SYSTEM EDUKACYJNY REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC

1. WIADOMOŚCI OGÓLNE O REPUBLICE FEDERALNEJ NIEMIEC

1. Podział państwa i jego władze

Republika Federalna Niemiec liczy 81 338 000 mieszkańców, a jej obszar wynosi 375000 km². Kraj jest jednolity narodowościowo, choć podzielony wyznaniowo. Ponad 52% ludniości jest wyznania ewangelicko-augsburskiego, a około 45% rzymsko-katolickiego. Językiem urzędowym jest niemiecki. Zgodnie z Konstytucją Republiki władzę ustawodawczą sprawuje Bundestag, Parlament Federalny Niemiec oraz Rada Federalna składająca się z delegatów rządów poszczególnych landów (Bundesrat). Władza wykonawcza w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej należy do rządu federalnego. Na czele rządu stoi kanclerz. W skład rządu wchodzi szesnastu federalnych ministrów. Władzę sądowniczą sprawuje Federalny Trybunał Konstytucyjny oraz inne trybunały państwa federalnego i krajów związkowych. Federalny Trybunał Konstytucyjny jest najwyższym organem sądowniczym, który czuwa nad zgodnością prawa federalnego i regionalnego z ustawą zasadniczą. Głową państwa jest prezydent, wybierany na okres pięciu lat.

Republika Federalna składa się z szesnastu landów. Każdy land ma swoją własną konstytucję, swój rząd, parlament i administrację. Landy mają uprawnienia ustawodawcze we wszystkich kwestiach z wyjątkiem zastrzeżonych dla władzy ustawodawczej państwa federalnego.

2. System zarządzania i finansowania oświaty

Zgodnie z konstytucją Republika Federalna Niemiec jest republiką i demokratycznym państwem opartym na konstytucji i odpowiedzialności społecznej. Za prawodawstwo edukacyjne oraz zarzadzanie systemem edukacyjnym odpowiadają przede wszystkim landy. Dotyczy to zarówno szkolnictwa podstawowego, średniego i wyższego, jak również kształcenia dorosłych i kształcenia ustawicznego.

Konstytucja określa odpowiedzialność państwa federalnego w dziedzinie szkolnictwa i zakres jego uprawnień. Dotyczy to zwłaszcza wstępnego kształcenia zawodowego początkowego (łącznie z praktykami w zakładach pracy oraz dalszymi jego etapami w ramach postanowień prawnych dotyczących gospodarki i zatrudnienia); przepisów dotyczących pomocy finansowej dla uczniów i studentów; promocji badań naukowych i uniwersyteckich; ochrony praw uczestników kształcenia na odległość; stanowienia podstawowych praw dotyczących ogólnych zasad funkcjonowania szkolnictwa wyższego. Państwo federalne odpowiada również za stanowienie ogólnych praw dotyczących administracji publicznej i zatrudnienia oraz wypłaty wynagrodzeń i świadczeń socjalnych urzędnikom państwowym (np. nauczycielom, profesorom). Landy mają konkretyzować i realizować te postanowienia prawne przez wprowadzanie ich do własnego prawodawstwa. Państwo współpracuje z landami w ramach wspólnych zadań - przy pracach związanych z budownictwem placówek szkolnictwa wyższego i klinik uniwersyteckich oraz rozwijaniu ich działalności. Państwo i landy magą też współpracować w kwestiach planowania edukacji oraz finansowania placówek i naukowych projektów badań o znaczeniu ponadregionalnym. Pomyślnym przebiegiem tej współpracy zajmuje się Komisja Bund-Länder ds. planowania szkolnictwa i promocji badań, w której zasiadaja przedstawiciele rządu federalnego i rządów poszczególnych landów.

W dziedzinie edukacji konstytucja zapewnia wolność sztuki, nauki, badań i nauczania, wolność wyznania, sumienia, praktyk religijnych, wyboru zawodu i miejsca nauki lub szkolenia, równość wobec prawa oraz naturalne prawo rodziców do wychowania swoich dzieci i opieki nad nimi.

2. SYSTEM SZKOLNICTWA REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC

1. Schemat systemu edukacyjnego Niemiec

22- -22

21- SZKOLNICTWO WYŻSZE PRACA -21

20- ZAWODOWA -20

19- -19

18- -18 ------------

17- SZ. ZAWODOWE Szkoła -17

16- średnia Iº -16

15- -15 -------------

14- -14

13- SZKOŁA Szkoła -13

12- GŁÓWNA średnia IIº -12

11- -11

10- -10

9- - 9

8- - 8

7- - 7

6- - 6 ------------

5- - 5

4- - 4

3- - 3

2- - 2

1- - 1

2. Organizacja systemu szkolnictwa

1. wychowanie przedszkolne

Cykl wychowania przedszkolnego jest nieobowiązkowy. Trwa trzy lata i jest przeznaczony dla dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Większość, bo ponad 70% placówek utrzymywana jest przez Kościoły, organizacje dobroczynne i osoby prywatne. Reszta podlega władzom samorządowym. W większości landów nadzór nad przedszkolami sprawują ministerstwa spraw socjalnych, a w niektórych Ministerstwo Edukacji i Kultury. Przedszkola są kontrolowane i finansowane przez landy i gminy. Koszty ponoszą rodzice, a w przypadku rodzin o niskich dochodach - lokalne biuro opieki nad młodzieżą.

