakterystyczne dla jednostki, łatwe do rozpoznania (pewność siebie, towarzyskość);

- wtórne - mniej istotne, rzadziej przejawiają się w zachowaniu.

Cechy wspólne → podejście nomotetyczne (psychologia różnic indywidualnych, badania porównawcze);

Dyspozycje indywidualne → podejście idiograficzne (psychologia kliniczna, studia przypadków).

Badania leksykalne nad osobowością - analiza języka.

TEORIA OSOBOWOŚCI RAYMONDA B. CATTELLA

„Osobowość jest tym, co pozwala przewidzieć, jak dana osoba zachowa się w danej sytuacji”. Jest zbudowana i wydedukowana ze wszystkich relacji zachodzących między jednostką a środowiskiem i pozwala przewidywać jej zachowanie. Jest złożoną i zróżnicowaną strukturą cech.

Cecha - zbiór reakcji stanowiących jedność (można je objąć jednym określeniem):

Cechy jedyne - charakterystyczne dla jednostki,

Cechy wspólne - posiadane przez wszystkich w jakimś stopniu.

Cel badań nad osobowością - ustalenie praw określających, jak ludzie o danej strukturze osobowości zachowają się w danej sytuacji

R= f (S x P)

R - nasilenie i treść reakcji; S - działające bodźce; P - osobowość

Trzy źródła informacji na temat osobowości:

- dane L (od life record) zbierane na podstawie obserwacji zachowania w codziennych sytuacjach życiowych i poprzez analizę dokumentów;

- dane Q (od self rating questionnaire) pochodzące z badań kwestionariuszowych o charakterze samoopisu, stanowią uzupełnienie L;

- dane T (od objective test) najbardziej obiektywne, pochodzące ze specjalnie zorganizowanych badań eksperymentalnych.

Cechy powierzchniowe

• ujawniają się bezpośrednio w zachowaniu,

• są zrozumiałe i potocznie używane dla opisu osobowości,

• można je zidentyfikować na podstawie bezpośredniej obserwacji lub retrospekcji.

Cechy źródłowe

• współdeterminują cechy powierzchniowe,

• nie są bezpośrednio obserwowalne, ale tłumaczą zachowanie człowieka.

Podział cech w zależności od treści:

• cechy zdolnościowe - decydujące o efektywności realizowanych działań (zdolności, właściwości poznawcze);

• cechy temperamentalne decydujące o stylu i tempie wykonywanych czynności;

• cechy dynamiczne - opisujące motywacyjny aspekt zachowań i rodzaje istotnych dla jednostki celów (motywy, zainteresowania).

- ergi - cechy źródłowe odpowiadające popędom biologicznym (głód, seks, towarzyskość, opiekuńczość rodzicielska, ciekawość, strach, wojowniczość, nabywanie, dbałość o swój interes, pobłażanie sobie);

- sentymenty - cechy ukształtowane przez środowisko, dotyczące ważnych obiektów kulturowych (kariera, zawód, współmałżonek, „ja” - naczelny sentyment);

- postawy - obserwowalne przejawy struktury dynamicznej (ergów i sentymentów), zainteresowanie o pewnej sile jakimś kierunkiem działania wobec określonego obiektu.

4500 słów opisujących osobowość (językowa sfera osobowości)

analiza teoretyczna i empiryczna

171 dwubiegunowych przymiotników (ogólna sfera osobowości)

analiza wiązek korelacji

35 cech powierzchniowych (zredukowana sfera osobowości)

analiza czynnikowa

16 cech źródłowych - czynników I stopnia (sfera czynników podstawowych)

analiza czynnikowa

4-6 czynników II stopnia (sfera czynników II stopnia)

TEORIA OSOBOWOŚCI HANSA J. EYSENCKA

Osobowość to względnie stała i trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i konstytucji fizycznej jednostki determinująca jej specyficzny sposób przystosowania się do otoczenia.

Osobowość to struktura zorganizowana w hierarchię:

1. typy osobowości

2. cechy osobowości

3. reakcje nawykowe

4. reakcje specyficzne (bezpośrednio obserwowane).

Podstawowe założenia:

• wydzielone wymiary mają charakter biologiczny (posiadają odrębne mechanizmy fizjologiczne);

• wymiary te są od siebie niezależne;

• występują we wszystkich kulturach;

• ich nasilenie w ciągu życia niewiele się zmienia;

• ich poziom określa skłonność do określonych zaburzeń psychicznych;

• nie ma wyraźnej granicy między zdrowiem psychicznym i chorobą.

Neurotyczność

lękliwy, depresyjny, z poczuciem winy, o niskiej samoocenie, spięty, irracjonalny, płochliwy, markotny, emocjonalny.

Ekstrawersja

towarzyski, żywy, aktywny, asertywny, poszukujący doznań, beztroski, dominujący, wybuchowy, śmiały

Psychotyczność

agresywny, chłodny, egocentryczny, bezosobowy, impulsywny, antyspołeczny, brak empatii, twórczy, gruboskórny.

Choleryk - predysponowany do histerii

Melancholik - dystymia i psychastenia

MODEL WIELKIEJ PIĄTKI

Paul T. Costa i Robert McCrae przedstawili najbardziej dojrzałą koncepcję pięcioczynnikową tzw. Model Wielkiej Piątki (Big Five):

• neurotyczność (lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość);

• ekstrawersja (towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, pozytywna emocjonalność);

• otwartość na doświadczenie (wyobraźnia, estetyka, uczucia, działanie, idee, wartości);

• ugodowość (zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się);

• sumienność (kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga).

