ELEMENTY METOD I TECHNIK BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH - LESZEK A. GRUSZCZYŃSKI
2. ROLA BADAŃ EMPIRYCZNYCH W SOCJOLOGII
Socjologia
przedmiotem tej dyscypliny jest refleksja nad naturą rzeczywistości społecznej, nad jej kształtowaniem się, trwaniem i przemianami.
Nauka, w ramach której prowadzi się badania empiryczne służące dwóm zasadniczym celom: teoretycznemu i praktycznemu.
Realizując cel teoretyczny dzięki badaniom empirycznym uzyskujemy możliwości:
sprawdzenia prawdziwości istniejących już teorii i wniosków
uściślenia zakresu stosowalności poszczególnych teorii
wzbogacenia dotychczasowej wiedzy, uzupełnieni jej
uzyskanie wiadomości o nieznanych, niezbadanych faktach i zjawiskach społecznych
Cel praktyczny:
badania, których wyniki znajdują swoje zastosowanie w działalności instytucji i organizacji.
Funkcje badań empirycznych:
naukowa
praktyczno-użytkowa
humanistyczno-obywatelska
najczęściej badania realizują jednocześnie różne funkcje, które wzajemnie się przenikają.
2.1 PROJEKTOWANIE PROCESU BADAWCZEGO
Wymagana jest znajomość tzw. algorytmu badawczego - spis kroków, koniecznych do wykonania. Nie ma przepisu ile takich kroków musi być i zrealizowanie tych kroków nie daje gwarancji poprawności badań. Oprócz wiedzy o tym co należy zrobić istotne jest dobre teoretyczne przygotowanie badań, doświadczenie, praktyka, umiejętności prakseologiczne czy intuicja badacza.
Algorytm - zagadnienia merytoryczne, składające się na tzw. koncepcje badawczą i uwzględnienie natury organizacyjnej:
określenie problematyki badawczej
eksplikacja problematyki
operacjonalizacja problematyki
określenie rodzaju koniecznych do wykorzystania źródeł, technik zbierania materiałów, zasad weryfikacji, przygotowanie narzędzi badawczych.
dobór próby badań
badania pilotażowe i zdefiniowanie organizacyjnych ram badań w terenie
realizacja badań właściwych i weryfikacja materiału
analiza materiału badawczego
sporządzenie końcowego opracowania, raportu z badań.
ustalenie kosztorysu i niezbędnych działań organizacyjnych
Konieczne jest podejście elastyczne bo wiele z tych zadań realizuje się jednocześnie np. operacjonalizacja z eksplikacją.
3. OKREŚLENIE PROBLEMATYKI BADAWCZEJ I JEJ SPECYFIKI
Jest to początkowy etap procedury badawczej i od poprawnego przygotowania go w dużej mierze zależy powodzenia całego przedsięwzięcia. Musimy ustalić czym w trakcie badań będziemy się zajmowali.
Problematyka badawcza to zestaw pytań, na które w trakcie badań będziemy poszukiwali odpowiedzi. Pytania zależą od problemów teoretycznych lub praktycznych.
Zawsze jednak muszę dotyczyć:
czego nauka nie wie
muszą być sformułowane przy użyciu terminów, pojęć właściwych danej dyscyplinie naukowej
powinny wynikać z nich wskazówki dotyczące sposobów ustalania odpowiedzi na nie
Dwa zasadnicze typy zagadnień, będące przedmiotem pytań:
właściwość zjawisk, obiektów, który jest przedmiotem naszych badań
porównania między różnymi obiektami tej samej klasy czy analiza poszczególnych stadiów rozwojowych obiektów.
Ważne jest by pytania w problematyce badawczej tworzyły pewną całość. Powinna być ta całość skonstruowana tak, aby stanowiła system. Muszą być ze sobą powiązane merytorycznie, spójne. I tak jedne są np. bogatsze w treść, drugie uboższe, inne dotyczą właściwości między obiektami inne relacji między nimi.
Badacz powinien również:
usytuować swój problem badawczy w ramach systemu wiedzy całej dyscypliny naukowej
wskazać specyfikę podejmowanych przez siebie badań, pokazać jakie cele będą one realizowały, jaką przybiorą formę, dlaczego je podejmujemy.
Tytuł badania musi odzwierciedlać zakładaną problematykę i przyjmowane pytanie badawcze (nie musi być postawiony jako pytanie - to zdarza się bardzo rzadko. Często są to zdania oznajmujące wzbogacone podtytułem).
4. EKSPLIKACJA PROBLEMATYKI BADAWCZEJ
Istotą tego etapu jest dalsze precyzowanie zakreślonej uprzednio problematyki badawczej, w szczególności postawionych pytań i użytych w nich pojęć.
4.1. WYJAŚNIANIE I USZCZEGÓŁAWIANIE POJĘĆ
w początkowym etapie terminy są potoczne i nie występują w dyscyplinie naukowej. Zadaniem jest zastąpienie ich terminami naukowymi, z zakresu dyscypliny (czyli explicatum). Jest to eksplikacja w ścisłym znaczeniu. Jej celem jest przetworzenie luźnych określeń w pojęcia wyposażone w ściśle, operatywne kryteria stosowalności. Pojęcia powinny charakteryzować się możliwie maksymalną naukową przydatnością.
Eksplikacja składa się z trzech faz:
wyboru explicandum
wstępnego wyjaśnienia explicandum
sformułowania ścisłego określenia explicatum, oraz włączania go do szerszego systemu pojęć, stanowiących np. teorię naukową
W trakcie eksplikacji dochodzi do selekcji pytań badawczych
4.2. PYTANIA BADAWCZE
Selekcja pytań - kryteria:
dokonanie wyboru pytań najważniejszych
zobaczenie na pytania z punktu widzenia metodologicznego i wybranie tych, na które możemy skutecznie poszukiwać odpowiedzi przy wykorzystaniu pozostających w naszej dyspozycji metod i technik badawczych.
organizacyjno-techniczno-finansowe kryterium: uzależnienie ostatecznego wyboru pytań od naszych możliwości w zakresie realizacji badań.
Wskazane w tym etapie pytania obowiązują do końca procesu badawczego i musza po jego zakończeniu znaleźć swoje odpowiedzi.
4.3. HIPOTEZY BADAWCZE
Hipoteza - przypuszczenie, domysł. Formułowana w postaci przypuszczalnej odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie.
Hipotezy podlegają w trakcie procesu badawczego weryfikacji kończącej się ich przyjęciem bądź odrzuceniem.
Hipotezy formułowane są na podstawie pewnych przesłanek. Przesłanki wywodzą się z 4 źródeł:
studia literatury przedmiotu dotyczącej teorii socjologicznej, a szczególnie tych ujęć teoretycznych, które odnoszą się do podejmowanego problemu badawczego (tzw. dedukcyjny sposób formułowania pytań).
Literatura zawierająca różnego rodzaju dane odnoszące się do będącego przedmiotem naszego zainteresowania problemu badawczego, w więc wyniki badań, dane statystyczne itp. (sposób dedukcyjny)
Nasza obserwacja, znajomość terenu badawczego, zbiorowości, w której realizowane będą badania (sposób dedukcyjny)
Nasza społeczna intuicja, doświadczenie badawcze, „wczuwanie” się w problematykę i jej różne aspekty (intuicyjne źródło hipotez).
Nie jest istotne źródło formułowania hipotez, ważne jest by była ona możliwie najbardziej uzasadniona.
Warunki hipotez:
muszą być precyzyjne, jednoznacznie sformułowane, konkretne,
powinny mieć swoje uzasadnienie, towarzyszyć im powinno wskazanie źródeł, które wpłynęły na takie a nie inne ich brzmienie
musza odnosić się jednoznacznie do pytań badawczych a nie „przechodzić obok nich”
powinny być formułowane tak, aby istniały metody ich weryfikacji i wiadome były warunki tej weryfikacji
powinny wnosić nowe elementy do dotychczasowej wiedzy naukowej
przy formułowaniu należy unikać wprowadzania do niech elementów i zwrotów wartościujących
powinny być wolne od sprzeczności wewnętrznych
Poważne badania naukowe nie powinny być realizowane bez precyzyjnego sformułowania hipotez wyznaczających kierunek poszukiwań badawczych. Praktyka pokazuje, ze w niektórych przypadkach dopuszczane jest zrezygnowanie z nich (gdy przedmiotem badań są nowe zjawiska i brak wyraźnych podstaw uzasadniających postawienie hipotez / gdy badania są o charakterze eksploracyjnym, diagnozującym, odpowiadającym na pytania typu „jak jest”).
5. OPERACJONALIZACJA PROBLEMTYKI BADAWCZEJ
Jest najobszerniejszym etapem przygotowań badań. Obejmuje:
rozstrzygnięcie dotyczące pojęć i ich zdefiniowania
dobór i zidentyfikowanie wskaźników i zmiennych
wskazanie zbiorowości, w której będą realizowane badania i dokonanie w nich tak zwanego zwiadu terenowego
decyzja co do wykorzystywania metod i technik badawczych - wybór bazy źródłowej
decyzja co do zasad analizy uzyskanego materiału empirycznego.