Przedszkola nie przygotowują do nauki w szkole podstawowej, dlatego też w ostatnich miesiącach pobytu w przedszkolu dzieci przyprowadzane są do szkoły, aby mogły zapoznać się z jej funkcjonowaniem oraz nauczycielami.

Dla dzieci, które w badaniach testowych sprawdzających stopień dojrzałości szkolnej wykazały deficyty, istnieje możliwość ich wyrównania w tzw. przedszkolach szkolnych. Są one uzupełnieniem wychowania w rodzinie i wyrównania ewentualnych braków. Dzieci uczą się współżycia w grupie, przestrzegania porządku dnia i podstawowych zasad higieny. W niektórych landach organizowane są tzw. Vorklassen - klasy przygotowujące pięciolatków do nauki w szkole podstawowej. Nie są one obowiązkowe. Decyzja należy do rodziców. Celem zajęć jest tu nauka przez zabawę, a nie konkretne przygotowanie do przedmiotów szkolnych.

Przedszkola są na ogół przestronne, przeważnie posiadają duży ogród z bogatym wyposażeniem, a nawet basenem. Daje się zauważyć skromność i prostotę w wyposażeniu sal przedszkolnych. Duże, jasne pomieszczenia mieszczą tylko podstawowe sprzęty i pomoce. Nie ma zbyt wiele gotowych zabawek, za to są liczne kąciki zainteresowań z dużą ilością materiałów plastyczno-technicznych, pomocy dydaktycznych oraz innych niezbędnych akcesorii do zabawy np. w dom czy teatr. Tego typu wyposażenie ma zachęcać dzieci do aktywności twórczej.

Liczebność dzieci w grupie przedszkolnej jest uzależniona najczęściej od wielkości sal. W każdej z grup przebywają przedszkolaki zróżnicowane pod względem wiekowym - od 3 do 6 lat. Taka mieszana grupa ma stanowić model rodzinny, co ma kompensować brak rodzeństwa u jedynaków. Taki dobór dzieci do grup sprzyja wzajemnej pomocy, uczy umiejętności współżycia w grupie, a młodsze dzieci szybciej stają się samodzielne przebywając ze starszymi kolegami. Wspólna zabawa i praca dzieci w różnym wieku uczy je odpowiedzialności, otwartości na dzieci młodsze, zmniejsza rywalizację i obniża konfliktowość w grupie. Zróżnicowanie wiekowe i pochodzenie dzieci z różnych środowisk korzystnie wpływa na proces socjalizacji i zdobywanie doświadczeń życiowych. Dziecko w czasie całego swojego pobytu w przedszkolu ma możliwość pozostania w tej samej grupie, często z rodzeństwem, nie tracąc wychowawcy i kolegów, a tym samym nie musi przeżywać dodatkowego stresu związanego z dostosowywaniem się do nowego wychowawcy i kolegów.

Czas pracy przedszkoli waha się w granicach 8-10 godzin, w zależności od potrzeb środowiska. Odpłatność rodziców jest zróżnicowana, zależnie od zamożności i dochodów rodziny. Czas pracy wychowawców wynosi 38,5 godzin tygodniowo, z reguły pracują oni na jedną zmianę. Nauczycielki zatrudnione w przedszkolach posiadają przeważnie wykształcenie średnie z rocznym lub dwuletnim kursem pedagogicznym uprawniającym do pracy, jedynie dyrektor placówki musi posiadać wykształcenie wyższe.

Przedszkola w Niemczech nie mają odgórnie narzuconych do realizacji programów nauczania i wychowania, dlatego w interesie każdej placówki jest stworzenie własnego planu działania, którego celem będzie wspieranie rozwoju dziecka. Zadaniem wychowawców i rodziców jest towarzyszenie dzieciom i wspieranie ich w procesie poznawania świata. Całość pracy wychowawczej jest zróżnicowana i zamyka się w następujących działach: wychowanie religijne, językowe i umysłowe, muzyczne, przyrodnicze, społeczne, wychowanie do pokoju, zdrowotno-ruchowe, komunikacyjne (do udziału w ruchu drogowym).

Głównym zadaniem przedszkoli jest stworzenie przestrzeni do zabawy, w której każde dziecko będzie miało poczucie bezpieczeństwa. Zabawa jest punktem wyjścia dla wszystkich obszarów pracy przedszkolnej. Zabawa jest podstawową formą aktywności dziecka. Przez nią może ono rozwijać i doskonalić swoją siłę i zdolności. Treści zabaw są często związane z porą roku lub dorocznymi świętami, wydarzeniami okolicznościowymi, itp. Prowadzi się wiele ćwiczeń i zabaw ekspresywno-ruchowych. Dużą uwagę przywiązuje się również do kontaktu dziecka z literaturą, co jest podstawą do rozwoju intelektualnego dziecka.

