Wykład 22.04.2006 r.

Zmęczenie - utrata zdolności wytwarzania mocy o wymaganej lub spodziewanej wartości. (Edwards)

Wytrzymałość - zdolność ustroju żywego do długotrwałego wysiłku, której miarą jest maksymalna praca, jaką ów ustrój może wykonać w jednym nieprzerwanym akcie osiągając granicę tolerancji wysiłkowej

Teoria zmęczenia

Objawy obiektywne	Zmęczenie fizyczne	Zmęczenie psychiczne
		— zmniejszenie zdolności do pracy i skupienia uwagi, — pogorszenie zdolności psychoru­chowej, — zmiany czynności bioelektrycznej ośrodkowego układu nerwowego, — zmniejszona sprawność fizyczna, osłabienie siły mięśni, — zmiany częstotliwości pracy serca i ciśnienia tętniczego, zmiany czę­stotliwości oddychania	— zmniejszenie szybkości i wrażliwo­ści na bodźce, — obniżenie zdolności do pracy i sku­teczności działania, wzrost liczby popełnianych błędów, — zaburzenia zborności psychorucho­wej, — zwolnienie tempa czynności inte­lektualnych (spostrzegania, kojarze­nia, podejmowania decyzji, uczenia się), — zmniejszenie zdolności skupienia uwagi, — przewaga procesów hamowania nad pobudzeniem, — wzrost kosztu fizjologicznego wy­konywanej pracy
Objawy subiektywne	— znużenie, — niechęć do kontynuowania pracy, — duszności, mdłości, — niewrażliwość na bodźce zewnętrzne, — ból mięśni, — szum w uszach, — migotanie przed oczami	— znużenie, — niechęć do kontynuowania pracy, — otępienie (osłabienie świadomości), — ospałość, bóle i zawroty głowy, — senność lub bezsenność, — drażliwość i nerwowość, — osłabienie motywacji do działania

Istnieje kilka teorii zmęczenia, z których najbardziej znane są:

• a)      teoria niedotlenienia, wiążąca zmęczenia z niedoborem tlenu w tkankach (zadłużeniem tlenowym),

• b)      teoria wyczerpania, wiążąca zmęczenie z wyczerpaniem rezerw energetycznych ustroju,

• c)      teoria zatrucia, wiążąca zmęczenie z oddziaływaniem toksycznych produktów wysiłkowej przemiany materii,

• d)      teoria odwodnienia, wiążąca zmęczenie z utratą elektrolitów na skutek procesów termoregulacji.

Zmęczenie psychiczne:

Według Winiarskiego [1989] głównymi czynnikami zmęczenia psychicznego są:

• -      prace twórcze, wymagające wnioskowania,

• -     uczenie się, czyli nabywanie nowych wiadomości i/lub umiejętności,

• -  napięcie psychiczne, związane z koniecznością szybkiego podejmowania ważkich decyzji,

• - monotonia, wywołana jednostajnością i powtarzalnością stosunkowo łatwych czynności.

Dobowa zmienność wydolności psychicznej

Superkompensacja

Wentylacja płuc

U osób nie wytrenowanych w ciągu minuty płuca mogą „przepompować” około 80 - 100 litrów powietrza, u osób wytrenowanych zaś 160 - 180 litrów [Winiarski, 1989].

Tętno

• W warunkach spoczynkowych serce musi co minutę przetłoczyć przez naczynia krwionośne około 6 litrów krwi. Objętość wyrzutowa serca, czyli ilość krwi wytłaczanej podczas jednego skurczu, wynosi około 75 ml. By zatem przetłoczyć ową krew, liczba koniecznych skurczów wynosi:

• 6000 ml : 75 ml = 80

• U człowieka wytrenowanego objętość wyrzutowa serca podczas wysiłku może wzrosnąć do 150 ml, więc przy zachowaniu tętna 80 serce „przepompowywałoby”:

• 150 ml * 80 = 12000 ml

• czyli 12 litrów krwi.