5.1. POJĘCIA
Pytania badawcze i postawione hipotezy powinny być sformułowane w języku prostym, zrozumiałym, przy użyciu pojęć „ostrych”, jednoznacznych, a jednocześnie mających swoje miejsce w strukturze danej dyscypliny.
Pojęcie jest abstrakcją - symbolem - reprezentacją obiektu, jednej z jego właściwości lub zjawiska behawioralnego.
Rodzaje pojęć:
enumeratywne - opisują własności posiadane przez wszystkie obiekty danej klasy
asocjatywne - odnoszą się do własności posiadanych tylko przez niektóre obiekty danej klasy
relacjonalne - odnoszą się do relacji zachodzących między cechami obiektów
statystyczne - opisują zróżnicowanie obiektów, strukturę ich zbiorów
sumatywne - odnoszą się do pewnych zespołów, kompleksów cech
Funkcje pojęć:
dostarczają wspólnego języka, który umożliwia komunikowanie się badaczy między sobą
ułatwiają patrzenie na zjawiska poprzez to, że umożliwiają przyjęcie pewnej perspektywy, pewnego porządku
umożliwiają klasyfikacje i porządkowanie doświadczeń
wchodzą w skład teorii określających ich treść i własności
Funkcje pojęć (druga klasyfikacja):
poznawcza - porządkująca
oceniająca - pozwala na ocenę spostrzeżeń
pragmatyczna - praktyczna - kierowanie naszym działaniem
komunikacyjna - umożliwia porozumiewanie się
Pojęcia pełnią istotne funkcje w procesie naukowym i dlatego ważna jest dbałość o ich jasność, precyzje.
5.2 DEFINIOWANIE
Sposób definiowania używanych przez nas pojęć nie jest zupełnie dowolny, ma istotne konsekwencje dla dalszego przebiegu procesu poznawczego. Przyjęte definicje wyznaczają sposób postępowania badawczego, niezbędne metody i techniki badań. Nie każdy badacz musi samodzielnie definiować pojęcia. Musi jednak przyjąć definicje. Większość stosowanych w socjologii pojęć była już wielokrotnie definiowana i na ogół nie ma powodu, aby czynność tę wykonywać samodzielnie - wystarczy przyjąć już istniejącą definicję. Należy jednak uzasadnić, dlaczego przyjęliśmy właśnie ją, a odrzuciliśmy inne. Jeżeli żadna z występujących w literaturze definicji nam nie odpowiada, lub interesujące nas pojecie nie zostało w niej zdefiniowane, musimy sami podjąć trud precyzyjnego ustalenia jej znaczenia. „definicja to pewna wypowiedź określająca, jakie jest znaczenie terminu”.
Składa się z dwóch części:
definiendum - pojęcie definiowane, termin
definiens - zwrot określający, precyzujący znaczenie definiowanego pojęcia
Oba te człony powinny jednoznacznie precyzować znaczenie danego terminu.
Wyróżnia się najczęściej dwa główne rodzaje definicji:
nominalna - odpowiada na pytanie co należy rozumień pod tym terminem np. X znaczy tyle co Y. nie podaje cech definiowanego terminu czy przedmiotu, ale określa jedynie jego znaczenie
sprawozdawcza
projektująca
realna - jest to charakterystyka cech specyficznych wspólnych przedmiotom składającym się na zakres pewnego terminu. Można ją podać tylko wtedy gdy znany jest zakres (desygnat) pewnego terminu. Odpowiada na pytanie co to jest za przedmiot, jakimi charakteryzuje się cechami i zbudowana jest zgodnie ze schematem X to Y o cechach Z.
równościowa
cząstkowa
Reguły definiowania:
termin definiowany nie może występować w części definiującej (nie może to być tautologia, błędne koło, popełniony błąd określa się nazwą idem per idem - to samo przez to samo)
cześć definicji powinna być jaśniejsza niż część definiowana (odejście od tego powoduje łańcuch definicyjny - ignotum per ignotum)
definicja nie powinna zawierać przeczenia, ponieważ nie jest jej zadaniem odpowiadania na pytanie czym definiowany termin nie jest, a wskazywanie tego, czym on jest.
5.2. WSKAŹNIKI
ich zadaniem jest umożliwienie nam zbadanie zjawisk, które nie oddają się łatwej i bezpośredniej obserwacji.
Wskaźnik jakiegoś zdarzenia lub jakiejś własności Z to takie zdarzenie (własność) W, że stwierdzenie jego (jej) istnienia, pojawienia się lub stopnia intensywności bądź faktycznie jej wykorzystane jako przesłanka, bądź zasadnie nadaje się na przesłankę wnioskowania, iż w określonych przypadkach z pewnością, z określonym prawdopodobieństwem lub przynajmniej z prawdopodobieństwem wyższym niż przeciętne wystąpiło zdarzenie (własność) Z.
Wskaźnik umożliwia obserwację jakiegoś zdarzenia lub własności, która bez niego nie byłaby możliwa do zaobserwowania (owo nieobserwowane zdarzenie czy własność nazywane jest indicatum).
Aby jedna cecha mogła być wskaźnikiem innej cechy (indicatum) musi byś spełniony przynajmniej jeden istotny warunek między tymi oboma cechami. Musi istnieć jakiś związek, ponieważ nie można wnioskować o A na podstawie B jeżeli nie mają one ze sobą nic wspólnego, nie łączą je żadne stosunki, związki.
Pomiędzy indicatum a wskazującym je wskaźnikiem mogą zachodzić dwojakiego rodzaju związki:
o charakterze konwencji językowej, definicyjnej, terminologicznej --> wskaźnik definicyjny
o charakterze rzeczowym, empirycznym --> wskaźnik rzeczowy (występuje w dwóch postaciach: jako empiryczny i inferencyjny).
Rodzaje wskaźników:
rzeczywiste (odpowiadające obiektywnie istniejącym cechom)
fikcyjne, czyli pozorne
jakościowe ukazujące atrybuty danych przedmiotów lub zjawisk
ilościowe - podające charakterystyczne dla nich „miary”, czyli pola zmienności intensywności danej cechy i zarazem pola jej zmian ilościowych
korelacyjne, wskazujące na ich wzajemne uwarunkowania
przyczynowo-skutkowe - wskazujące na podstawie danych przyczyn ewentualne skutki albo oparte na zaistniałych skutkach - przyczyny
obiektywne
subiektywne
problem siły związku - czy zawsze kiedy pojawia się A to mamy do czynienia z B, czy też jest tak, że jeżeli pojawia się A, to prawdopodobnie występuje też B, choć nie z pewnością?
W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze związkiem o charakterze bezwyjątkowym a w drugim o charakterze probabilistycznym, czyli związek z prawdopodobieństwem.
Pierwsza kategoria zjawisk spełniających funkcję wskaźników to obserwowane przez nas zachowania. Drugą kategorią zjawisk mogących pełnić funkcję wskaźników są nasze wypowiedzi, przede wszystkim w swej warstwie treściowej, ale także pozatreściowej. Wykorzystywane są zarówno w badaniach jakościowych, jak i ilościowych. Najrzadziej jako wskaźniki wykorzystywane są różnego rodzaju przedmioty materialne.
Dokonując wyboru wskaźników powinniśmy zwracać uwagę na to, jakiego rodzaju pojęcie jest operacjonalizowane i starać się je dostosowywać do tego wskaźnik.
Można skorzystać wykorzystać tylko jeden wskaźnik, a można skorzystać z kilku wskaźników jednocześnie (noszą one nazwę bakterii wskaźników).
Są takie indicatia, które powinny być czy nawet wręcz wymagają stosowania „bakterii wskaźników” a nie jednego (np. „religijność).
Funkcje wskaźników:
opisowa
analityczna
oceniająca
normatywna
ostrzegawcza
5.4 ZMIENNE
Zmienne - różne właściwości (cechy) jednostek lub ich zbiorów. Zmienność to własność empiryczna mająca dwie lub więcej wartości. Jeżeli badana przez nas właściwość może przybierać różne wartości to możemy ją potraktować jako zmienną.
(przykład s. 30)
Rodzaje zmiennych: ( w książce podzielone na 8 typów s. 33 / 34)
ciągłe - jeżeli jej zbiór tworzy kontinuum i jeżeli pomiędzy dwiema sąsiednimi wartościami zmiennej możliwe jest znalezienie trzeciej wartości, co oznacza że przyjmuje ona wartości mieszczące się w pewnym przedziale liczbowym (skończonym/nieskończonym, ale nieprzeliczalnym)
skokowe (dyskretne) - gdy pomiędzy dwiema sąsiadującymi wartościami zmiennej nie występuje wartość trzecia (przyjmuje skończoną / nieskończoną, lecz przeliczalną ilość wartości)
indywidualne - gdy odnoszą się do jednostek
zbiorowe - gdy odnoszą się do zbiorów społecznych
dwuwartościowe (dychotomiczne) - przyjmują dwie wartości np. płeć
wielowartościowe (politomiczne) - przyjmują więcej niż dwie wartości
ilościowe (mierzalne) - wyrażają się w kategoriach liczbowych
jakościowe (niemierzalne) - wyrażane opisowo
zmienne pochodne od charakteru ich uporządkowania i skali na jakiej są mierzone:
skala nominalna - pozwala na orzeczenie, które z obiektów pod jakimś względem są jednakowe, a które różne. Przykładem zmiennych nominalnych są zmienne jakościowe
skala porządkowa - zezwala na uszeregowanie jednostek ze względu na natężenie cechy. Zmiennymi porządkowymi są np. postawy
skala interwałowa - umożliwia określenie odległości, dystansu pomiędzy poszczególnymi wariantami zmiennej. Podstawą tej skali są przedziały równej wielkości, możemy orzec o ile natężenie jakiejś cechy u jednostki jest większe lub mniejsze od natężenia tej samej cechy u innej jednostki. Zmienna mierzona na takiej skali jest nazwana zmienną interwałową.