Przedszkole prowadzi szeroką działalność pedagogiczną, jednak odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dzieci spoczywa przede wszystkim na rodzicach. Wychowanie w przedszkolu jest tylko uzupełnieniem, rozszerzeniem i umocnieniem systemu wartości uznawanego w rodzinie. Dlatego dużą wagę przywiązuje się do dobrego kontaktu przedszkola z rodziną. Rodzice są współtwórcami wszystkiego co dzieje się w placówce i ponoszą za to odpowiedzialność. Wychowawcy w sposób zorganizowany i zaplanowany współpracują z rodzicami. Rodzice mają swój organ przedstawicielski w postaci kolegium rodziców. Do jego obowiązków należy reprezentowanie rodziców na zewnątrz placówki. Kolegium ma też za zadanie zbieranie opinii, przekazywanie opinii od rodziców do nauczycieli i odwrotnie. Raz na kwartał odbywają się spotkania grona pedagogicznego z przedstawicielami rodziców dotyczące spraw organizacyjnych, remontowo-budowlanych, finansowych i pedagogicznych.

2. szkoła podstawowa

Kształcenie podstawowe odbywa się w szkołach podstawowych i obejmuje 4 lata nauki (w Berlinie i Brandenburgii 6 lat nauki). Nauka w nich jest obowiązkowa i odbywa się w systemie koedukacyjnym. Dzieci idą do pierwszej klasy w wieku sześciu lat i zwykle kontynuują naukę w szkole średniej po ukończeniu czwartej klasy (w Berlinie i Brandenburgii po 6 klasie). Role i cele szkoły podstawowej determinuje jej miejsce w systemie edukacyjnym. Dzieci, które w przedszkolu uczyły się przez zabawę, teraz uczą się bardziej systematycznej pracy w szkole, gdzie przedmioty i metody nauczania mają być dostosowane do zdolności i potrzeb dziecka. Szkoła podstawowa (Grundschule) daje uczniom podstawy do kontynuowania nauki w szkole średniej. Jej celem jest umożliwienie dziecku strukturyzacji dokonanych przez nie obserwacji otaczającego świata, rozwijanie zdolności psychomotorycznych i dostarczanie wzorców zachowań społecznych.

Klasy tworzy się zazwyczaj z dzieci tej samej grupy wiekowej. Przez pierwsze dwa lata uczy je jeden nauczyciel. Od trzeciej klasy liczba nauczycieli różnych przedmiotów zwiększa się. W ten sposób dzieci oswajają się z systemem przyjętym w szkole średniej, gdzie każdego przedmiotu uczy inny nauczyciel.

Liczba godzin lekcyjnych jest stopniowo zwiększana, w zależności od landu, z 17-23 godzin w pierwszym roku nauki do 23-27 godzin w czwartym. Lekcja trwa 45 minut.

Rok szkolny zaczyna się 1 sierpnia i kończy 31 lipca następnego roku. Dokładna data zależy jednak od terminu wakacji letnich. Ogółem wakacje szkolne trwają 75 dni. Ponadto obejmują około 10 dni świąt państwowych i religijnych. Szkoły działają w godzinach przedpołudniowych, zazwyczaj pięć dni w tygodniu - od poniedziałku do piątku. W niektórych landach stosowany jest system sześciu dni zajęć tygodniowo - dwie lub trzy soboty w miesiącu poświęcone są na naukę. Rok szkolny liczy przeciętnie 188 dni zajęć lub więcej - w landach, w których zajęcia są prowadzone w sobotę. Niezależnie od tego, czy tydzień pracy trwa pięć czy sześć dni, liczba lekcji w tygodniu pozostaje taka sama.

Główną rolę w nauczaniu początkowym w Grundschule odgrywa nauka czytania, pisania i matematyki. Zajęcia dzielą się na interdyscyplinarne, bądź poświęcone jednemu przedmiotowi. Dzieci uczą się zwykle języka niemieckiego, matematyki oraz tzw. Sachunterricht. Jest to wstęp do nauk społecznych, historii, geografii, biologii, fizyki i chemii, które w późniejszych latach są traktowane jako odrębne przedmioty. Do przedmiotów szkolnych należy też muzyka, plastyka, religia i wychowanie fizyczne. Począwszy od trzeciej klasy coraz częściej wprowadza się naukę języka obcego. Jest to głównie nauczanie przez zabawę, które kładzie nacisk na umiejętność ekspresji oralnej.

We wszystkich typach szkół, na wszystkich poziomach, rozwój każdego dziecka jest przedmiotem stałej ewaluacji. Przeprowadza się testy pisemne oraz ocenia ustne wypowiedzi, aktywność w klasie i umiejętności praktyczne. Wyniki są podsumowywane przy końcu semestru i roku szkolnego. Aby przejść do następnej klasy uczeń musi spełnić minimalne warunki dotyczące określonych przedmiotów. Ewaluacja wyników jest oparta na odpowiednim systemie ocen: sehr gut -bardzo dobry (1), gut - dobry (2), befriedigend - zadowalający (3), ausreichend - dostateczny (4), mangelhaft - mierny (5), ungenügend - niedostateczny (6).W czasie dwu pierwszych lat nauki dziecka powstają raporty szczegółowo opisujące jego mocne i słabe punkty oraz osiągnięte wyniki z każdego przedmiotu. Najwcześniej pod koniec drugiej klasy uczniowie otrzymują biuletyny z wyszczególnionymi ocenami. Pozwala to porównać postępy ucznia z przeciętnym poziomem klasy, a więc dokonać oceny porównawczej. Począwszy od trzeciej lub czwartej klasy wyraźniejsza staje się tendencja do ewaluacji postępów za pomocą raportów. Wtedy dzieci nie przechodzą już, jak w klasach 1-2, automatycznie z klasy do klasy, ale w razie nieotrzymania promocji powtarzają rok.