Zależność HRmax od wieku

• Maksymalna częstość pracy serca zależy od wieku. Oblicza się ją według wzoru:

• HRmax = 220 - wiek (lata)

• Zakres odpowiadający rozwijaniu sprawności fizycznej zawiera się w granicach od 50 do 75% HRmax

Optymalne tętno:

• Optymalny zakres częstotliwości pracy serca, przy której najintensywniej zostaje uruchomiony mechanizm superkompensacji, odpowiada górnej granicy zakresu sprawności fizycznej i wynosi 70-75% HRmax, czyli:

• HRopt = 70-75% HRmax

Wiek (lata)	Zakres sprawności fizycznej (uderzenia serca na minutę)
20	100—150
25	98—146
30	95—143
35	93—139
40	90—135
45	88—131
50	85—128
55	83—124
60	80—120
65	78—116
70	75—113

Równoważnik metaboliczny (metabolic equivalent - MET) - energia zużywana w ciągu jednej minuty przez ustrój pozostający w stanie spoczynku

	Aktywność	Poziom MET
1.	Chód (3,0—-3,2 km/godz.) po płaskim, utwardzonym podłożu Bilard	2,5
2.	Chód (4,0 km/godz.) po utwardzonym podłożu Schodzenie po schodach Chód 4 km/godz. z góry Ergometr rowerowy, 50 W (wysiłek bardzo lekki) Kręgle Siatkówka niezawodnicza, zespół 6—9 osób Taniec — walc, fokstrot	3,0
3.	Chód 4,8 km/godz. po utwardzonym podłożu Pływanie rekreacyjne (100 m — 3:00 min) Ergometr wioślarski, 50 W (wysiłek lekki) Spacer dla przyjemności, spacer z psem	3,5
4.	Chód 5,5 km/godz. Ćwiczenia rozciągające, joga Rekreacyjna jazda na rowerze, poniżej 16 km /godz. Gimnastyka Jazda konna Tenis stołowy	4,0
5.	Badminton rekreacyjny Chód 6,5 km/godz. po utwardzonym podłożu Callanetics w warunkach domowych Taniec	4,5
6.	Ergometr rowerowy Praca na działce Narciarstwo zjazdowe (wysiłek lekki) Wędkarstwo i łowiectwo	5,0
7.	Ergometr rowerowy, 100 W (wysiłek lekki) Taniec disco, folklorystyczny	5,5
8.	Chód 5,5 km/godz. pod górę Wycieczka z obciążeniem wyposażeniem turystycznym Trening siłowy Jazda na rowerze 16—20 km/godz. Narciarstwo zjazdowe (wysiłek umiarkowany) Pływanie (kraul, grzbietowy, 100 m — 2:00 min) Pływanie na wodach otwartych Boks, trening z workiem Zapasy (pojedynek do 5 min) Aerobik, balet współczesny, twist	6,0
9.	Marsz wojskowy	6,5
10.	Bieganie Wchodzenie na wzniesienie z obciążeniem do 4 kCi Ergometr rowerowy, 150 W (wysiłek umiarkowany) •^; ^:Ergometr wioślarski, 100 W (wysiłek umiarkowany) Narciarstwo Narciarstwo biegowe (4 km/godz., wysiłek lekki) Łyżwiarstwo Tenis ziemny	7,0
11.	Wchodzenie na wzniesienie z obciążeniem 4,5—9,0 kG	7,5
12.	Bieg, 8 km/godz. Bieg w miejscu Wchodzenie na wzniesienie z obciążeniem 10—20 kG Jazda na rowerze, 20—22 km/godz. Narciarstwo biegowe, 6,5—8,0 km/godz. (wysiłek umiarkowany) Pływanie (lOOm — 1:45 min) Koszykówka, trening Piłka nożna Skakanka Siatkówka plażowa	8,0

Układ nerwowy

• Energia ta musi bowiem zostać wykorzystana w określony, celowy sposób, co wymaga odpowiedniego sterowania jej przepływem. Zadanie to spełnia układ nerwowy, który - w zależności od swych funkcji - można podzielić na dwa podukłady: autonomiczny i somatyczny.