Skala ilorazowa - posiada zero absolutne, dzięki czemu można stwierdzić, ze jakiś wariant zmiennej różni się od innego ileś razy. Np. wiek, zamożność wyrażona liczbą jednostek pieniężnych.
***skale są ułożone według precyzji dokonywanego pomiaru - każda następna przynosi lepsze możliwości pomiaru. Każdą zmienną ilorazową można zamienić na interwałową, każdą interwałową w porządkową a tę w nominalną. Zmiana odwrotna rzadko kiedy jest możliwa. Inna różnica między tymi czterema rodzajami zmiennych to ich podatność na operacje matematyczne. Na zmiennych interwałowych nie można w zasadzie dokonywać niemal żadnych, a na ilorazowych wszystkie.
Jednowymiarowe - mierzone są w ramach jednego, wyraźnie określonego kontinuum np. wykształcenie, wielkość miejscowości zamieszkania
Wielowymiarowe - zmienna która nie ma jednego, wyraźnie określonego kontinuum pomiarowego, a jest raczej swego rodzaju agregatem, konstruktem złożonym z wielu zmiennych składowych. Np. położenie społeczne -uwzględnić trzeba wiele szczegółowych elementów
Zmienne które biorą udział w badaniach i są przez badacza obserwowane
Zmienne z analizy, których badacz zrezygnował choć mógł je uwzględnić
Zmienne, o których istnieniu badacz nie wie
Zależne (wyjaśniane) - którą badacz chce wyjaśnić
Niezależne (wyjaśniające) - za pomocą jej badacz chciałby wyjaśnić zmiany wartości zmiennej zależnej
WYBÓR BADANEJ ZBIOROWOŚCI I ZWIAD TERENOWY
O wyborze zbiorowości decydują dwie grupy czynników:
Względy merytoryczne - wskazanie takiej zbiorowości, w której opracowywany przez nas problem badawczy się realizuje, występuje. Istotnym krokiem jest tu zwiad terenowy w trakcie którego sprawdzamy to zagadnienie. Wynik zwiadu może czasem zdecydować o pewnych zmianach w problematyce
Charakter organizacyjny - możliwość dojazdu, przeprowadzenie badań, doboru próby itp.
Dobrze jest gdy pierwszy zwiad kończy się na etapie wstępnego przygotowania problematyki badawczej. Można zatem najpierw opracować problematykę badawczą, a następnie poszukać zbiorowości w której można ją zrealizować. Można również poznać zbiorowość, obserwować ją i poszukać interesujących w niej zjawisk, procesów, czyli budować problematykę badawczą pod określoną zbiorowość.
BAZA ŹRÓDŁOWA
Konieczne jest zdecydowanie jakiego rodzaju informacje będą nam potrzebne i z jakich źródeł musimy korzystać w celu zrealizowania naszej problematyki badawczej, udzielenia odpowiedzi na pytania badawcze czy zweryfikowania hipotez.
Źródłem powinniśmy nazywać wypowiedź ujmowaną jako zbiór symboli semantycznych, przy czym jeżeli wypowiedź taka zostanie zarejestrowana staje się materiałem.
Źródło powinno ukazywać wyłącznie tekst pisany (w wyjątkowych sytuacjach może być nim także mapa, rysunek, zdjęcie), który powinien być rejestracją zachowań (werbalnych jak i niewerbalnych) ludzi lub rejestracją cech ludzi, bądź najszerzej rozumianych grup ludzkich.
W skład źródeł mogą wchodzić:
dane uzyskane w wyniku sporządzanych rejestrów czy przeprowadzonych spisów
materiały pozyskane w efekcie zrealizowanych różnymi technikami badań
opracowania i publikacje naukowe zawierające wyniki badań empirycznych
Źródła socjologicznej wiedzy empirycznej można podzielić na:
źródła zastane (badacz zastał przy podejmowaniu swoich badań)
źródła wywołane ( których powstanie badacz spowodował, wywołał)
pierwotne - jeszcze nie opracowane, nie przetworzone
wtórne - zostały już poddane pewnemu opracowaniu
historyczne
współczesne
problemem jest wyznaczenie granicy, które są historyczne, a które współczesne.
Urzędowe
Prywatne
O tym z których źródeł należy korzystać każdorazowo decydują wymagania problematyki badawczej. Każdy rodzaj źródeł ma swoje zalety i wady.
5.7 WYBÓR METOD I TECHNIK BADAWCZYCH
Metoda - naukowa (powtarzalny sposób dochodzenia do prawdy, rozwiązania problemów naukowych) i badawcza (zwraca się uwagę na zbieranie informacji niezbędnych dla wyjaśnienia, rozwiązania problemu badawczego).
Metoda - system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza.
Warunki metody:
musi być związana z teorią - stanowi podstawę metody.
musi być adekwatna do zamierzeń badawczych prowadzących do ich rozwiązania
powinna zapewniać poprawność i precyzję rozumowania, w szczególności uniemożliwiać wpływ elementów subiektywnych na prowadzenie badań i ich wyniki
powinna być jasna, zrozumiała i jednoznaczna
winna umożliwiać skuteczne zrealizowanie celu możliwie najkrótszą drogą przy możliwie najniższym poziomie nakładów finansowych i organizacyjnych
winna sugerować wybór technik badawczych, stosowanych narzędzi służących zbieraniu niezbędnych informacji
winna umożliwiać właściwe opracowanie zebranego materiału empirycznego będącego podstawą formułowania wniosków i uogólnień.
powinna zapewniać precyzje badań pozwalającą na uzyskanie takich samych lub podobnych wyników przez innego badacza wykorzystującego tę samą metodę.
Technika badawcza - sposób pozyskiwania, gromadzenia materiały empirycznego, którym kierują się dokładne wytyczne, dyrektywy. Są to narzędzia, środki, umiejętności i procedury stosowane w badaniach empirycznych na drodze metod i założeń metodologicznych.
Technika badawcza jest dokładną instrukcją jak należy postępować i jakie środki, narzędzia wykorzystywać przy zbieraniu materiału badawczego.
Procedury - całość przedsięwzięcia badawczego od jego początków, czyli wstępnego sformułowania problematyki badawczej poczynając, na analizie wyników i sformułowania wniosków kończąc.
Procedura - odwołuje się do całokształtu przedsięwzięć, które trzeba podjąć i wykonać, aby zrealizować badania bardziej skomplikowane, złożone, wymagające zaangażowania większego zespołu badawczego, wykorzystania wielu metod. Jest to więc sposób zorganizowania złożonych i bardziej skomplikowanych przedsięwzięć badawczych.
Metody badawcze (A. Comte):
obserwacja
eksperyment
metoda porównawcza - porównanie wytworów, instytucji kulturowych funkcjonujących w różnych kręgach kulturowych
metoda historyczna - nakazuje sięganie w przeszłość, śledzenie wcześniejszych stadiów rozwojowych społeczeństw, zbiorowości, instytucji i innych wytworów społeczno-kulturowych.
5.7.1 BADANIA SURVEYOWE
Badania surveyowe - szczególny sposób badania opinii (postaw, wartości, norm społecznych) przy pomocy wywiadów/rozmów z konkretnymi ludźmi, najczęściej posiłkujący się z góry przygotowanymi kwestionariuszami (często utożsamianymi z ankietami).
Badania takie mogą obejmować całe społeczność w określonym wieku lub wielkie społeczności na podstawie badań mniejszej części danej zbiorowości stanowiącej tak zwaną próbę reprezentacyjną.
Badacze musza bezpośrednio rozmawiać z wylosowanymi do badań informatorami (respondentami) a nie na przykład z ich rodzinami czy znajomymi.
Inna definicja: systematyczne stadium życia zbiorowego oparte na ilościowej charakterystyce zjawisk społecznych oraz na interrogatywnym (przez zadawanie pytań) zbieraniu informacji od wytypowanych w tym celu jednostek.
Badania sondażowe - opierają się na metodach statystycznych i na metodach stosowanych w naukach społecznych. Inspirowane są różnymi potrzebami doraźnymi, a ich celem jest ustalenie i analiza zarówno opinii, jak i postaw, które występują w świadomości ludzi danego społeczeństwa lub jakiejś jego części i dotyczą rozmaitych kwestii, aktualnych sytuacji, zjawisk.