Zdaniem autorów czynniki te:

- istnieją realnie (ujawniają się w badaniach metodą samoopisu i szacowania, wykazują dużą stałość w badaniach podłużnych, odgrywają rolę w procesie adaptacji do środowiska;

- cechują się niezmienniczością (wyodrębniono je w badaniach leksykalnych i kwestionariuszowych);

- mają charakter uniwersalny (ujawniają się niezależnie od płci, wieku, rasy, kultury);

- są osadzone w podstawach biologicznych (współczynnik odziedziczalności 30-40%).

Mocne strony teorii Wielkiej Piątki	Zarzuty stawiane teorii Wielkiej Piątki
Jest to prosty i uniwersalny model struktury osobowości, najlepiej jak dotąd potwierdzony w badaniach empirycznych	Ograniczeniem modelu jest sprowadzenie poznania osobowości do opisu, brak podstaw do badania motywacji
Jest to koncepcja porządkująca teorię cech, pozwala na orientację, jaki aspekt strukturalny osobowości jest przedmiotem badań	Model uzyskany na bazie danych liczbowych i przy udziale analizy czynnikowej stanowi uproszczenie i gubi to, co w osobowości najistotniejsze - unikalność jednostki
Model inspiruje badania nad różnicami indywidualnymi, podstawami biologicznymi osobowości i dziedzicznością cech	Model prowadzi do statycznego ujęcia osobowości, nie nadaje się do wyjaśniania zmian osobowości i wzorców zachowań
Model stanowi teoretyczną podstawę psychometrycznych i leksykalnych badań nad strukturalną organizacją osobowości	Model nie prowadzi do poznania procesów oraz mechanizmów łączących się z dynamiczną organizacją i integracją osobowości
Teoria zawiera propozycję integracji nauki o osobowości, ukazując miejsce i znaczenie teorii cech	Badanie osobowości na gruncie modeli ignoruje sytuacyjne i kontekstowe czynniki oddziałujące na zachowanie

Zalety teorii:

• względnie prosty i przejrzysty a udokumentowany empirycznie sposób ujęcia struktury osobowości

• możliwość prowadzenia badań nad biologicznymi uwarunkowaniami cech, co pozwala zrozumieć człowieka jako jedność psychofizyczną

• możliwość badania współzależności między różnymi cechami oraz cechami i innymi zmiennymi

• możliwość opisu osobowości w kategoriach tendencji do zachowań typowych

• możliwość badania różnych grup i porównywania rezultatów

• precyzja pomiaru.

KONCEPCJA OSOBOWOŚCI ZYGMUNTA FREUDA

Pięć modeli psychiki:

• dynamiczny (teoria popędów)

• ekonomiczny (energia psychiczna)

• topograficzny (procesy psychiczne świadome, przedświadome i nieświadome)

• strukturalny (struktura osobowości)

• rozwojowy (stadia rozwoju psychoseksualnego)

Aspekt dynamiczny

Popęd wynika z potrzeby (pobudzenie organiczne) i stanowi jej reprezentację w postaci pragnienia, które działa jak motyw zachowania.

Popędy to podstawowe siły motywujące zachowanie (aktywizujące i nadające kierunek), określona porcja psychicznej energii. Aktywność człowieka zmierza do redukcji wewnętrznego napięcia.

Źródło popędu (potrzeba) i cel (rozładowanie napięcia i osiągnięcie przyjemności) pozostają niezmienne przez całe życie. Zmienia się natomiast obiekt (środki zaspokojenia) oraz siła (intensywność zależna od natężenia potrzeby).

• Popędy życia służą przetrwaniu jednostki i rozmnażaniu gatunku (głód, pragnienie, seks);

• Popędy śmierci związane są z chęcią powrotu do materii nieorganicznej (agresja, autodestrukcja).

Libido - forma energii, za pomocą której popędy życia wykonują swoje funkcje.

Aspekt ekonomiczny

Popęd stale dąży do rozładowania. Energia psychiczna (kateksja) jest inwestowana w różne obiekty oraz różne czynności.

Jest także rozdzielana między podstawowe sfery osobowości id, ego i superego. Część energii zostaje wykorzystana na powstrzymywanie id od irracjonalnego działania (antykateksje - siły hamujące).

Dynamika osobowości polega na wzajemnej grze sił napędowych (kateksji) i hamujących (antykateksji), co jest źródłem wielu napięć.

Aspekt topograficzny

Świadomość - to wszystko, co jest bezpośrednio doświadczane, najmniejsza część życia psychicznego;

Przedświadomość - doświadczenia pozostające w nieświadomości, ale łatwe do wydobycia;

Nieświadomość - nieakceptowane treści życia psychicznego, podatne na zniekształcenia, determinujące zachowanie człowieka.

Cokolwiek robimy, nigdy nie wiemy, dlaczego to właśnie robimy.

Aspekt strukturalny

Id najbardziej pierwotna, prymitywna część struktury psychicznej, siedlisko popędów - seksualnego i agresywnego, zajmuje się ich zaspokajaniem. Stanowi biologiczne podłoże osobowości. Kieruje się zasadą przyjemności - dążeniem do natychmiastowej gratyfikacji potrzeby.

Ego rozwija się w miarę napotykania ograniczeń świata zewnętrznego, zorientowane jest na rzeczywistość, ocenianie i wykonanie. Jego podstawową funkcją jest radzenie sobie z rzeczywistością, ucywilizowanie potrzeb id. Kieruje się zasadą rzeczywistości - skłania do wyboru dojrzalszych form gratyfikacji, odroczonych w czasie. Funkcje ego to ocenianie, badanie rzeczywistości, tolerancja na frustrację i kontrola obiektów, wykorzystuje procesy poznawcze: myślenie, pamięć, spostrzeganie. Jest to władza wykonawcza osobowości - decyduje o przystąpieniu do działania.