Układ nerwowy autonomiczny

• Jego dwie główne części to układ współczulny i układ przywspółczulny. Oddziałują one równolegle na wiele narządów wewnętrznych, ale ich działanie jest zwykle przeciwne. Pierwszy zwany jest układem walki i czuwania, gdyż przygotowuje ustrój do przeciwdziałania zagrożeniom. Drugi określany jest jako układ odpoczynku i trawienia, gdyż reguluje wiele czynności trzewnych

Zadatek ruchowy - wrodzona, uwarunkowana genetycznie skłonność ruchowa, nie ukształtowana wskutek uprzednich ćwiczeń.

Zdolność ruchowa - charakterystyczna, wyodrębniona właściwość narządów ruchu i organów sterujących, wynikająca zarówno z zadatków, jak i kształtowana w wyniku ćwiczeń - np. siła lub szybkość - umożliwiająca ukształtowanie umiejętności ruchowej.

Umiejętność ruchowa - gotowość do sprawnego wykonania stosunkowo złożonego zadania ruchowego, oparta na zdolnościach i ukształtowana w wyniku ćwiczeń, cielesnych i umysłowych (uczenia się ruchów).

Możliwość ruchowa - poziom gotowości do wykonania danych czynności ruchowych w danym momencie oraz prawdopodobieństwo zmian tej gotowości w przyszłości.

Kompetencja ruchowa - zakres umiejętności ruchowych danej osoby.

Struktura zdolności ruchowych

Zdolności ruchowe

Zdolności ruchowe można podzielić na następujące grupy:

a)      energetyczne, np. siła czy wytrzymałość,

b)      informacyjne (zbornościowe, koordynacyjne), np. równowaga, szybkość reagowania, orientacja czasowo-przestrzenna, różnicowanie, dopasowanie czasowe (synchronizacja) czynność,

c)      mieszane, np. zwinność, szybkość, gibkość

Sprawność - zdolność żywego organizmu do wykonywania określonych czynności; dobrze opanowana i wyćwiczona umiejętność ruchowa lub umysłowa; zręczność.

Sprawność fizyczna - zdolność żywego organizmu do wykonywania określonych czynności (wynikająca z budowy ciała, sprawności układu krążenia, gibkości, wytrzymałości, siły, zwinności, równowagi, zborności ruchów, mocy, szybkości reakcji i szybkości), a także dobrze opanowana i wyćwiczona umiejętność ruchowa.

Fitness

• Fitness - stan szczęśliwego, harmonijnego życia, obejmujący nie tylko sferę fizyczną, ale również intelektualną, uczuciową, społeczną i duchową.

• Fitness - stan bycia zdrowym (fit).

• Fit - w dobrym zdrowiu fizycznym, zwłaszcza w wyniku ćwiczeń.

Dobrostan fizyczny - zdrowie, dobra wydolność i sprawność oraz umiejętność czerpania radości i zadowolenia z wykonywania rekreacyjnych czynności ruchowych.

Zdrowie - stan żywego organizmu, w którym wszystkie funkcje przebiegają prawidłowo; pełna sprawność i dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne.

Asertywność - postawa odznaczająca się akceptacją samego siebie, otwartością i bezpośredniością w wyrażaniu własnych poglądów (z zachowaniem szacunku dla opinii innych ludzi) oraz domaganiem się respektowania własnych praw (nie odmawiając tych samych praw innym); Asertywność oznacza wiarę w siebie, ale jednocześnie szacunek dla uczuć i potrzeb innych.

Fazy życia:

Okres życia człowieka można podzielić na trzy podstawowe fazy [Winiarski, 1989]:

-          okres dzieciństwa i młodości, wzrostu i rozwoju organizmu (do 25 roku życia; anafaza),

-          okres wieku dojrzałego (od 25-30 do 55-60 roku życia; mezofaza),

-          okres wieku starszego (po 60 roku życia; katafaza[1]).

[1] Nazwy „anafaza”, „mezofaza” i „katafaza” niezbyt ściśle odpowiadają określeniom „dzieciństwo i młodość”, „dojrzałość” i „wiek starszy”; przedrostek ana- oznacza „wznosić się, przyrastać”, mezo- - „pośredni, środkowy”, kata- - „opadający, malejący”. Istotą określeń „anafaza”, „mezofaza” i „katafaza” jest więc kierunek przemian w ustroju człowieka, nie zaś okres życia.