Procedura badawcza surveyu, charakterystyka;
między dwiema stronami, uczestnikami zostaje nawiązany kontakt (pośredni/bezpośredni) o stosunkowo krótkim czasie trwania
w czasie kontaktu zbiera się od respondentów informacje
pytania w kwestionariuszu zapewniają daleko idącą standaryzacje (a więc i porównywalność)
wykorzystuje się dwie techniki badawcze: technikę ankiety i technikę wywiadu
respondenci najczęściej pytani są o ich postawy, opinie, zachowania, przekonania a informacje uzyskiwane są utożsamiane z ich rzeczywistymi postawami
badanie osoby oraz pozyskiwanie od nich informacje traktuje się statystycznie, bez rozpatrywania ich położeniowego kontekstu
dane analizuje się wg reguł analizy ilościowe, do której wykorzystuje się narzędzia statystyki
badania surveyowe zaliczane są tzw. badań na poziomie jednostek, co oznacza, że formułowane wnioski dotyczą jednostek lub ich zbiorów, a nie np. mechanizmów funkcjonowania całych zbiorowości
badania surveyowe stosowane mogą być jako badania wyczerpujące (badanie całej populacji) lub niewyczerpujące (badanie części populacji generalnej).
Survey może być prowadzony także z wykorzystaniem innej techniki kwestionariuszowej, mianowicie techniki ankiety. Jej zastosowanie nie zmienia niczego w charakterystyce surveyu, choć oczywiście sposób przeprowadzania, jego organizacja wygląda inaczej niż wówczas, gdy jest realizowany techniką wywiadu.
Wyróżniamy różne rodzaje badań surveyowych, które nastawione są na opis i analizę zależności między zmiennymi. Najczęściej wyróżnia się sondaże:
jednorazowe na próbie nieważonej (dokonywane na próbach odzwierciedlających populację generalną)
jednorazowe na próbie ważonej (dokonywane na próbach, w których z różnych przyczyn - na przykład niewielkiej liczebności- zostały nadreprezentowane niektóre kategorie społeczne)
na próbach kontrastowych (próby do badań pobiera się z kategorii, grup społecznych znacznie różniących się między sobą pod względem jakichś istotnych merytorycznie cech)
powtarzalne (ich celem jest wychwycenie zmian zachodzących w rozkładzie opinii, motywacji itp.)
W innym podziale za kryterium wyróżniania obiera się sposób analizy materiału traktowany jako zbliżony do modelu eksperymentalnego :
jednoseryjne
dwuseryjne
jednoseryjne-porównawcze
wieloseryjne
wieloseryjne ze zmianami grupowymi
wieloseryjne z grupą porównawczą
Survey jako metoda rozwiązywania problemów empirycznych - Z. Gostkowski:
wykazywany przez respondentów poziom poinformowania o różnych dziedzinach życia
proste i naturalne fakty zewnętrzne tj. nie powiązane w odczuciu respondentów z jakimikolwiek sądami oceniającymi lub postrzeganymi zagrożeniami
wyraźne preferencje, jak w badaniach rynku lub zachowania wyborczego
opinie na temat złożonych spraw, wypowiedzi na temat lojalności wobec własnej grupy, uznawane wartości i aspiracje życiowe itp.
zewnętrzne fakty powiązane w odczuciu respondentów z silnie wartościujących sądami, postrzeganymi zagrożeniami obrazu własnej osoby lub materialnych interesów.
Realizując badania surveyowe badacz musi mieć świadomość, że jest to procedura wygodna i szybka, co zawodna i przynosząca często zwodnicze efekty badawcze (wiarygodność danych).
Wiarygodność prawdy materialnej - gdy pytania dotyczą tzw. danych metryczkowych
Wiarygodność prawdy psychologicznej - gdy przedmiotem zainteresowania są postawy, opinie
Co można zrobić by zwiększyć zaufanie?:
zdążać do wytworzenia optymalnej sytuacji badawczej wpływającej na zwiększenie trafności i istotności odpowiedzi respondenta
wykonać specjalne badania respondentów określające warunki zaistnienia odpowiedzi nietrafnych i nieistotnych
przeprowadzić badania weryfikacyjne i skonfrontować dane uzyskane za pomocą kwestionariusza z danymi uzyskanymi z innych, bardziej wiarygodnych źródeł
dokonać pomiaru różnych cech respondenta ustalających poziom zaufania do jego wypowiedzi
Zwodniczość wyników badań surveyowych bywa spowodowana:
nie zawsze odpowiednio przeprowadzoną procedurą doboru próby badawczej
istnieniem tzw. jednostek niedostępnych
pozorną łatwością w pozyskiwaniu odpowiedzi na wszystkie niemal tematy, w tym także te, które badanym są obce
brakami w przełożeniu problematyki badawczej na pytania kwestionariusza, połączonymi często zafascynowaniem badacza własną wizją problemu
społeczną nierealnością, sztucznością sytuacji badawczej
sposobem przygotowania wykorzystywanego narzędzia badawczego
5.7.2 BADANIA PANELOWE
gdy zamiarem naszym jest ukazanie zmian zachodzących w jakimś określonym czasie musimy przeprowadzić dwukrotny pomiar:
notujący stan wyjściowy, na początku tego okresu
po zakończeniu, notujący stan końcowy
Decyzja co do tego ile razy ma być wykonany pomiar każdorazowo zależy od merytorycznych założeń badania i rodzaju mierzonego zjawiska.
Procedura, która pozwalana uchwycić następowanie zmian w opiniach, zdarzeniach, procesach czy faktach społecznych zachodzących w czasie w celu uchwycenia dynamiki tych zmian, a także wyjaśnienia przyczyn zmienności i prawidłowości są badania panelowe.
Badania panelowe - metoda, która polega na wybraniu próbki jednostek mających reprezentować badaną populacje oraz na przeprowadzeniu z tymi osobami w dwóch lub więcej różnych momentach wywiadów na temat rozpatrywanych problemów.
Badania panelowe polegają na obserwacji jako rodzaju sposobów zbierania informacji.
Charakterystyka badań panelowych:
badane cechy nie musza być opiniami ani postawami: może też chodzić o zachowania, o status lub o cechę kontekstualną w rodzaju przynależności do określonej grupy
jednostkami badawczymi nie muszą być osoby, nimi mogą być również gminy, kluby sportowe lub zakłady pracy
Z typowych badań panelowych stosowanych na innych jednostkach niż pojedyncze osoby są systematyczne, powtarzalne badania rejestrujące kondycje materialną gospodarstw domowych wykonywane przez np. Główny Urząd Statystyczny.
Charakterystyka badań panelowych c.d. :
badania wykonywane co najmniej dwukrotnie
obie serie badań lub więcej realizowane są wśród tych samych jednostek badawczych
jednostki winny znajdować się w normalnych dla siebie, naturalnych warunkach
są to badania na poziomie jednostek a nie zbiorowości, co oznacza, że zarówno informacje wyjściowe, jak i wnioski dotyczą jednostek. W żaden sposób nie zmienia tego fakt, że jednostką badawczą może być np. grupa społeczne.
nie mogą być badaniami anonimowymi
najczęściej stosuje się technikę wywiadu
Badania te są trudne organizacyjnie, pracochłonne i kosztowne. Najważniejsze trudności badań panelowych:
trudność dwukrotnego powtarzania badań - kłopoty w drugiej serii, pojawienie się jednostek tzw. niedostępnych (śmierć, wyjazdy, odmowy wzięcia udziału w badaniach). Czasami aby zmniejszyć liczbę odmów prosi się respondenta o wyrażenie zgody na wzięcie udziału w drugiej próbie / następnych
dwukrotność badań zwiększa koszty całego przedsięwzięcia
stosowanie technik wywiadu i brak anonimowości może mieć negatywne konsekwencje dla możliwości podejmowania wielu bardziej „intymnych”, drażliwych tematów wpływających na rzetelność badań
na rzetelność może mieć wpływ wielokrotność badań zmuszających respondenta do ujawniana zmian w ich opiniach czy postawach. Ludzie niechętnie przyznają się do takich zmian ukrywając je przez pytającymi
powtarzalność badań wywołuje problem „uczenia się” pytań i ich problematyki ujawniający się nawiązywaniem do odpowiedzi udzielanych na pytania wcześniejszej serii badawczej.
w jaki sposób odróżnić zmiany wywołane działaniem bodźca od tych wywołanych działaniem naturalnego środowiska społeczno-kulturowego badanych
Badania panelowe stosuje się do analizy opinii, zachowań itp. A także do badań tzw. niepsychicznych cech jednostek.
5.7.3 BADANIA POLLINGOWE
są to ilościowe badania kwestionariuszowe, które najczęściej stosowane są do analizy opinii publicznej, postaw i ich zmian. Wykonuje się je na ogół także dwukrotnie. Różnica w stosunku do badań panelowych polega na tym, że oba te rodzaje procedur badawczych realizowane są na różnych poziomach. Panel na poziomie jednostkowym a rolling na poziomie zbiorowości.