Superego rozwija się z części ego. Dziecko uczy się od rodziców ich wartości, ocenia swoje postępowanie według standardów moralnych. Kieruje się zasadą moralności. Jeden jego system to sumienie - źródło ocen moralnych, drugi - ego idealne, obraz osoby, jaką powinno się być. Główne funkcje superego: hamowanie impulsów id, przekonywanie ego, aby zastępowało cele realistyczne celami moralnymi, dążenie do doskonałości. Jest nieracjonalne i przymusowe.

Id szuka przyjemności, ego sprawdza rzeczywistość,
superego poszukuje perfekcji.

Model rozwojowy

Stadium oralne (0-2 lata),
1. strefa erogenna: usta,
2. prototypowa aktywność: ssanie, gryzienie, połykanie,
3. konflikt: między pragnieniami libidio i sadystycznymi,
4. cel: relacja ufnej zależności,
5. cechy osobowości: łatwowierność, zależność, hojność, bierność, zachłanność, niecierpliwość, ciekawość, ambicja, zawiść.

Stadium analne (2-3 lata),
1. strefa erogenna: zwieracz odbytu,
2. aktywność prototypowa: potrzeba wydalania, trening czystości (toaletowy),
3. konflikt: między kontrolą i jej brakiem,
4. cel: niezależność,
5. cechy osobowości: systematyczność, upór, nieustępliwość, oszczędność, porywczość, destrukcyjność, okrucieństwo.

Stadium falliczne (4-5 lat),

1. strefa erogenna: narządy płciowe,
2. aktywność prototypowa: aktywność autoerotyczna,
3. konflikt: lęk kastracyjny, zazdrość o penis, kompleks Edypa i Elektry,
4. cel: powstanie superego,
5. cechy osobowości: zainteresowanie bez zakłopotania, inicjatywa bez poczucia winy, agresywność, zuchwałość.

Kompleks Edypa (Elektry) - pragnienie zbliżenia z rodzicem płci przeciwnej, który spostrzegany jest jako atrakcyjny seksualnie; rodzic tej samej płci odbierany jest jako rywal.

Okres latencji (6-12 lat)
brak aktywność schematów rozwojowych, względny spokój, słaba dynamika popędu seksualnego, skierowanie aktywności na świat zewnętrzny - uczenie się, zabawa, eksploracja otoczenia, kontakty z rówieśnikami własnej płci.

Stadium genitalne (od wieku adolescencji)
zainteresowania narcystyczne zastąpione związkami z obiektami realnymi, nawiązywanie kontaktów heteroseksualnych, wybór zawodu, przygotowanie do małżeństwa, planowanie rodziny.

Ostateczna organizacja osobowości wykorzystuje pozostałości każdego z wcześniejszych stadiów rozwojowych.

Typy charakteru wg Freuda

• stadium oralne

oralno-bierny - beztroska, pogoda ducha, nadmierna zależność, łatwowierność, oczekiwanie opieki i wsparcia, bierność, hojność;
oralno-sadystyczny - kłótliwość, zachłanność, roszczeniowość, zawiść, tendencja do złośliwości, nieufność wobec otoczenia, niecierpliwość, ciekawość, ambicja;

• stadium analne

analno-retencyjny - zatrzymywanie uczuć, surowość, upór, nieustępliwość, oszczędność, skąpstwo, sztywność, pedanteria, systematyczność, przymus kontroli, brak spontaniczności;
analno-ekspulsywny - impulsywność, porywczość, skłonność do gniewu i wybuchów złego humoru, złośliwe upodobanie do nieszczenia, destrukcyjność, okrucieństwo;

• stadium falliczne

falliczny - mężczyźni - ekshibicjonizm, zainteresowanie sprawami płci, kompulsywne pragnienie potwierdzania męskości, szukanie powodzenia u kobiet, posiadanie wielu dzieci, kolekcjonowanie sukcesów, rywalizacja; kobiety - ekshibicjonizm, nieświadoma koncentracja na seksualności, skłonności histeryczne, podkreślanie kobiecości, skłonność do uwodzenia, flirtów, ale bez wchodzenia w relacje seksualne, tendencja do idealizowania, naiwność;

• stadium genitalne

genitalny - ukierunkowanie popędu ku osobom płci przeciwnej, miłość, altruizm, gotowość do poświęceń, energia popędowa inwestowana w miłość i pracę, adaptacja indywidualna i społeczna, rzeczywiste relacje interpersonalne.

PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA CARLA G. JUNGA

Struktura osobowości:

• Ego - świadoma część psychiki, odpowiedzialna za poczucie tożsamości;

• Nieświadomość osobowa - doświadczenia początkowo świadome, później wyparte, zapomniane lub zbyt słabe do uświadomienia. Kompleksy - konstelacje silnie zabarwionych emocjonalnie myśli, spostrzeżeń i wspomnień skoncentrowanych wokół idei, może przejąć kontrolę nad całą osobowością;

• Nieświadomość zbiorowa - dziedziczone w mózgu doświadczenia całego gatunku, wspólne dla ludzkości. Jej składniki to archetypy - uniwersalne idee o dużym ładunku emocjonalnym, rzutujące na spostrzeganie i wyobraźnię. Niektóre stanowią odrębne składniki osobowości:
  - persona - maska przyjmowana przez jednostkę dostosowującą się do norm (osobowość publiczna), w celu zrobienia dobrego wrażenia;
  - anima i animus - archetyp płci przeciwnej;
  - cień - uosobienie zwierzęcej natury człowieka, popędy odziedziczone po zwierzęcych przodkach;

• Jaźń - centrum osobowości, zapewniające jedność, równowagę i stabilność, cel, do którego jednostka dąży;

• Postawy
  ekstrawersja - ukierunkowanie aktywności na świat zewnętrzny;
  introwersja - na świat wewnętrzny

• Funkcje psychiczne
  - myślenie - doznanie
  - uczucie - intuicja

OBRONA PRZED LĘKIEM - W KRĘGU PSYCHOANALIZY

KONCEPCJA KAREN HORNEY

Lęk podstawowy - powszechne doznawanie człowieka, poczucie izolacji i bezradności we wrogim świecie. Troskliwa opieka rodziców pozwala redukować lęk, niewłaściwe postawy powodują nasilenie mechanizmów neurotycznych. Eskalacja bezradności i lęku powoduje, że dziecko zaczyna odczuwać wobec rodziców podstawową wrogość. Rodzi się wtórny lęk przed własną agresywnością.