Przejście ze szkoły podstawowej do średniej niższej odbywa się na warunkach określonych w konstytucjach landów, dlatego też mogą one być różne w różnych regionach kraju.

3. szkolnictwo średnie niższe

Szkoły średnie niższego stopnia opierają się na nauczaniu podstawowym w Grundschulen. W większości landów są to Hauptschule, Realschule, Gymnasium i Gesamtschule. Głównym celem wszystkich szkół średnich niższych jest zaoferowanie uczniom podstawowego ogólnego wykształcenia połączonego z elementami indywidualnie wybieranej specjalizacji oraz wspieranie rozwoju uczniów odpowiednio do ich zdolności i zainteresowań. W piątej lub szóstej klasie, w zależności od tego jak szkoła jest zorganizowana, następuje okres specjalnego wsparcia i nadzoru w związku z przyszłym wyborem kierunku kształcenia i specjalizacji.

W niektórych landach V i VI klasę traktuje się jako wyodrębniony organizacyjnie cykl orientacji, funkcjonujący niezależnie od innych rodzajów szkół. Od siódmego roku nauki począwszy zwiększa się specjalizacja we wszystkich typach szkół. Kierunki nauczania są coraz bardziej zróżnicowane, co w konsekwencji prowadzi do uzyskania różnego typu świadectw. W dalszych klasach przedmioty specjalizacyjne odgrywają coraz większą rolę. Uczeń powinien koncentrować się na zdobywaniu określonych umiejętności, co z kolei umożliwia mu otrzymanie wybranego rodzaju świadectwa.

System ewaluacji jest identyczny we wszystkich szkołach średnich niższych. We wszystkich landach pod koniec 9 roku nauki uczniowie mogą zdobyć pierwsze świadectwo ogólne (Hauptschulabschluβ), jeżeli spełnią standardowe wymagania ze wszystkich przedmiotów nauczania. W szkołach kształcenia średniego niższego, które oferują kierunki o cyklu nauki dłuższym niż 9 lat, uczniowie mogą otrzymać w większości landów kwalifikacje tego typu, jeżeli uzyskają zadowalającą ocenę swoich wyników. Uzyskanie tych kwalifikacji jest zazwyczaj podstawą do dalszej nauki w szkolach zawodowych w systemie nauczania przemiennego.

Pod koniec 10 roku nauki można otrzymać tzw. Mittlerer Schulabschluβ. Dotyczy to szkół we wszystkich landach, jednak w wielu z nich ten typ kwalifikacji określa się mianem Realschulabschluβ (świadectwo ukończenia Realschule). Warunkiem zdobycia tego świadectwa jest spełnienie określonych wymagań ze wszystkich przedmiotów w Realschule. Mogą je otrzymać również uczniowie innych szkół średnich niższych, jeżeli ich wyniki w nauce odpowiadają określonym kryteriom i jeśli ich średnia ocen jest dostatecznie wysoka. Świadectwo to daje możliwość kontynuowania nauki w pełnym wymiarze godzin w szkołach szczebla wyższego.

Uczniowie Gymnasien i Gesamtschulen, którzy spełnili standardowe wymagania ze wszystkich przedmiotów pod koniec 10 roku nauki, mają prawo kontynuować naukę w Gymnasiale Oberstufe - drugim cyklu Gymnasium (kształcenie średnie wyższe).

Klasy w szkołach średnich niższych tworzą zwykle uczniowie tej samej grupy wiekowej. W przypadku szkół oferujących większą liczbę specjalizacji w 7-10 roku nauczania, kryterium stanowić może wybrany kierunek nauczania, a nie wiek ucznia. Tygodniowy rozkład zajęć obejmuje 28 godzin z przedmiotów obowiązkowych i przedmiotów stanowiących opcję w 5 i 6 roku nauki, a 30 godzin od 7 do 10 roku nauki, niezależnie od typu placówki. Rok szkolny, tydzień szkolny (5 lub 6 dni) i czas trwania poszczególnych lekcji sa identyczne jak w szkołach podstawowych.

Placówki szkolnictwa niższego oferują jeden typ kształcenia (Hauptschule, Realschule i Gimnasium) lub różne rodzaje kształcenia (Gesamtschule, Mittelschule, Sekundarschule, Regelschule i inne).

Hauptschule

• Szkoła ta daje uczniom przygotowanie ogólne podstawowe. Generalnie obejmuje 5-9 rok nauki, a w landach, w których obowiazek szkolny trwa 10 lat obejmuje 5-10 rok nauki. W landach, gdzie obowiązkowe kształcenie trwa 9 lat istnieje możliwość dobrowolnego uczęszczania do dziesiątej klasy Hauptschule, w celu uzyskania wyższych kwalifikacji.