Wyniki dają możliwość sformułowania wniosków dotyczących zbiorowości.
Charakterystyka poliingu:
nie musi być nieanonimowy - z reguły jest badaniem anonimowym, bo nie ma wymogu identyfikacji jednostek
do zrealizowania pollingu można wykorzystać technikę ankietową, ale może też być to wywiad
poliing umożliwia analizę salda zachodzących zmian, poznanie ogólnej tendencji w tym zakresie nie dając szans na uchwycenie rzeczywistych zmian ( otrzymujemy informacje dotyczące tego, ile osób zmieniło opinię, ale nie wiemy kto ją zmienił)
badania stosunkowo łatwe do zorganizowania, do zaplanowania, tańsze i szybsze
dotyczą ich wszystkie te uwagi, co badań surveyowych
5.7.4 BADANIA TRACKINGOWE
Typ badań ilościowych opracowany na użytek analiz rynkowych(na przykład do analiz tzw. Słuchalności radia) i tam przede wszystkim wykorzystywany. Nosi znamiona kwestionariuszowych badań surveyowych (realizowanych przede wszystkim techniką wywiadu) łącząc w sobie także elementy badań pollingowych. Istotą jest
powtarzalny pomiar zjawisk będących przedmiotem zainteresowania. Celem pomiaru jest uzyskanie zmian w ocenach, postawach itp.
Pomiar może być dwojakiego rodzaju:
pomiar punktowy - gdy realizowany jest cyklicznie
pomiar ciągły - w sposób ciągły, stały, bez przerw, w każdym tygodniu w określonych dniach
Ważne jest by każdy wywiad był przeprowadzony w podobnych warunkach.
Podstawą badań trackingowych jest kwestionariusz wywiadu każdorazowo o takiej samej w miarę możliwości konstrukcji i treści. Kwestionariusz wywiadu nie jest jedynym narzędziem stosowanym w badaniach trackingowych. Prócz niego stosuje się różnego rodzaju materiały pomocnicze (np. dzienniczki, arkusze obserwacyjne), jak również innego rodzaju materiały pomocnicze (czasami zwane stymulującymi) jak np. zdjęcia winiet gazet.
Badania trackingowe są dość drogie i skomplikowane organizacyjnie. Jednak duża precyzja wyników i wysoka na ogół ich wiarygodność czynią z nich bardzo wysoko oceniane narzędzie pomiaru niektórych zjawisk.
5.7.5 TECHNIKI ANKIETOWE
Cechy:
Łatwość uzyskiwanych danych empirycznych- często jest to łatwość pozorna
Przydatność szybkiego badania nawet bardzo dużych zbiorowości
Stosunkowo niski koszt pozyskiwania danych
Duża jednolitość uzyskanego materiału, co jest związane z dużymi na ogół ułatwieniami w kodowaniu i ilościowym opracowywaniem zebranego materiału empirycznego
Ankieta - jakiś formularz, lista pytań, na które udziela się pisemnych odpowiedzi.
Procedura zbierania materiałów i oznacza coś więcej niż tylko kwestionariusz - jest to raczej skrótowe określenie jednej z socjologicznych technik zbierania materiału
Ankieta zaliczana jest do technik standaryzowanych (ujednoliconych), co między innymi oznacza, że wszystkie osoby traktowane są tak samo i do wszystkich nich kierowane jest narzędzie w takim samym brzmieniu.
Ankieta to technika w której trzeba uzyskać pewne informacje, trzeba nawiązać kontakt z badanym.
Komunikacja z badanym:
Pośrednia
Bezpośrednia - twarzą w twarz
Cechy:
Eliminacja wpływu ankietera
Brak tak zwanych błędów ankieterskich
Znaczne na ogół poczucie anonimowości respondentów, co może być ważne przy drażliwych tematach
Rodzaje ankiet:
Imienne
Bezimienne - anonimowe
Środowiskowe - bezpośrednio przeprowadzane przez ankietera w danym środowisku - np. W szkole
Prasowe - umieszczane na łamach gazety, dołączane do nich
Pocztowe - rozsyłane przez pocztę
Klasyfikacja ankiet wg J. Lutyńskiego:
Typ sposobu przekazywania przez badacza pytań
Nadzór badacza nad respondentem podczas odpowiadania na pytania kwestionariusza.
Strona 56 TABELKA
Podstawowe zasady i cechy techniki ankietowej są wspólne dla wszystkich jej rodzajów. Każdy z nich charakteryzuje się swoistymi cechami, każdy wymaga innych czynności przygotowawczych i organizacyjnych, a przede wszystkim nieco innej konstrukcji podstawowego narzędzia badawczego, czyli kwestionariusza.
5.7.6 TECHNIKI WYWIADU
Oparte na wzajemnej komunikacji, stosowane w badaniach o charakterze ilościowym i jakościowym. Są oparte na komunikacji bezpośredniej. To technika która przez zaplanowaną, ukierunkowaną rozmowę z wybranym osobnikiem danej zbiorowości i stawianie przez badacza wielu celowych pytań oraz podawania impulsów czy stwarzanie odpowiedniej motywacji pozwala uzyskać od badanego wyznaczone przez plan i procedurę badawczą, określonego rodzaju informacje.
Korzysta się najczęściej z pomocy przeszkolonych wykładowców, zwanych ankieterami. W technice ankiety zadaniem ich jest przede wszystkim podjecie i wykonanie określonych czynności organizacyjnych związanych z rozprowadzeniem kwestionariuszy, zorganizowania ich zwrotu, wytłumaczeniem celu badań itp. Nie biorą oni jednak udziału w samym procesie odpowiadania przez respondentów na pytania postawione przez badacza i notowanie udzielonych odpowiedzi. Proces komunikacyjny ma dwóch uczestników - badacza, autora pytań i respondenta.
W technice wywiadu jest inaczej, ponieważ między badaczem a respondentem pojawia się osoba trzecia, czyli ankieter. To on zadaje pytania i notuje odpowiedzi. To może mieć wpływ na odpowiedzi.
Obie techniki są oparte na interrogacji i obie jako narzędzie badawcze wykorzystują kwestionariusz,.
Podział wywiadów:
Indywidualne
Zbiorowe, grupowe
Jawne wywiady ( informujemy respondenta że przeprowadzany jest wywiad)
Ukryte (respondent nie wie o swojej roli, nie wie że jest badany)
Ustne
Pisemne
Standaryzowane - oparte o taki sam dla wszystkich kwestionariusz
Niestandaryzowane - swobodne - dają ankieterowi swobodę prowadzenia rozmowy
Bez względu na to z jakim rodzajem mamy d czynienia, zawsze zapisu udzielonych przez respondenta odpowiedzi dokonuje ankieter.
Trzy rodzaje zapisuj odpowiedzi:
Gdy ankieter zadaje pytanie w postaci otwartej i usłyszaną odpowiedź kwalifikuje do któregoś z występujących w kwestionariuszu typów odpowiedzi i zaznaczą ją w sposób odpowiedni zapis kategoryzujący. Stosuje się gdy badacz nie chce wpływać na odpowiedź
Gdy badacz chce by odpowiedź respondenta była zanotowana w dosłownym znaczeniu zapis rejestrujący
Zapis relacjonujący wiernie oddaje istotę odpowiedzi, jej sens a nie kształt
TABELA STRONA 62 i OMÓWIENIE TEGO - WAŻNE
Badania ilościowe - porównanie obu technik:
Podobieństwa:
Wykorzystane źródła - źródła wywołane przez samego badacza, poddające się jego kontroli
Narzędzia badawcze - ten sam rodzaj kwestionariusz
Standaryzacja - respondentom zadaje się ujednolicony zestaw pyta
Sposób traktowania badanych - traktuje się jako nośniki informacji
Różnice:
Sposób komunikowania się - wywiad komunikowanie bezpośrednia / ankieta komunikowanie pośrednie
Możliwość oddziaływania na respondenta - ankieta - niewielkie możliwości
Możliwości obserwacji respondenta: ankieta to brak lub bardzo ograniczone / wywiad to większe ale w przypadku telefonicznego tez ograniczone
Możliwości kontrolowania respondenta - wywiad to kontrola / ankieta prawie w ogóle
Dokonywanie zapisu - ankieta, zapis dokonuje respondent / wywiad zapis wychodzi spod ręki ankietera
PODSTAWOWE USTALENIA O SPOSOBIE ANALIZY DANYCH
Operacjonalizacja problematyki badawczej - czyli jakimi metodami i technikami badań się posłużymy. Trzeba stwierdzić czy analiza będzie wykonywana wg reguł analizy jakościowej czy ilościowe. Trzeba rozważyć, które zmienne będą w roli zmiennych zależnych a które niezależnych. Decyzje musza dotyczyć zasad grupowania materiału, wykorzystywanych w analizie narzędzi statystyki. Decyzja dotycząca sposobu kodowania danych i wykorzystania oprogramowania komputerowego.
6. PRZYGOTOWANIE NARZĘDZI BADAWCZYCH
Czyli kwestionariusz, karty obserwacyjne, klucze kodowe, skale… itp. Najczęściej wykorzystywane są kwestionariusze, bo są podstawowym narzędziem w badaniach ilościowych.