Rola ruchu w życiu człowieka:

Okres życia	Rola ruchu
Dzieciństwo i młodość	— pobudza rozwój fizyczny, — podnosi wydolność, — wyrównuje skutki przeciążenia nauką, — ułatwia usuwanie odchyleń w rozwoju psychofizycznym
Wiek dojrzały	— pomaga w utrzymaniu osiągniętej wcześniej wydolności fizycznej, — zapobiega schorzeniom (również cywilizacyjnym i zawodo­wym) i działa leczniczo, — ułatwia zachowanie równowagi wewnątrz ustroju oraz w układzie ustrój—środowisko
Wiek starszy	— opóźnia spadek wydolności i sprawności, pomaga zachować zdrowie, — wyrównuje zaburzenia i usuwa skutki niesprawności

Psychika - całokształt wrodzonych i nabytych dyspozycji duchowych i intelektualnych, uczuciowych, woli, stanowiących funkcję mózgu; życie duchowe jednostki lub grupy społecznej, zbiorowości.

Psychologia - nauka badająca powstawanie i przebieg procesów psychicznych, zajmująca się opisem i analizą cech psychicznych człowieka oraz regulacją jego stosunków z otoczeniem.

Determinizm językowy:

Funkcja języka w kulturze: bardzo ważny czynnik nie tylko opisujący, ale również współkształtujący obraz postrzeganego przez człowieka świata. Istnieje nawet hipoteza determinizmu językowego Sapiro-Whorfa głosząca, że właśnie język opisu kształtuje obraz postrzeganego świata i sposób myślenia.

Typy temperamentu:

Typy temperamentu	Cechy temperamentu
Melancholik	lyp słaby, o słabych procesach zarówno pobudzenia, jak i hamowa­nia. Mało odporny na działanie silnych bodźców pobudzających i hamujących, bierny. Bardzo wrażliwy, zbyt silne bodźce mogą doprowadzić do zaburzeń w zachowaniu.
Flegmatyk	Typ silny, zrównoważony, powolny. Odznacza się dużą siłą i rów­nowagą procesów nerwowych przy ich małej ruchliwości. Odporny na mocne bodźce i sytuacje trudne, reaguje spokojnie i powolnie, wykazuje wyraźną niechęć do zmiany sytuacji, działania, progra­mów; szczególnie nie lubi zmian nagłych, niespodziewanych i nie zapowiedzianych.
Sangwinik	Człowiek ruchliwy, szybki, łatwo przystosowujący się do zmiennych sytuacji. Bez trudu przyjmuje nagłą zmianę programu działania, łatwo przechodzi od jednej działalności do innej, odporny na trudne warunki życia.
Choleryk	Duża siła zjawisk nerwowych ze znaczną przewagą procesów pobu­dzenia; wybuchowy, niecierpliwy, nieopanowany, nie potrafi czekać, skłonny do wybuchów złości, odznaczający się dużą energią życiową i przebojowością. Uporczywy w działaniu, często bardzo egocen-tryczny, dążący do panowania i dominowania.

Cechy temperamentu:

Temperament Cechy psychiki i motoryki		Melancholik	Flegmatyk	Sangwinik	Choleryk
1. Zabarwienie psychiki i motoryki		Smutny	Zrównoważony, stały	Wesoły	Rozdrażniony, wybuchowy
2. Cechy formalne przeżyć psychicznych	Łatwość powstawania	Mała	Mała	Duża	Duża
		Siła	Silna	Słaba	Słaba	Silna
		Głębokość	Głęboka	Częściowo głęboka	Płytka	Głęboka
		Przebieg	Regularny		Nieregularny	Nieregularny
	3. Sposób reagowania (wykonywania ruchów)	Szybkość	Powolny	Powolny	Szybki	Szybki
		Siła	Słaba	Słaba	Silna	Silna
		Czas trwania	Trwałe	Biernie trwałe	Płynne nietrwałe	Aktywnie nietrwałe
		Zakres	Mały	Mały	Duży	Duży
		Przebieg	Regularny	Regularny	Nieregularny	Nieregularny