Lęk podstawowy i wrogość prowadzą do utraty kontaktu z prawdziwym ja (self). Istotna cecha nerwicy - utrata kontaktu z autentycznymi cechami i potencjałem rozwojowym.

Gdy miłość i przywiązanie zderza się z wrogością i złością powstaje wewnętrzny konflikt i napięcie. Rozwiązaniem jest przyjęcie jednej z postaw:

• ku ludziom - wyparcie wrogości

• przeciw ludziom - wyparcie miłości

• od ludzi - wyparcie miłości i wrogości.

Ku ludziom - nasilone potrzeby miłości i akceptacji, ustępliwość, zależność, brak wiary w siebie, samoograniczenie się jest dominującym trendem zachowania.

Przeciw ludziom - zachowanie agresywne, ekspansywne, roszczeniowe, ja idealne wyraża omnipotencję, kontrolę nad otoczeniem.

Od ludzi - wycofanie się z relacji interpersonalnych i rywalizacji z innymi, ufa tylko sobie, w samotności i oderwaniu od innych buduje autonomię i doskonałość, ja idealne zmierza w kierunku perfekcji i niezależności od otoczenia.

Motywacja związana z nastawieniami wyraża się poprzez neurotyczne potrzeby:

• Potrzeba uczucia i uznania

• Potrzeba partnera, który weźmie w swoje ręce życie danej osoby

• Potrzeba zamykania swojego życia w wąskich granicach

• Potrzeba władzy

• Potrzeba wykorzystywania innych

• Potrzeba prestiżu

• Potrzeba podziwu własnej osoby

• Potrzeba osiągnięć

• Potrzeba samowystarczalności i niezależności

• Potrzeba perfekcji i nienaruszalności.

PSYCHOLOGIA KULTUROWA ERICHA FROMMA

Więź pierwotna daje poczucie bezpieczeństwa, dorastanie nieuchronnie prowadzi do indywiduacji (jednostka zdobywa świadomość odrębności, niezależność i wolność, co powoduje integrację osobowości lecz także poczucie samotności i izolacji).

Samotność można przezwyciężyć przez:

• podporządkowanie się zbiorowości (ucieczka od wolności: sadomasochizm (autorytaryzm), destruktywność, mechaniczny konformizm)

• twórczy związek z ludźmi i przyrodą (wolność do samorealizacji).

Człowiek jest jednocześnie zwierzęciem i istotą ludzką - częścią natury i kultury. Potrzeby fizjologiczne odziedziczył po zwierzętach, pozostałe potrzeby mają charakter ludzki:

• powiązań (tworzenia związków międzyludzkich)

• transcendencji (przekraczania zwierzęcej natury)

• zakorzenienia (naturalnej przynależności)

• tożsamości (bycia kimś jedynym w swoim rodzaju, niepowtarzalnym);

• systemu orientacji (spójnego sposobu spostrzegania świata).

Typy charakteru wg Fromma

• receptywny - bierność, zależność, przyjmowanie poglądów i wartości z zewnątrz, konformizm, pragnienie akceptacji i aprobaty otoczenia, brak zaangażowania i energii w dążeniach

• eksploatatorski - energia, agresywność, koncentracja na sobie, zaufanie do siebie, duma i atrakcyjność, postawy makiawelistyczne i indywidualizm mogą przykrywać poczucie izolacji

• gromadzący (tezauryzatorski) - systematyczne gromadzenie dóbr - przedmiotów, władzy, miłości, wiedzy, prestiżu, nastawienie praktyczne, metodyczne działanie, lojalność wobec innych, brak wyobraźni, sztywność, podejrzliwość

• handlowy - produkt współczesnego społeczeństwa, towar na sprzedaż, który chce przyciągnąć nabywców, ważna autoprezentacja, zdolność do celowego działania, ciekawość świata, otwartość na zmiany, pod fasadą - oportunizm, brak ostatecznego celu w życiu, obojętność wobec otoczenia

• produktywny - wyraźnie określona tożsamość osobista i społeczna, autonomia, giętkość i spontaniczność w działaniu, zaangażowanie mające na względzie dobro społeczne, zdolność do twórczej realizacji potencjału wewnętrznego, miłości i efektywnego myślenia.

NURT HUMANISTYCZNY

Psychologia humanistyczna powstała w reakcji na ograniczenia behawioryzmu i psychoanalizy, bywa nazywana trzecią siłą w psychologii.

Wspólne elementy:

1. pogląd na naturę człowieka, przekonanie o pozytywnych możliwościach, które powinien realizować;

2. pogląd na rolę społeczeństwa, które poprzez wymagania i oczekiwania hamuje, naturalny proces samorealizacji;

3. podejście fenomenologiczne, skoncentrowane na świadomym, bieżącym doświadczaniu zdarzeń wewnętrznych i zewnętrznych (tego, co tu i teraz;

4. podejście subiektywistyczne - jedynym kryterium poznania rzeczywistości i samego siebie jest świadomość własnego doświadczenia;

5. przekonanie, że naturę człowieka mogą ujawnić metody kliniczne;

6. podejście organicystyczne (holistyczne) -ciała i psychika funkcjonują jako całość.