Respondent - jednostka przetwarzająca informacje i rozwiązująca zadania
TABELA STRONA 68
6.1 KWESTIONARIUSZ JAKO NARZĘDZIE BADAWCZE
Służy realizacji pewnego celu, nie jest typem narzędzia uniwersalnego, które może być wykorzystywane na różne sposoby. Jest zindywidualizowany, dostosowany do określonych badań i dlatego przystąpienie do budowy tego narzędzia jest możliwe dopiero po całkowitym sprecyzowaniu problematyki badawczej, po operacjonalizacji, eksplikacji, sformułowaniu hipotez i doborze wskaźników oraz po podjęciu decyzji co do populacji, w której przeprowadzone będą badania i w której najpierw zostanie wykonany tzw. zwiad terenowy.
Przystąpienie do budowy wymaga decyzji odnośnie sposobu opracowania (klasyfikacja, typologizacja, liczenie itp.) uzyskanego materiału.
FUNKCJE KWESTONARIUSZA:
Przełożenie teoretycznej problematyki badawczej na konkretne pytania zadawane respondentom w taki sposób, by uzyskane odpowiedzi dostarczały rzeczywiście tych informacji, na jakich zależy badaczowi
Nakłonienie respondenta do udzielania odpowiedzi, a zarazem ułatwienie mu sformułowania tej odpowiedzi przez każdorazowe „wyznaczenie” respondentowi tego obszaru problemowego, w którym - formułując odpowiedź - ma się poruszać
Takie przygotowanie materiału empirycznego, by był on przydatny do ilościowej / jakościowej analizy
6.1.3 STRUKTURA KWESTIONARIUSZA:
To ułożona wg precyzyjnie ustalonej kolejności lista przeznaczonych dla respondenta pytań wraz z miejscami przeznaczonymi na zanotowanie odpowiedzi.
Formularz składa się z przynajmniej trzech części:
Wstępna, formalno -ewidencyjna: informacja o tym kto respondenta pyta, tytuł kwestionariusza, cel badań, zapewnienie poufności, uzasadnienie wyboru respondenta, instrukcja dotycząca sposobu wypełniania kwestionariusza, apel o poważne potraktowanie pytań i udzielanie szczerych odpowiedzi, określenie sposobu zwrotu wypełnionego kwestionariusza, podziękowanie
Pytania kwestionariuszowe: dotyczą zagadnień stanowiących zasadniczy przedmiot badań, dane społeczno-demograficzne,
Zakończenie kwestionariusza : podziękowanie za wzięcie udziału w badaniach, prośba by raz jeszcze sprawdził, czy udzielił odpowiedzi na wszystkie pytania skierowane do niego, numer respondenta, data badań, nazwisko ankietera.
Decyzje co do ostatecznego kształtu kwestionariusza:
Podejmowana problematyka
Cechy zbiorowości
Wymogi techniki
Organizacyjne, techniczne i ekonomiczne
Często zamiast kartki papieru pojawia się program komputerowy.
6.1.4 PYTANIA KWESTIONARIUSZOWE
Kryterium celu pytania:
Pytania wprowadzające
O opinie, fakty
O wiedzę, o źródła
O motywy, sugestie
Kryterium logiczne:
Pytania logiczne otwarte
Pytania logiczne zamknięte
Kryterium techniczne:
Pytania otwarte
Pytania zamknięte, dzielone ze wzgl. na:
Miejsce usytuowania odpowiedzi:
Z wbudowanymi odpowiedziami
Z zewnętrznymi odpowiedziami
Sposób przedstawiania alternatyw:
Pytania rozstrzygnięcia i dopełnienia
Żądanie wyboru:
Określenie liczbowo, zwrotem „wszystkie” lub bez określenia wyboru
Roszczenie zupełności:
Minimalne / ograniczone/ maksymalne / nieokreślone roszczenie zupełności
Budowa części respondentowej:
Alternatywne / wieloalternatywne (dyzjunkcyjne, koniunkcje, rangowanie, skale)
Kryterium zakresu podejmowanej problematyki:
Pytania globalne i szczegółowe
Kryterium sposobu nawiązania do podejmowanego problemu:
Pytania bezpośrednie
Pytania pośrednie dzielone ze wzgl. na:
Formę:
Werbalne i niewerbalne
Zakres podejmowanej problematyki:
Obejmujące cały / część zakresu
Rodzaj interpretacji odpowiedzi:
Bezpośrednio i pośrednio
Formalne ukierunkowanie:
Nieprojekcyjne
Projekcyjne dzielone na (pytania pojedyncze, dialogowe, historyjkowe / testy werbalne, graficzne, rysunkowe, przedmiotowe
Kryterium funkcji pełnionej w kwestionariuszu:
Pytania dotyczące badanej problematyki
Filtrujące
Wykluczające się
Sprawdzające
Podchwytliwe i puste
Formułowanie pytań kwestionariuszowych:
Muszą znaleźć się wyłącznie te pytania, które wynikają z podjętej problematyki badawczej, także pytania niezbędne z punktu widzenia konstrukcji kwestionariusza
Należy zwrócić uwagę na formę językową pytań - zwroty, terminy, składnia
Zadawane pytania powinny mieć odpowiednią formę gramatyczną
Pytanie musi być sformułowane tak, by nie przekraczało ono możliwości percepcyjnych respondenta, by nie przekraczało poza stopień jego poinformowania, by nie wymagało ponadprzeciętnych predyspozycji pamięciowych należy unikać pytań, na które respondent udzieliłby odpowiedzi społecznie nieaprobowanej, tzn. takiej, która w jego oczach mogłaby obniżyć jego wartość społeczną
Każde pytanie powinno odnosić się do jednego zagadnienia
Nie należy formułować pytań w sposób sugerujący odpowiedź
Nie powinno się umieszczać pytań, co do których jest duże prawdopodobieństwo, ze udzielone na nie odpowiedzi będą nieszczere
Pytania i proponowane odpowiedz powinny być sformułowane w sposób jednoznaczny
Zadawane pytanie powinno mówić respondentowi jaką formę ma mieć jego odpowiedź
Pytanie powinno dawać możliwość udzielenia wystarczająco wyczerpującej odpowiedzi po to, by nie były potrzebne powtórne, uzupełniające badania
Błędy pytań kwestionariuszowych:
Błąd multiplikacji - pytanie odnosi się do więcej niż jednego zagadnienia
Błędy w językowym zapisie pytań, ortograficzne
Brak tzw. pytań filtrujących, tam gdzie są one niezbędne
Zbyt trudne sformułowania pytań
Tzw. fałszywe założenie znawstwa - pytanie respondenta o fakty, zjawiska, które zdaniem badacza winien znać, podczas gdy w rzeczywistości tak może nie być
Złe skalowanie - np. więcej negatywnych ocen niż pozytywnych
Jednoczesne pytanie o opinie i o fakty
Zbyt skomplikowane tabele
Błędy dotyczące pytań zamkniętych z alternatywnymi odpowiedziami
Treść pytania nie odpowiada zaproponowanej w kafeterii odpowiedzi.
Trudność pytań kwestionariuszowych:
Cechy osób udzielających odpowiedzi
Cechy pytania
Metoda oceny stopnia trudności pytań:
Pytania i kwestionariusz poddaje się pod osąd sędziów - ekspertów
Próbne, pilotażowe badania terenowe, w trakcie których weryfikuje się przygotowane narzędzie
Wielowymiarowa analiza stopnia trudności pytań uwzględniająca analizę każdego pytania w czterech wymiarach: odbioru słuchowego pytania, rozumienia zdania stawianego w pytaniu przez respondentem, rozumienia alternatywy i formowania odpowiedzi.
Struktura głównej części kwestionariusza
Lista pytań stanowi jedną logiczną i merytoryczną całość obejmującą pytania dotyczące jednego problemu - jest to kwestionariusz stosunkowo niewielki, jednotematyczny. Lista pytań rozpoczyna się od wprowadzającego i rozgrzanie respondenta, przygotowanie do udzielenia odpowiedzi na kolejne pytania i tak od ogółu do szczegółu
Lista pytań odnoszących się do dwóch lub więcej pytań - jest kilka bloków tematycznych, segmentów, z których każdy zawiera pytania dotyczące innego zagadnienia i ma swoją wewnętrzna logikę.