• Przedmioty wykładane w tego rodzaju placówce to: język obcy, matematyka, fizyka i chemia, biologia, geografia, historia, wychowanie obywatelskie, muzyka, plastyka, wychowanie fizyczne oraz Arbeitslehre czyli wprowadzenie do zawodu - technologia, ekonomia. W niektórych landach do programu nauczania włączone są lekcje z ekonomii gospodarstwa domowego i ekonomii. W celu umożliwienia uczniom jak najlepszego przyswojenia wiedzy i ułatwienia przejścia do innych rodzajów szkół średnich, lekcje z matematyki i języka obcego (z reguły angielskiego) są prowadzone na kilku poziomach, stosownie do umiejętności uczniów.

Realschule

• Ten rodzaj szkoły oferuje rozszerzone kształcenie ogólne. Obejmuje zwykle 5-10 rok nauki (7-10 w landach, w których cykl orientacyjny jest organizacyjnie wyodrębniony). W Bawarii, Berlinie, Brandenburgii i Hamburgu nauka w Realschule trwa cztery lata i zaczyna się dopiero od 7 roku nauki. Świadectwo ukończenia tego typu szkoły uprawnia do kontynuowania nauki na kierunkach umożliwiających uzyskanie bezpośrednio kwalifikacji zawodowych, lub w takich typach szkół, których ukończenie umożliwia wstęp na wyższe uczelnie.

• W trzech landach nie istnieje Realschule jako taka. Alternatywą jest tu ukończenie Mittelschulen w Saksonii, Sekunderschulen w Saksonii-Anhalt i Regelschulen w Turyngii.

• Przedmioty wykładane w Realschulen są następujące: jezyk obcy (najczęściej angielski), matematyka, geografia, fizyka, chemia, biologia, historia i polityka, muzyka, plastyka, wychowanie fizyczne i religia. Od 7 lub 8 roku nauki począwszy dochodzą przedmioty stanowiące opcję, z których są prowadzone zajęcia w wymiarze od 3 do 6 godzin tygodniowo, jako uzupełnienie przedmiotów obowiązkowych. Zależnie od uzdolnień i zainteresowań, można poszerzać zdobywaną wiedzę z przedmiotów zawodowych albo uczyć się przedmiotów nowych, np. drugiego obcego języka (zwykle jest to francuski).

Gymnasium

• Ten typ szkoły oferuje pogłębione kształcenie ogólne. Obejmuje zazwyczaj 5-13 rok nauki. Pod koniec 10 roku nauki w Gimnasium uczniowie, którzy otrzymali pozytywne oceny ze wszystkich przedmiotów (minimum ocenę dostateczną), przechodzą do szkoły średniej wyższej, tzw. Gymnasiale Oberstufe. Uczniowie, którzy pomyślnie zdają egzaminy Abitur pod koniec trzynastego roku nauki otrzymują świadectwo ukończenia szkoły średniej wyższej umożliwiające podjęcie nauki w placówce szkolnictwa wyższego.

• Przedmioty wykładane w 5-9 roku nauki (lub 5-10) obejmują język niemiecki, co najmniej dwa języki obce, matematykę, fizykę, chemię, biologię, geografię, historię, politykę, muzykę, plastykę, wychowanie fizyczne i religię.

Gesamtschule

• Jest to jednolity pod względem organizacyjnym i pedagogicznym zespół składający się z Hauptschule, Realschule i Gymnasium. Uczniowie są przydzielani do klas w zależności od rodzaju świadectwa, jakie pragną uzyskać.

• Szkoły rozszerzone, tzw. Integrierte Gesamtschulen są samodzielnymi jednostkami pedagogicznymi i organizacyjnymi. Lekcje z niektórych przedmiotów wprowadza się stopniowo na co najmniej dwu różnych poziomach umiejętności, gdzie stopień zaawansowania jest określony wybranym programem nauczania.

• W Integrierte Gesamtschule w 7 roku nauki zaczyna się różnicowanie programu matematyki i pierwszego języka obcego, w 8 lub najpóźniej w 9 roku nauki co najmniej jednego z przedmiotów ścisłych (fizyki lub chemii). Lekcje z nauk społecznych, plastyki, muzyki, wychowania fizycznego i religii są wspólne dla wszystkich uczniów.

Mittelschule

• jest to odrębny rodzaj szkoły średniej niższej, występujący w Saksonii, ukierunkowany na kształcenie ogólne lub zawodowe i przygotowujący do uzyskania kwalifikacji zawodowych. Przedmioty nauczania są takie same jak w Realschule i Hauptschule. Piąty i szósty rok nauki jest cyklem orientacji wspólnym dla wszystkich uczniow.

• Począwszy od 7 roku nauki wprowadza się zróżnicowane kierunki kształcenia, odpowiadające różnym poziomom umiejętności oraz aspiracjom i planom edukacyjno-zawodowym uczniów. Główne przedmioty nauczane na kilku poziomach umiejętności to matematyka, pierwszy język obcy, język niemiecki, fizyka lub chemia. W 7 roku nauki uczeń musi wybrać specjalizację spośród kilku opcji: technicznej, ekonomicznej, językowej, muzycznej, sportowej, ekonomii gospodarstwa domowego. Na przedmioty specjalistyczne przeznacza się 4 lub 5 godzin tygodniowo. Po ukończeniu 10 roku nauki, po zdaniu egzaminu końcowego uczeń otrzymuje świadectwo Realschulabchluβ.