Koncepcja A. Maslowa

Naturalne skłonności człowieka są dobre lub neutralne, korzystne dla rozwoju jest wszystko, co realizuje wewnętrzną naturę.

Teoria wyróżnia pięć klas potrzeb o hierarchicznej organizacji (realizacja potrzeby z wyższego poziomu możliwa jest pod warunkiem zaspokojenia potrzeb niższego rzędu) :

fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku i akceptacji, samorealizacji.

Im wyżej w hierarchii znajduje się potrzeba, tym:

• później pojawia się w rozwoju filogenetycznym i ontogenetycznym,

• mniejsze jest jej znaczenie dla biologicznego przetrwania organizmu,

• w mniejszym stopniu odczuwana jako nagląca.

Potrzeby niedoboru	Potrzeby wzrostu (samorealizacja)
- zasada „napięcie - ulga” - brak zaspokojenia jest źródłem emocji negatywnych - realizacja zależna od innych ludzi - koncentrują jednostkę „ja”	- zasada „im więcej, tym lepiej” - dostarczają emocji pozytywnych - realizacja względnie niezależna od otoczenia - koncentrują jednostkę na przedmiocie potrzeby

Zaspokojenie potrzeby samorealizacji zapewnia zdrowie fizyczne i psychiczne (sprawność biologiczną, długowieczność, dobry sen, apetyt, większe poczucie szczęścia, pogodę ducha, bogate życie wewnętrzne). Samorealizacja to proces długotrwały, stanowi wartość samą w sobie, integruje wszystkie poziomy funkcjonowania osoby.

Badanie osób zdrowych będących wzorcami doskonałości:

• sprawna percepcja rzeczywistości, realizm, docieranie do istotny rzeczy, nieuleganie pozorom

• akceptacja siebie, innych i świata natury

• spontaniczność, prostota i naturalność

• koncentracja na zadaniach

• dystans wobec rzeczywistości, potrzeba prywatności

• autonomia, aktywność, niezależność od kultury i otoczenia

• ciągła świeżość ocen i bogactwo uczuć

• obecność doświadczeń mistycznych i doznań szczytowych

• poczucie wspólnoty z innymi ludźmi

• głębokie uczuciowe kontakty z innymi ludźmi, zdolność do prawdziwej przyjaźni

• demokratyczna struktura charakteru

• odróżnianie środków i celów, dobra i zła

• filozoficzne, niezłośliwe poczucie humoru

• twórczość, oryginalność, pomysłowość

• zdolność do przekraczania wpływów i ograniczeń kulturowych.

Koncepcja C. Rogersa

Tendencja do samorealizacji to jedyny motyw działania. Organizm ma wrodzoną umiejętność wyboru tego, co służy samorealizacji i jej zagraża. Subiektywny wskaźnik dobrego - odczucie satysfakcji.

Podstawowe założenie - istnieje rozbieżność między tym, czego człowiek świadomie doświadcza a tym, co wpływa na jego zachowanie bez uświadomienia sobie.

To, co oddziałuje na organizm i ukierunkowuje zachowanie - pole fenomenologiczne. O tym, jakie treści będą dostępne świadomości - decyduje treść pojęcia Ja. Pojęcie Ja - tworzy się w procesie dorastania, w miarę wyodrębniania doświadczeń dotyczących jednostki, zawiera: spostrzegane własne cechy, spostrzegane relacje z innymi osobami, przypisywane im wartości.

Podstawowa zasada funkcjonowania Ja - zasada zgodności z doświadczeniem (uświadamiane doświadczenia zgodne z pojęciem Ja, niezgodne - zniekształcane, niedopuszczane do świadomości lub wypierane). Dla dobra rozwoju uniwersalna i stała potrzeba akceptacji powinna być zaspokajana bezwarunkowo. Warunki akceptacji otoczenia stają się warunkami własnej wartości, decydują o tym, czy dany składnik doświadczenia znajdzie się w polu świadomości.

Osoba w pełni funkcjonująca:

• Otwartość na doświadczenie

• Brak nastawienia obronnego

• Jasna i dokładna świadomość

• Bezwarunkowe poczucie własnej wartości

• Harmonijne relacje z innymi ludźmi.

Taka osoba:

• Uświadamia sobie zasadniczą część pola fenomenologicznego

• Nie zafałszowuje koncepcji siebie

• Integruje w spójną całość rozmaite elementy doświadczenia

• Prowadzi życie bogate w emocje, uczucia i odkrywanie możliwości

• Jest refleksyjna, spontaniczna, giętka, ufna, twórcza, pewna siebie, budzi zaufanie

• Doświadcza poczucia wolnej woli

• Zachowuje się w sposób autonomiczny.

KONCEPCJE POZNAWCZE

Koncepcje te łączy szereg wspólnych założeń:

1. człowiek nie jest układem reaktywnym, jest aktywny, samodzielnie i czynnie poszukuje informacji (naiwny teoretyk, badacz, myśliciel)

2. doświadczenie nie stanowi zbioru izolowanych danych, podlega ciągłemu procesowi integrowania,

3. doświadczenie jest narzędziem poznawczej kontroli nad otoczeniem

4. system doświadczeń nie jest strukturą ściśle logiczną,

5. system doświadczeń nie tylko odwzorowuje rzeczywistość, pozwala tworzyć projekty, wizje, cel, ideały

6. ludzkie działania mają charakter racjonalny

7. człowiek dąży do wzbogacania struktury doświadczenia oraz eliminowania nadmiernej różnorodności (utrzymanie równowagi).

Główny składnik osobowości - struktury poznawcze (system wiedzy o świecie i własnej osobie zakodowanej w pamięci człowieka). Ich opis jest zadaniem psychologii osobowości.