Graficzne opracowanie kwestionariusza:
Druk powinien być czytelny
Pytania musza być wyraziste i jednoznacznie od siebie oddzielone
Pytanie musi wraz z ewentualną kafeterią mieścić się na jednej stronie
Pytania otwarte i półotwarte muszą być wyposażone w odpowiednią ilośc wolnego, wykropkowanego miejsca
Nie należy zapominać o odpowiednich oznaczeniach stosowanych przy pytaniach reguł przejść
Nie należy nadużywać tabel o skomplikowanej konstrukcji pozostawiającej bardzo mało miejsca na wpisywanie odpowiedzi
Każde pytanie powinno być ponumerowane kolejno według jednolitego systemu
Uwagi dotyczące kodowania
- nie przewidziano specjalnych miejsc na wpisywanie symboli kodowych
narzędzia częściowo przygotowane do kodowania - obok zostanie wydrukowana kartka w którą zostanie zapisany symbol kodu
Kodowanie pełne - uwzględnia się miejsce na wpisanie symbolu kodowego i numer kolumny
6.2. MATERIAŁY POMOCNICZE
Instrukcja dla ankieterów:
instrukcja do realizowania badań (krótsza, mniej skomplikowana)
ogólne omówienie celów badań, sposób doboru próby, realizacja technik
opis czynności organizacyjnych
trzecia część dotyczy samego kwestionariusza i przebiegu badań
instrukcja do przeprowadzanie wywiadów (obszerniejsze i szczegółowsze niż instrukcje ankiet, ale struktura podobna)
uwagi o celu badań, sposobie przeprowadzenie, doborze próby itp.
Sposób nawiązania kontaktu z respondentem, ewentualnie treść apelu do respondenta, wyjaśnienia dla ankietera co do sposobu posługiwania się narzędziem.
Uwagi dotyczące pytań - jak zadawać pytania, jakiej poszukuje się informacji itp.
Karty respondentów:
Zadaniem ich jest ułatwienie badanemu percepcji pytania i dopowiedzi. W jednym wzorze przedstawia się respondentowi wzór pytania i przygotowane odpowiedzi, ale nie cały kwestionariusz. Wzór drugi to karta na której nie drukuje się pytań, lecz same odpowiedzi. W takim przypadku respondent nie może sam przeczytać treści pytania, lecz musi go wysłuchać.
Ankieta dla ankietera
Badacz dołącza czasem ankietę dla ankietera. Jej celem jest uzyskanie informacji o sytuacji wywiadu. Umieszcza się w niej pytania dotyczące przebiegu wywiadu, sposobu odbioru pytań przez respondenta, jego zachowania, wypowiedzi i komentarzy, warunków realizacji wywiadu. Obowiązkiem ankietera jest wypełnienie tej ankiety bezpośrednio do zrealizowania wywiadu i rozstaniu się z rozmówcą.
7. DOBÓR PRÓBY BADAWCZEJ
Badania wyczerpujące - biorą udział wszyscy członkowie danej zbiorowości
Badania niewyczerpujące - biorą udział tylko niektórzy z członków danej zbiorowości
Większość badań o charakterze ilościowym przeprowadza się na reprezentatywnych próbach.
Rachunek prawdopodobieństwa mówi, że należy oczekiwać że rozkład cech zbadanej zbiorowości jest identyczny z rozkładem cech całej zbiorowości, jeżeli część jest reprezentatywna dla całości, pod warunkiem że owa część została dobrana w sposób ustalony przez naukę.
Badania na próbach są szybsze, organizacyjnie łatwiejsze i przede wszystkim tańsze niż badania wyczerpujące.
Próba jest reprezentatywna jeżeli jest takim podzbiorem, który względem swojej struktury i składu odpowiada wiernie temu zbiorowi, z którego została pobrana. Jest to zatem swoisty model, stanowiący jakby miniaturę tego układu, której część stanowi, czyli z jakiego został wyłoniony. Reprezentatywność można rozpatrywać w odniesieniu do badanej zbiorowości, jak i poszczególnych jej cech.
Tym czy projektowane badania będą przeprowadzane według wzorców badań wyczerpujących czy też niewyczerpujących decydują przede wszystkim względy merytoryczne, czyli wymogi problematyki badawczej, ale istotne znaczenie mają także względy organizacyjno-finansowe.
Co decyduje o liczebności próby ?
Problematyka badawcza - jej poziom skomplikowania, ilość wprowadzanych i analizowanych zmiennych
Zastosowane w badaniach metody i techniki badawcze - np. ankieta audytoryjna , ankieta pocztowa
Sposób analizowania uzyskanego w trakcie badań materiału empirycznego
Wielkość populacji generalnej, czyli całej zbiorowości, z której pobieramy próbę
Poziom zróżnicowania zbiorowości pod względem badanego problemu i cech społeczno-demograficznych
Dopuszczalny przez nas błąd pomiaru i zakładany błąd szacowania wyników uzyskanych w próbie na cała zbiorowość
Na sposób doboru próby wpływają:
Istnienie i dostęp do bazy danych obejmującej wszystkie jednostki danej zbiorowości generalnej ( taka baza umożliwia losowy dobór próby, jeżeli jej nie ma mamy do czynienia z celowym doborem próby, w którym o tym, kto zostanie zaproszony decyduje badacz)
Konieczność zachowania reprezentatywności badań lub brak takiego wymogu
Zakres wiedzy badacza o badanej zbiorowości, a szczególnie o jej podstawowych parametrach społeczno-demograficznych
Problematyka badawcza, a w szczególności poziom prowadzonych badań - czy są na poziomie jednostkowym czy ponadjednostkowym
Czynniki organizacyjne i finansowe
Dobór losowy:
Prosty dobór losowy
Warstwowy, systematyczny itd.
Dobór nielosowy:
Próba kwotowa, celowo-proporcjonalna
Dobór próby jest wypadkową potrzeb merytorycznych i organizacyjnych
Liczebność próby wylicza się z odpowiednich wzorów posiłkując się tablicami.
Jednostki niedostępne w trakcie badania powodują, ze w próbie powstają niedobory. Są dwa źródła takich niedoborów - odmowy wzięcia udziału w badaniach i nieobecność osób w domu z powodu wyjazdów. Obie te przyczyny wpływają na zmianę ustalonych wcześniej warunków badań.
8. BADANIA PILOTAŻOWE
Podstawowym celem jest sprawdzenie przydatności narzędzia badawczego do zdobycia poszukiwanych informacji, jego weryfikacja.
Założenia pilotażu:
Ostateczna weryfikacja samego problemu badawczego w zakresie jego występowania w danym środowisku, operacjonalizacji i eksplikacji (czy problem istnieje, czy wskaźniki spełniają swoją funkcję, czy przyjęte pojęcia mają jednoznaczny sens empiryczny, czy te techniki badawcze są właściwe)
Weryfikacja przygotowanego narzędzia badawczego (ocena przydatności kwestionariusza, poszczególnych pytań, sprawdzenie pytań do emocjonalnych i intelektualnych możliwości badanych, sprawdzenie stopnia trafności pytań, ocena stopnia trudności pytań istotność odpowiedzi, czy pytania otwarte mogą być przeformułowane w zamknięte, analiza pytań i odpowiedzi)
Organizacyjne i techniczne aspekty projektowania badań ( sprawdzanie ile czasu potrzeba na realizację badania, ustalenie i weryfikacja listy członków zbiorowości, oszacowanie listy jednostek niedostępnych, sposób dotarcia do badanych, ustalenie kosztów)
Opracowanie zebranego materiału empirycznego ( reguły klasyfikacji).
Zebrane w pilotażu wyniki materiału muszą podlegać specyficznemu sposobowi analizy:
Każde pytanie opracowuje się indywidualnie
Wykorzystuje się wszelkie materiały pilotażowe uzyskane w trakcie badań, a nie tylko odpowiedzi respondentów
Procedura badań pilotażowych powinna dotyczyć niemal wszystkich rodzajów badań a w szczególności takich, w których wykorzystuje się kwestionariusze wywiadu lub ankiety.
Co do kwestionariusza ankiety możliwe są do zastosowania 4 procedury pilotażowe:
Pilotaż jest niczym innym jak badaniami próbnymi kwestionariusza realizowanymi w ten sam sposób, w jaki będą przeprowadzane właściwe badania
Kwestionariusz ankiety jest w pierwszym etapie jest taki sam, jak sposób pierwszy. Respondenci „pilotażowi” wypełniają ankietę, po zrealizowaniu której prosi się ich o wypełnienie kwestionariusza ankiety o ankiecie.
Krzyżowanie - zamierzoną do realizacji właściwych badań technikę ankietową zastępuje się w pilotażu innym rodzajem techniki ankietowej, której też może towarzyszyć ankieta po ankiecie lub wywiad po ankiecie
Badacz oczekuje od respondenta, że po wypełnieniu ankiety pilotażowej wykaże on pewną dodatkową aktywność, dodatkowy wysiłek - podobnie jak przy sposobie drugim i trzecim. Wysiłek ten polegałby na przeprowadzeniu rozmowy po wypełnionej ankiecie. Respondent oceniałby poszczególne pytania pod katem rozumienia ich.
Pilotaż pogłębiony:
Zwiad terenowy mający na celu precyzję problematyki badawczej, ustalenie zakresu poszukiwanych informacji, poznanie struktury zbiorowości
Badania pilotażowe służące weryfikacji narzędzia badawczego
Badania próbne przeprowadzone już po pilotażu, których celem powinno być wypróbowanie narzędzia w skali terenowej, sprawdzenie sieci ankieterów, poprawności przygotowanych matryc tabel itd..