Sekundarschule

• jest to jeden ze standardowych typów szkół średnich niższych. Przedmioty nauczania są takie same jak w Hauptschule i Realschule. Przez pierwsze dwa lata nauka wszystkich przedmiotów jest wspólna dla wszystkich uczniów, bez zróżnicowania na poziomy. Począwszy od 7 roku nauki uczniowie są podzieleni na grupy według wybranego kierunku. Lekcje odbywają się na różnych poziomach zaawansowania. Początkowo zróżnicowanie obejmuje tylko część przedmiotów, od 9 roku nauki już wszystkie przedmioty. Po dziesiątym roku nauki uczniowie składają egzamin końcowy.

Regelschule

• ten typ szkoły istnieje w Turyngii. Oferuje on kształcenie ogólne i przedzawodowe, przygotowujące do podjęcia nauki dającej kwalifikacje zawodowe. Przedmioty nauczania są takie same jak w Hauptschule i Realschule. Program w 5 i 6 roku nauki jest taki sam dla wszystkich uczniów. W 7 roku nauki wprowadza się dwupoziomowy system nauczania niektórych przedmiotów obowiązkowych, a w dziewiątym dla pozostałych przedmiotów. Niższy poziom trudności odpowiada wymaganiom Hauptschule, wyższy wymaganiom Realschule. W siódmym roku nauki uczniowie, którzy chcą uzyskać świadectwo ukończenia Realschule muszą wybrać pewną liczbę przedmiotów dodatkowych stanowiących opcję.

4. szkoły średnie wyższe

Kolejnym szczeblem kształcenia niemieckiej młodzieży jest szkolnictwo średnie wyższe. Uczniowie w wieku 16-19 lat mają w szkołach wyższego szczebla do wyboru takie kierunki kształcenia, jak kształcenie ogólne, kształcenie i przygotowanie zawodowe oraz kształcenie ogólne i zawodowe połączone. Większość młodzieży uczącej się w szkołach średnich wyższych wybiera kształcenie z ukierunkowaniem zawodowym, ucząc się w systemie przemiennym (tzw. Duales System). Oznacza to, iż równocześnie uczą się i pracują, przyuczając się do przyszłego zawodu.

Na poziomie kształcenia średniego wyższego typową szkołą o charakterze ogólnym jest drugi cykl Gymnasium, czyli Gymnasiale Oberstufe. Szkoła ta obejmuje 11-13 rok nauki (tylko w czterech landach 10-12 lub 11-12 rok nauki). Warunkiem przyjęcia jest przedstawienie świadectwa uzyskanego pod koniec 10 roku nauki w Gymnasium lub jego odpowiednika z innego rodzaju szkoły średniej niższej.

Początkowo nauka w Gymnasiale Oberstufe opiera się na wiadomościach wyniesionych ze szkoły średniej niższej. 10-11 rok nauki stanowi okres przejściowy, po którym oprócz przedmiotów obowiązkowych szkoła oferuje wiele przedmiotów do wyboru, co umożliwia specjalizacje. Przedmioty szkolne są podzielone na trzy główne grupy:

1. język, literatura i sztuka,

2. nauki społeczne

3. matematyka, nauki przyrodnicze i technologia.

Przedmioty z każdej z tych grup muszą znaleźć się w programie nauki ucznia Gymnasiale Oberstufe aż do momentu ukończenia szkoły i uzyskania Abitur. Także religię i wychowanie fizyczne zalicza się do grupy przedmiotów obowiązkowych.

Nauka przebiega na dwóch poziomach: podstawowym i zaawansowanym. Zajęcia na poziomie podstawowym mają na celu zapewnienie wszystkim uczniom dobrego przygotowania podstawowego z danego przedmiotu, zajęcia na poziomie zaawansowanym służą do starczeniu uczniom wiedzy specjalistycznej i przygotowaniu do studiów uniwersyteckich. Prawie dwie trzecie wszystkich zajęć obejmuje poziom podstawowy. Uczniowie muszą wybrać dwa przedmioty zaawansowane, z czego jeden to język niemiecki, język obcy, matematyka lub przedmiot ścisły. Jeżeli język niemiecki jest wybrany jako pierwszy przedmiot zaawansowany, to matematyka lub język obcy muszą znaleźć się wśród czterech przedmiotów zdawanych na egzaminie Abitur. Jako drugi przedmiot zaawansowany uczniowie mogą wybrać również nowy przedmiot przewidziany w programie Gymnasiale Oberstufe, między innymi język obcy lub przedmiot zawodowy. Niektóre landy narzucają zestawy przedmiotów zaawansowanych.

W niektórych landach funkcjonują tzw. Integrierte Gesamtschulen, czyli poliwalentne szkoły rozszerzone, które oferują m.in. program 11-13 roku nauki. Organizacja nauki jest tam analogiczna do organizacji Gymnasiale Oberstufe.

W Gymnasiale Oberstufe stosuje się system punktacji odpowiadający ogólnie przyjętej sześciostopniowej skali ocen:

ocena 1 odpowiada 15-13 punktom

ocena 2 odpowiada 12-10 punktom

ocena 3 odpowiada 9-7 punktom

ocena 4 odpowiada 6-4 punktom

ocena 5 odpowiada 3-1 punktom

ocena 6 odpowiada 0 punktom.