Przyjęcie perspektywy wykonawcy działania.

Najważniejsze funkcje osobowości to:

1. konstruowanie poznawcze (nadawanie sensu naszym doświadczeniom)

2. dostarczanie podstaw do oceny zdarzeń, innych ludzi i siebie

3. programowanie działań (ustalanie celów, dobór adekwatnych strategii działania)

4. sterowanie przebiegiem działania (samoregulacja).

Dwa nadrzędne zadania osobowości jako systemu:

1. adaptacja psychologiczna (zmiana w zachowaniu pozwalająca lepiej radzić sobie z wymogami środowiska);

2. zapewnienie i podtrzymanie integracji psychicznej (poczucie własnej jedności, poczucie autonomii, podmiotowej kontroli nad sobą i biegiem zdarzeń).

Mechanizmy zapewniające integrację osoby:

1. pojęcie własnej osoby (względnie stały, wewnętrzny wizerunek siebie)

2. samoświadomość (zdolność człowieka do monitorowania własnych myśli i uczuć itp.)

3. proces samoregulacji (korygowanie na bieżąco działań, dopasowanie do standardów wewnętrznych lub oczekiwań innych).

Koncepcja G. Kelly'ego

Prototypem ludzkich zachowań jest zachowanie badawcze. Podstawowy proces psychiczny to antycypacja (przewidywanie). Działania ludzi uwarunkowane są przez sposób przewidywania zdarzeń.

Założenia szczegółowe:

1. Ludzie przewidują zdarzenia dzięki temu, że konstruują ich repliki - konstrukty osobiste.

2. Osobowość człowieka składa się ze skończonej liczby dychotomicznych konstruktów, służących charakteryzowaniu obiektów poznania, wydobywaniu podobieństw i różnic między nimi.

3. Ludzie różnią się posiadanymi konstruktami zdarzeń.

4. Fundamentalnym zadaniem osobowości jest przewidywanie zdarzeń.

5. System poznawczy zmienia się w miarę sukcesywnego tworzenia kolejnych obrazów zdarzeń.

6. Ludzie mogą stosować kolejno wielu konstruktów, które są nieprzystawalne do siebie

7. Jeśli dwie osoby odwołują się do podobnego systemu znaczeń, to ich zachowania powinny być podobne.

Gromadzenie doświadczenia polega na tworzeniu dychotomicznych odwzorowań rzeczywistości. Mają one charakter dynamiczny (przybywa doświadczenia i powiększa się zgodność wewnętrzna).
Z treści tych odwzorowań wynikają zachowania.

Teoria pola Kurta Lewina

Pole psychologiczne (przestrzeń życiowa - P) obejmuje:

• Środowisko (Ś)

• Osobę (O).

Przestrzeń życiowa jest sumą osoby i środowiska P=O+Ś, zachowanie jest funkcją przestrzeni życiowej Z=f(P).

W osobie można wyróżnić:

• Obszar percepcyjno-motoryczny (kontakt ze światem) - dzięki niemu osoba odbiera informacje, oddziałuje na otoczenie;

• Obszar wewnętrzno-osobisty (W-O): komórki lub regiony peryferyjne i centralne.

Zróżnicowanie obszaru WO (liczba regionów) świadczy o bogactwie osobowości. Regiony mogą być blisko siebie albo daleko, granice mogą być sztywne lub przepuszczalne.

Pojęcie Ja

Ludzie mają rozległą wiedzę na temat samych siebie. Pojęcie Ja - luźno zorganizowany zbiór przekonań o sobie. Tylko część tych informacji w danym momencie dostępna świadomości (spontaniczne pojęcie Ja - robocze).

Dziedziny Ja podlegające ocenie: a. ja realne - jaki jestem, b. ja idealne - jaki chciałbym być, c. ja powinnościowe - jaki powinien być. Stopień rozbieżności między ja realnym własnym i ja idealnym jest miarą samoakceptacji.

1. ja prywatne (jak jednostka spostrzega i rozumie samą siebie)

2. ja publiczne (jak jednostka jest spostrzegana przez innych)

3. ja kolektywne (własna przynależność do grup społecznych, np. tożsamość etniczna).

Samoocena to ewaluacja własnej osoby, można wyróżnić samooceny cząstkowe (w różnych aspektach funkcjonowania) i samoocenę globalną (uogólnioną). W przypadku samooceny negatywnej jednostka nie wykorzystuje szans na sukces, osiąga mniej niż jest w stanie. Gdy samoocena jest nadmiernie pozytywna, jednostka spotyka się z niechęcią otoczenia i naraża na frustracje wskutek podejmowania działań przekraczających możliwości.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Psychospołeczna teoria rozwoju E. Eriksona

Teoria stadialna, obejmuje całe życie człowieka, osobowość jest kształtowana przez wpływy społeczne wchodzące w interakcję z organizmem dojrzewającym fizycznie i psychicznie.

Każde stadium przyczynia się do ukształtowania całej osobowości, może trwać różnie długo, stałe następstwo stadiów. Szczególnie ważne stadium V - przejście od dzieciństwa do wieku dojrzałego.

Dla każdego stadium - podstawowa jakość ego, cnota (silna strona ego), rytualizacja - kulturowo ukształtowany sposób działania, wypaczony - rytualizm.

Stadium I: Podstawowa ufność - podstawowa nieufność

Zaspokajanie potrzeb dziecka rodzi w nim przekonanie, że można polegać na elementach środowiska. Przejawy ufności - spokojny sen, jedzenie, wydalanie, rozpoznaje przyjemne sytuacje i ludzi będących ich przyczyną, zaufanie do matki i zażyłość przekształca się w wewnętrzną ufność wobec siebie. Koło dobroczynne - gdy dziecko ma zaspokojone potrzeby odwzajemnia rozradowanie rodziców; błędne koło - gdy potrzeby są niezaspokojone (gniew, lęk, rozpacz, apatia).