Prawo Yerkesa - Dodsona

Cechy aktywności rekreacyjnej:

Każdej aktywności rekreacyjnej można przypisać pewne wspólne cechy, a mianowicie:

1. Musi być źródłem przyjemności.

2. Musi być dobrowolna.

3. Musi być bezinteresowna.

4. Musi cechować się spontanicznością i brakiem przymusu.

5. Musi być odmienna od zajęć związanych z pracą czy codziennymi obowiązkami [Winiarski, 1989].

Schemat regulacji zachowania w czasie wolnym:

Problemy zaspokajane przez rekreacje:

1. Potrzebę wypoczynku i odprężenia; wypoczynek pozwala przywrócić siły wyczerpujące się wskutek świadczenia pracy i wykonywania obowiązków.

2. Potrzebę aktywności psychofizycznej; choć nie zawsze jest to potrzeba w pełni uświadomiona, ruch jest konieczny w celu przeciwdziałania zagrożeniom cywilizacyjnym (np. hipokinezji) powstałym wskutek niewspółmierności rozwoju cywilizacyjnego i ewolucyjnego człowieka.

3. Potrzebę zmiany trybu i środowiska życia,

4. Potrzebę emocji; ta głęboko zakorzeniona w psychice człowieka potrzeba ma wielorakie, często ujemne skutki, np. wypadki samochodowe wynikające z brawury kierowców. W sferze rekreacji zaowocowała powstaniem skrajnych form aktywności fizycznej (Pilawski, 2002),

5. Potrzebę obniżenia poziomu samokontroli, czyli psychicznego „poluzowania krawata”, by nie spędzić całego życia w postawie „baczność”.

6. Potrzebę agresji; ta bardzo pierwotna potrzeba miała swe uzasadnienie w walce o byt czy np. uniemożliwieniu innym osobnikom swego własnego gatunku spłodzenia potomstwa i przekazania genów. W sytuacji, gdy w trakcie rozwoju cywilizacyjnego zanikły przyczyny uzasadniające tę potrzebę, a wskutek znacznie powolniejszych zmian ewolucyjnych zachowała się ona w psychice człowieka, stała się poważnym problemem społecznym.

7. Potrzeby ambicjonalne.

8. Potrzeby poznawcze.

9. Potrzeby rozwoju i samorealizacji.

10. Potrzeby estetyczne.

11. Potrzeby społeczne; tylko życie w społeczeństwie umożliwia człowiekowi właściwy swemu gatunkowi rozwój intelektualny, emocjonalny i psychiczny.

Bariery rekreacji:

1. Bariera poznawcza,

2. Bariera ideologiczna,

3. Bariera kulturowa,

4. Bariera psychologiczna.

Powody zapoczątkowania uprawiania alpinizmu:

1.    Możliwość sprawdzenia siebie, wykazania swej silnej woli (35,4%)

2.    Umiłowanie przyrody (28,6%),

3.    Motywy poznawcze (14,6%).

Powody kontynuowania uprawiania alpinizmu:

1. Środowisko przyjaciół (18,8%),

2. Ukierunkowanie sportowe (15,3),

3. Chęci (15,1%),

4. Umiłowanie przyrody (12,3%)

Motywy uprawiania rekreacji:

Grupa badanych	Liczba badanych	Płeć	Motywy
Studenci	418	K M	Wyczyn, własna chęć zdrowia, oczyszczenie psychiczne, potrzeba przyjaciół
Studenci	160	K M	Radość, przyjemność fizyczna, adaptacja, wyrównanie napięć, zdrowie, potrzeba przyjaciół
Uczestnicy sportu rekreacyjnego	158	K M	Wewnętrzna przyjemność, zdrowie, dostosowanie fizyczne
Studentki	218	K	Wewnętrzna przyjemność, zdrowie, dostosowanie fizyczne
Dzieci (12 lat)	2261	K M	Wewnętrzna nagroda (przyjemność, doznania uczuciowe, „czucie się dobrze”), wyczyn
Studenci	986	K M	Zdrowie, wewnętrzna przyjemność, wyczyn, wyrównanie napięć.

19

---