Nauka na wyższym poziomie Gymnasium kończy się egzaminem Abitur. Obejmuje on cztery przedmioty i przewiduje sprawdziany pisemne, a w niektórych landach również ustne z dwóch przedmiotów zaawansowanych i trzeciego przedmiotu podstawowego. Z czwartego przedmiotu wystarcza sprawdzian ustny.

Uczniowie, którzy po trzynastu latach nauki zdali z wynikami pozytywnymi egzamin Abitur otrzymują Allgemeine Hochschulreife, czyli świadectwo uprawniające ich do wstępu na uczelnie wyższe i uniwersyteckie na dowolnie obrany kierunek studiów.

Fachoberschule to kolejna ze szkół średnich wyższych, nastawiona głównie na kształcenie ogólne z elementami wiedzy technicznej (teoretycznej i praktycznej). Aby móc kontynuować tu naukę należy przedstawić świadectwo ukończenia Realschule. Natomiast po ukończeniu tej szkoły można poszczycić się świadectwem ukończenia szkoły średniej wyższej technologicznej. Istotne w tej szkole jest fakt, iż nauczanie teoretyczne jest połączone z praktyką w danej specjalizacji. Nauka w tej placówce trwa 2 lata, a uzyskanie świadectwa jej ukończenia uprawnia do wstępu na Fachhochschule.

Następny typ szkoły to Berufsfachschule. Warunkiem przyjęcia do tej szkoły jest posiadanie świadectwa ukończenia Hauptschule lub Realschule. Jest to szkoła przygotowująca bezpośrednio do zawodu lub umożliwiająca naukę zawodu w połączeniu z kształceniem ogólnym. Uczniowie tego typu szkół mają bardzo duży wybór wśród oferowanych kierunków. Czas nauki zależy właśnie od specjalizacji danej szkoły. Może trwać od roku do trzech lat. Ukończenie takiej szkoły jest równoznaczne z otrzymaniem tytułu dyplomowanego państwowego asystenta.

Omówić trzeba również tzw. Berufsaufbauschule. Są to typowe szkoły dokształcające tych którzy posiadają już praktykę zawodową lub posiadają przygotowanie zawodowe. Ich celem jest rozszerzanie i pogłębianie wykształcenia, zarówno zawodowego jak i ogólnego. Tego typu kształcenie z reguły trwa ponad rok, kończąc się egzaminem dającym prawo do świadectwa równorzędnego ze świadectwem ukończenia Realschule. Innymi słowy uprawnia ono do kontynuowania nauki w bardziej wyspecjalizowanych szkołach zawodowych tj. Berufsfachschule, Fachoberschule oraz w specjalnych, zawodowych typach Gymnasium.

e) szkolnictwo wyższe

• organizacja i zarządzanie

Placówki szkolnictwa wyższego mają zwykle osobowość prawną. Są one instytucjami publicznymi podlegającymi rządom landów. Mają prawo do autonomii, której zasięg jest ustalony prawnie. Tworzą swoje statuty zatwierdzane przez władze poszczególnych landów. Kwestiami dotyczącymi tych instytucji zajmują się ministerstwa odpowiedzialne za naukę i badania naukowe. Poza placówkami szkolnictwa wyższego dostępnymi dla wszystkich państwo federalne ma w swojej gestii wyspecjalizowane placówki szkolnictwa wyższego, które przyjmują tylko pewne kategorie studentów. Są to np. uniwersytety wojskowe i szkoły kształcące przyszłych urzędników szczebla lokalnego i federalnego, kilka placówek szkolnictwa wyższego zarządzanych przez Kościół oraz niektóre placówki prywatne.

Podstawowe zasady dotyczące administracji i organizacji placówek szkolnictwa wyższego, personelu uniwersyteckiego i uczelni artystycznych oraz uczestnictwa wszystkich członków wspólnoty uniwersyteckiej w samozarządzaniu uczelnią określa ustawa ramowa o szkolnictwie wyższym. Na jej podstawie landy definiują procedury administracyjne i organizacyjne obowiązujące podległe im uczelnie wyższe. Placówki szkolnictwa wyższego zarzadzają sprawami akademickimi i administracyjnymi, jak np. sprawy personalne, budżet i finanse. Niezależnie od tego właściwy minister lub rząd danego landu posiada uprawnienia kontrolne i częściowo merytoryczne do zakładania i organizowania placówek i jest najwyższą władzą w sprawach finansowych oraz personalnych.Uczelnie wyższe są zobowiązane do przekazywania właściwemu ministrowi landu swoich przepisów regulujących wszystkie rodzaje studiów.

• rodzaje placówek

Uniwersytety i placówki ksztalcenia wyższego na poziomie uniwersyteckim (Technische Universitäten, Technische Hochschulen, Universitäten-Gesamthochschulen i inne)

• Są one odpowiedzialne za badania naukowe, studia, kształcenie studentów oraz promocję młodych naukowców. Mają prawo przyznawać doktoraty (Promotionsrecht) i doktoraty państwowe (Habilitationsrecht). Oferują zwykle bogaty wybór kierunków, od przedmiotów ściśle humanistycznych, przez nauki społeczne, teologię, prawo, ekonomię, inżynierię, rolnictwo, medycynę aż po nauki przyrodnicze.