Najpopularniejsze i najczęstsze procedury pilotażowe:
Przeprowadzenie wywiadów pilotażowych wyłącznie na podstawie przygotowanego narzędzia i jego weryfikowania przez analizę zebranego materiału
Przeprowadzenie wywiadu pilotażowego i wywiadu po wywiadzie na temat kwestionariusza zasadniczego
Wytrawni badacze stosują czasami kilkakrotną procedurę pilotażową w odniesieniu do niektórych tylko fragmentów całego narzędzia.
Procedura badań pilotażowych powinna być realizowana w tej samej zbiorowości, w której przeprowadzone będą później zasadnicze badania, jednak przyjmuje się, iż nie powinny to być raczej te same osoby.
9. REALIZACJA BADAŃ WŁAŚCIWYCH I WERYFIKACJA ZEBRANEGO MATERIAŁU
Decyzje podjęte we wcześniejszych etapach procesu badawczego, a w szczególności dokonany wybór metody i technik gromadzenia danych wyznaczają zespół czynności, jakie należy przedsięwzięć w trakcie badań w terenie po to, aby zebrać materiał umożliwiający rozwiązanie problemu.
Popełnione w tym etapie błędy mogą zniweczyć cały dotychczasowy wysiłek.
Należy zwracać uwagę na:
Konieczność ścisłego przestrzegania wcześniej podjętych ustaleń
Właściwy dobór terminów badań
Dbałość o organizacje badań
Podczas organizacji mamy następujące elementy:
Szkolenie ankieterów - omawiane zagadnienia merytoryczne (cel badań, sposób doboru próby, zapoznanie z narzędziami) i organizacyjne (terminy, zasady kontaktów z organizatorem, sposoby otrzymywania i zwrotów materiałów).
Rozdzielenie pracy i przekazanie niezbędnych materiałów ( narzędzi badawczych, adresów, instrukcji, kart respondentów)
Odbiór zrealizowanej pracy (przekazanie do organizatora)
Kontrola pracy ankieterów
Rozliczenie pracy ankieterów (poinformowanie ankieterów o ilości i jakości wykonanej przez niego poprawnie pracy i omówienie popełnionych błędów i ewentualne rozliczenie finansowe)
10. ANALIZA MATERIAŁU EMPIRYCZNEGO I WNIOSKOWANIE
Analiza:
- zjawisk społecznych w kategoriach funkcji matematycznych, wyrażających się w stosowaniu metod i analiz matematycznych i statystycznych w naukach społecznych
- treści uzyskanego materiału
Zebrany i zweryfikowany materiał musi zostać poddany zabiegowi grupowania, którego celem jest zastąpienie „nie uporządkowanego zbioru dużej ilości bardzo szczegółowych danych stosunkowo niewielką liczbą informacji o charakterze ogólniejszym, odnoszącym się do całej zbiorowości.
Grupowanie umożliwia:
Analizę struktury populacji
Obliczanie parametrów opisowych
Wykrycie współzależności cech
Grupowanie danych może być pod dwoma postaciami: klasyfikacja i typologizacja. Grupowanie musi przebiegać wg ściśle sprecyzowanych reguł sformułowanych w postaci odpowiednich instrukcji. Instrukcje powinny uwzględniać zasady budowania i wyróżniania klas. Zestaw takich reguł nazywany jest kluczem kodowym, kluczem kategoryzacyjnym, instrukcją kodową natomiast zabiegi klasyfikacyjne i typologizacyjne znajdują swój wyraz w czynnościach kodowania danych.
Kodowanie jest zabiegiem koniecznym by móc policzyć i poddać analizie ilościowej i jakościowej. Polega na podziale zebranych danych na klasy i typy a następnie przypisanie tym klasom i typom przyjętych symboli, tak aby każda informacja o jednostce była oznaczona właściwym symbolem tej klasy czy typu do której została zaliczona.
Instrukcja kodowa - poprawność pod względem:
Logicznym
Teoretycznym
Merytorycznym
Technicznym
Aby mieć pewność, że instrukcja jest poprawna należy ją zweryfikować, sprawdzić i dokonać jej pilotażu.
Najczęściej wykorzystywanym programem jest SPSS, Statistica, Excel, GLIM.
Narzędziami analizy są szeregi statystyczne, wykresy, tablice i innego rodzaju wskaźniki, współczynniki. Umożliwiają one opis statystyczny badanej zbiorowości, analizę zależności i wnioskowanie statystyczne. Celem badań socjologicznych nie jest przedstawienie tabel, wykresów czy wskaźników. Celem badań jest sformułowanie wniosków o badanej rzeczywistości społecznej, wyjaśniania jej.
Może być wyjaśniania wg kilku schematów:
Wyjaśnianie nomologiczne - odwołując się do praw obowiązujących w danych naukach. Wyjaśnienia mogą mieć charakter dedukcyjny lub indukcyjny
Wyjaśnienia genetyczne - celem jest ukazanie tego, jak doszło do pojawienia się danego faktu, jak się ukształtował
Wyjaśnienie przyczynowo-skutkowe, wskazuje na bezpośrednie i główne przyczyny, pomijając cały złożony ciąg przyczyn
Wyjaśnienia strukturalne - pozwalają zrozumieć pozycje danego faktu lub zjawiska w konkretnym systemie społecznym, ze względu na miejsce w tym systemie
Wyśnienia funkcjonalne - pogłębione wyjaśnienia strukturalne. Ustalenie jakie funkcje cos spełnia w systemie, można określić jego ważność
Wyjaśnienia statystyczne - odwołują się do praw statystyki
Wyjaśnienia hipotetyczne - próbują odgadną w sposób poprawny logicznie genezę, przyczynę, ważność, częstotliwość itp. dane dotyczące interesującego nas zjawiska czy faktu.
Niezbędne jest wykorzystanie i opisanie takich metod i technik, które umożliwiłyby formułowanie sądów o całości populacji na podstawie informacji uzyskanych o próbie. Mamy wiec do czynienia ze statystyką indukcyjną i jej sposobami wnioskowania:
Estymacja parametrów
Weryfikacja hipotez
Podstawą estymacji i weryfikacji hipotez jest rachunek prawdopodobieństwa i zasady rozkładu zmiennych losowych, a wiarygodność wnioskowania zależy od kilku elementów.
11. SPORZĄDZANIE KOŃCOWEGO OPRACOWANIA, RAPORTU Z BADAŃ
Przygotowanie takiego opracowania jest konieczne bez względu na to jaki charakter nosiły badania i z czyjej inicjatywy je przeprowadzono.
Lista minimalnych wymagań dotyczących raportu:
Określenie przedmiotu badań
Charakterystyka procesu badawczego - omówienie planu badań, metod i hipotez badawczych, wyróżnienie zmiennych, określenie populacji badanej, wstępne trudności w realizacji badań i sposoby ich przezwyciężania
Prezentacja wyników ilościowych i jakościowych, wykazanie jakie hipotezy zostały zweryfikowane, jaki jest stopień prawdopodobieństwa uzyskanych twierdzeń oraz jakie nowe fakty stwierdzono w czasie badań
Wnioski z badań - wnioski poznawcze i praktyczne
Należy również:
Zdefiniować badaną zbiorowość, generalną populację badawczą, z której dobrano próbę do badań
Sposób doboru próby i jej liczebność
Wielkość zakładanego błędy pomiaru
Termin i teren realizacji omawianego badania
Autor badań i opracowanie końcowe.
W zależności od środowiska do którego jest kierowany raport musi mieć niezbędne wymagania. Np. w przypadku środowiska naukowego należy wiąż pod uwagę warstwę teoretyczną - przegląd teorii, definicji, hipotez, literaturę przedmiotu. W badaniach komercyjnych ta teoretyczna warstwa w dużej mierze jest zbędna. Bez względu na formę odbiorcy trzeba zadbać o jego wyraźną konstrukcję ( podział na rozdziały i paragrafy, bibliografia, aneks), stronę językową i graficzną.
12. KOSZTORYS I HARMONOGRAM BADAŃ
Wygląd tego jest pokazany na stronie 105
kompletny projekt badawczy musi mieć także opracowany harmonogram prac, w którym trzeba uwzględnić terminy wszystkich wykonywanych czynności.
13. ETYCZNE PROBLEMY BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH
Dotyka osobistych, wręcz intymnych zagadnień
Wchodzi głębiej w życie rodzinne, osobowość badanych
Duży odsetek badanych powoduje, ze duża liczba społeczeństwa ma z nimi do czynienia
Problemy etyczne wynikają z:
Rodzaju problemu badawczego
Obranych metod badawczych, technik zbierania materiału, miejsc w których owow zbieranie się odbywa
Badanego środowiska, osób zaproszonych do badań
Sposobu przygotowania raportu końcowego a nawet sposobu jego wykorzystania
Sposobu zbierania materiału empirycznego, w tym jakości rzetelności pracy ankieterów
Czasami nie ma się zgody badanych obserwacja, jest ona natomiast zawsze w badaniach ilościowych
Poufność badań i zebranego materiału to kolejny problem. Gdy przychodzi się do domu respondenta i ma to być ankieta anonima, trudno mówić o anonimowości gdy przeprowadza się ją twarzą w twarz.