Nadzieja - trwałe przekonanie o możliwości spełniania pragnień. Dziecko uczy się, które nadzieje mieszczą się w granicach możliwości, odpowiednio regulują oczekiwania.

Ubóstwienie - poczucie wielbionej obecności matki, uznanie niemowlęcia przez matkę oznacza afirmację (idolizm - bałwochwalczy kult bohaterów)

Jestem nadzieją, jaką mam i jaką daję.

Stadium II: Autonomia - wstyd i zwątpienie

Dziecko zdaje sobie sprawę, że jest odrębnym bytem, dochodzi swoich praw, walczy o autonomię, ale jest podatne na uczucie wstydu i zwątpienia. Uczy się, czego od niego oczekują inni, jakie są jego obowiązki i ograniczenia oraz przywileje. Nowe wymagania rodziców rodzą konieczność samokontroli i zaakceptowania kontroli innnych. Dorośli mogą zachęcać do rozwijania poczucia kontroli, mogą też zawstydzać. Gniew rodziców i brak tolerancji powodują wstyd i zwątpienie; zachowanie zdrowej równowagi między swobodą i kontrolą rodziców przyczynia się do rozwoju autonomii. Stadium sprzyja rozwojowi swobodnej autoekspresji i zdolności okazywania miłości. Poczucie samokontroli daje dziecku uczucie dumy, utrata samokontroli - wstyd i niepewność.

Wola - umiejętność realizacji własnych zamierzeń (ćwiczenia w uporze, przykłady woli innych)

Rytualizacja rozsądzająca - dziecko uczy się oceniać siebie i innych, odróżniać dobro od zła (legalizm - zwycięstw litery prawa nad jego duchem).

Jestem tym, co wyraża moja wola.

Stadium III: Inicjatywa - poczucie winy

Wiek inicjatywy, rozwoju umiejętności i odpowiedzialności. Inicjatywa i autonomia dają zdolność realizacji i planowania zadań. Dziecko w zabawie ma możliwość realizacji celów, uczy się planować zadania i je realizować, chętne do nauki i zwiększania zakresu zadań i dokonań. Zabawa dostarcza zastępczej rzeczywistości. Gdy zbyt gorliwie rozmyśla nad zadaniami lub nie odnosi sukcesów w ich realizacji może odczuwać poczucie winy i strach przed karą.

Zdecydowanie - odwaga rozpatrywania i osiągania celów

Rytualizacja dramatyczna - dziecko odgrywa role, naśladuje (wcielenie się - pokazywanie sięinnego niż się jest).

Jestem tym, kogo umiem sobie wyobrazić.

Stadium IV: Pracowitość - poczucie niższości

Dziecko poddając się kształceniu formalnemu musi opanować wybujałą wyobraźnię, zainteresowanie zabawą ustępuje miejsca zainteresowaniu pracą, chodzi do szkoły, odrabia prace domowe, dostaje nagrody za pilność i wytrwałość, uczy się pracowitości. Gdy z powodzeniem realizuje stawiane mu zadania i może sprostać wymaganiom powstaje przekonanie, że posiada odpowiednie umiejętności i zdolności, czuje się fachowcem. Gdy nie udaje mu się realizować obowiązków - powstaje poczucie niższości.

Kompetencja - zdolność swobodnego korzystania ze zdolności przy wykonywaniu zadań.

Rytualizacja formalna - dziecko uczy się metodycznej pracy (formalizm - powtarzanie bezsensownych prostych czynności, formalności).

Jestem tym, co mogę wprowadzić w ruch.

Stadium V: Tożsamość - pomieszanie tożsamości

Młody człowiek chce określić, kim i jaki jest, co może robić w życiu. Wszystkie wcześniejsze cechy są integrowane tworząc unikalną tożsamość, powstaje świadomość posiadania indywidualnych cech, stopniowe przygotowanie do pełnienia roli w społeczeństwie. Moratorium - zwłoka (eksperymentowanie z rolami bez obowiązków). Kształtowanie tożsamości jest trudne, możliwe są kryzysy (przejściowe niepowodzenia). Niekiedy pomieszanie tożsamości powoduje uczucie pustki, izolacji, nieśmiałość, zakłopotanie.

Tożsamość negatywna - posiadam złe lub bezwartościowe cechy, projekcja prowadzi do uperzedzeń i dyskryminacji;

Tożsamość syntetyczna - przejęta od grupy.

Wierność - zdolność dotrzymania swobodnie przyjętych zobowiązań (wobec norm i wartości).

Rytualizacja ideologiczna - powstaje zespół przekonań włączający poprzednie rytualizacje w spójny zbiór idei i ideałów (totalizm - fanatyczne zaabsorbowanie tym, co jedynie słuszne).

Jestem tym, który dochowuje wierności.

Stadium VI: Bliskość - izolacja

Dopiero po ukształtowaniu własnej tożsamości możliwe jest połączenie jej z inną - poszukiwanie bliskich związków, partnerstwa, osiągnięcie zdolności do dojrzałej miłości. Silna potrzeba znalezienia życiowego partnera. Potrzeba kogoś, kogo się kocha i z kim uprawia się seks, możliwość rozwinięcia genitalności, budowanie związku opartego na zaufaniu. Gdy niepowodzenia w tych dążeniach - izolacja.

Miłość - wzajemne oddanie nieustannie łagodzące antagonizmy, zachowanie indywidualnej tożsamości, połączenie z drugą osobą.

Rytualizacja afiliacyjna - wspólne dzielenie pracy, przyjaźni, miłości (elityzm - tworzenie ekskluzywnych grup).

Jestem tym, co kocham

Stadium VII: Twórczość - stagnacja

Zainteresowanie tworzeniem (dzieci, produkty, idee), formułowanie wskazówek dla przyszłych pokoleń, przekazywanie wartości społecznych, dzielenie się wiedzą i doświadczeniem. Rozszerzająca się troska o to, co zostało stworzone z miłości, konieczności lub przypadku, przezwyciężanie ambiwalencji związanych z nieodwracalnym obowiązkiem. Brak twórczości grozi poczuciem zubożenia i stagnacji, egocentryzmem, regresem osobowości.

Opiekuńczość - pragnienie opiekowania się, troska o innych, potrzeba nauczania i wychowania.

Rytualizacja generacyjna - rodzicielstwo, wytwarzanie, nauczanie, przekazywanie wartości (autorytyzm - nadużywanie władzy).

Jestem tym, w co potrafię tchnąć życie.

Stadium VIII: Integralność ego - rozpacz

W ostatnim etapie życia człowiek dokonuje życiowego bilansu. Gdy wypada on pomyślnie, spostrzega, że życie ma sens w ramach ogólniejszego porządku, ma poczucie dobrze przeżytego życia, poczucie pełni i kompletności, nie obawia się śmierci, zachowuje własny styl życia przy świadomości innych możliwości. Gdy bilans ujemny - poczucie bezsensu życia, rozpacz nad jego zmiennymi kolejami, lęk przed śmiercią.

Mądrość - bezstronne zainteresowanie samym życiem w obliczu samej śmierci, spowolniona aktywność.

Rytualizacja integralna - mądrość starców (sapientyzm - niemądre udawanie bycia mądrym)

Jestem tym, co pozostanie po mnie.

Zaburzenie	Charakterystyka
Grupa A
Osobowość paranoiczna	Podejrzliwość i brak zaufania do innych; tendencja do spostrzegania siebie jako człowieka bez skazy, wyczulenie na przewidywane ataki.
Schizoidalne zaburzenie osobowości	Osłabione kontakty społeczne, niezdolność i brak potrzeby więzi z ludźmi.
Schizotypowe zaburzenie osobowości	Dziwaczne wzorce myślenia, dziwaczne sposoby percepcji i mówienia zakłócające porozumiewanie się i kontakty społeczne.
Grupa B
Osobowość histrioniczna	Dramatyzowanie własnej osoby, nadmierna troska o wygląd. Skłonność do irytacji i wybuchów, gdy inni nie zwracają uwagi.
Osobowość narcystyczna	Poczucie własnej wspaniałości, starania skierowane na zwrócenie uwagi otoczenia, chwalenie samego siebie, brak empatii.
Antyspołeczne zaburzenie osobowości	Niedorozwój w zakresie moralności i etyki, nieumiejętność postępowania zgodnie z normami, fałsz, manipulacja innymi, problemy z zachowaniem.
Osobowość z pogranicza	Impulsywność, złość bez powodu, drastyczne wahania nastroju, przewlekłe uczucie nudy, usiłowanie samookaleczenia lub samobójstwa.
Grupa C
Osobowość unikająca	Przewrażliwienie na odrzucenie lub poniżenie społeczne, wstydliwość, brak pewności w stosunkach społecznych i nawiązywaniu kontaktów.
Osobowość zależna	Dramatyczne przeżywanie rozłąki z partnerem, złe samopoczucie spowodowane samotnością, podporządkowanie własnych potrzeb w celu utrzymania związku, niezdecydowanie.
Obsesyjno-kompulsywne zaburzenie osobowości	Nadmierne przejmowanie się porządkiem, zasadami i nieistotnymi szczegółami, perfekcjonizm, nieumiejętność wyrażania i okazywania uczuć, ograniczona zdolność do wypoczynku i rozrywek.
Kategorie tymczasowe
Osobowość bierno-agresywna	Negatywna postawa i bierny opór wobec właściwego działania, niewyrażony wprost, ale poprzez narzekanie, ponuractwo, kłótliwość, zazdrość i niechęć wobec tych, którym się lepiej wiedzie.
Osobowość depresyjna	Depresyjne schematy poznawcze, uporczywe poczucie niezadowolenia lub przygnębienia, poczucie winy i samokrytycyzm.

TYPOWE STRATEGIE INTERPERSONALNE

Zaburzenie	Strategie nadmiernie rozwinięte	Strategie niedostatecznie rozwinięte
Osobowość paranoiczna	Czujność, nieufność	Spokój, zaufanie
Schizoidalne zaburzenie osobowości	Niezależność, izolacja	Intymność, wzajemność
Histrioniczne zaburzenie osobowości	Ekshibicjonizm, ekspresywność, wywieranie wrażenia	Refleksyjność, kontrola, uporządkowanie
Osobowość narcystyczna	Poczucie własnej wielkości, współzawodnictwo	Dzielenie się z innymi, identyfikacja z grupą
Antyspołeczne zab. osobowości	Bojowość, wykorzystywanie innych, drapieżność	Empatia, wzajemność, wrażliwość społeczna
Osobowość unikająca	Podatność na wpływy otoczenia, zahamowanie	Pewność siebie, towarzyskość
Osobowość zależna	Poszukiwanie pomocy, uczepienie się kogoś	Samowystarczalność, mobilność
Obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości	Kontrola, odpowiedzialność	Spontaniczność, poczucie humoru
Osobowość bierno-agresywna	Niezależność, stawianie oporu, bierność, sabotowanie	Intymność, asertywność, aktywność, współpraca

10

sentymenty

ergi

postawy

temperamentalne

uzdolnieniowe

dynamiczne

środowiskowe

konstytucjonalne

źródłowe

powierzchniowe

wspólne

jednostkowe

B

A

C

I

N-

N+

E

---