• Uniwersytety prowadzące wyłącznie określone kierunki studiów to uczelnie medyczne, medycyny weterynaryjnej, administracyjne i akademie wychowania fizycznego, a także dwa uniwersytety Bundeswehry dla oficerów federalnych sił zbrojnych. Również Kościoły mają własne wyższe uczelnie i swoje własne wydziały teologiczne. Niektóre programy studiow kończą się egzaminami akademickimi, inne prowadzą do egzaminów państwowych lub (jak w przypadku teologii) do egzaminów kościelnych.

Szkoły kształcące nauczycieli (Pädagogische Hochschulen)

• Wyższe szkoły pedagogiczne kształcą nauczycieli dla szkół podstawowych, dla pewnych typów szkół średnich niższego szczebla, szkół specjalnych oraz prowadzą do uzyskania dyplomu w dziedzinie nauk o edukacji. Przyszli nauczyciele pozostałych szkół przygotowują się do zawodu na uniwersytetach, w akademiach sztuk pięknych, w konserwatoriach muzycznych i innych placówkach szkolnictwa wyższego. Większość Pädagogische Hochschulen włączona jest w struktury uniwersyteckie.

• Studenci przygotowują się przynajmniej 3-4 lata do pierwszego egzaminu państwowego. Jednak absolwenci mogą zostać zatrudnieni dopiero po zdaniu z pozytywnym wynikiem drugiego egzaminu państwowego.

Akademie sztuk pięknych i konserwatoria muzyczne (Kunsthochschulen i Musikhochschulen)

• Oferują one studia ze sztuk graficznych i z wzornictwa przemysłowego, dramaturgii oraz muzyki. Niektóre z nich oferują też pokrewne dyscypliny naukowe, jak historia sztuki, teoria sztuki, muzykologia, historia muzyki czy metodologia muzyki. Studentów kształci się tu indywidualnie lub w bardzo niewielkich grupach.

• Uczelnie te przyznają różnego rodzaju dyplomy. Przygotowują one przyszłych nauczycieli sztuk pięknych i muzyki.

Fachhochschulen

• Obejmują one takie kierunki studiów jak: inżynieria, ekonomia, rolnictwo, nauki społeczne, bibliotekoznawstwo, naukę o dokumentacji i informacji, wzornictwo przemysłowe. Kształcenie uwzględnia przede wszystkim wymagania praktyki zawodowej. Również prace badawcze i rozwojowe prowadzone przez te uczelnie są ukierunkowane na zastosowanie praktyczne i uzupełniane konsultacjami naukowymi oraz działalnością w kwestii przekazu technologii. Studia kończą się egzaminem dyplomowym.

• kształcenie na odległość

Ośrodki kształcenia na odległość służą radą studentom, a także organizują zajęcia, w których studenci uczestniczą osobiście. Wiele z uczelni oferuje naukę na odległość umożliwiającą uzyskanie kwalifikacji zawodowych. Stale zwiększa się liczba uczelni organizujących zdalne kształcenie ustawiczne.

• warunki przyjęć

Absolwenci szkół średnich, zarówno ogólnokształcących, jak i zawodowych, którzy ukończyli odpowiednie kierunki nauki oraz zdali egzaminy końcowe, mają prawo do kontynuowania nauki na uczelniach wyższych. Warunkiem wstępu na te uczelnie jest uzyskanie świadectwa zwanego Hochschulreife lub Fachhochschulreife.

Istnieją trzy rodzaje kwalifikacji umożliwiających podjęcie nauki w placówce szkolnictwa wyższego. Są to:

1. Allgemeine Hochschulreife - daje prawo studiowania na dowolnie wybranej uczelni wyższej, bez ograniczeń co do kierunku studiów.

2. Fachgebundene Hochschulreife - umożliwia naukę na określonych kierunkach uniwersyteckich lub w uczelniach typu uniwersyteckiego (głównie w Fachhochschulen).

3. Fachhochschulreife - jest świadectwem uprawniającym do kontynuowania nauki w Fachhochschule

Allgemeine Hochschulreife lub Fachgebundene Hochschulreife uzyskuje się zwykle po ukończeniu 13 roku nauki w Gymnasiale Oberstufe lub na koniec kształcenia zawodowego szczebla średniego wyższego dającego tego typu kwalifikacje. Allgemeine Hochschulreife, czyli ogólne kwalifikacje do rozpoczęcia studiów wyższych można też uzyskać w szkołach wieczorowych dla pracujących i szkołach dziennych dla dorosłych z doświadczeniem zawodowym (Kollegs). Młodzież, która wyszła już z systemu dziennego ma możliwość zdawania egzaminu maturalnego eksternistycznie, również pracownicy szczególnie uzdolnieni mogą zdawać egzamin uprawniający ich do kontynuowania nauki na wyższej uczelni, tzw. Begabtenprüfung.

W niektórych landach uczniowie z kwalifikacjami zawodowymi, lecz bez Hochschulreife, mają różne możliwości, jeśli chcą kontynuować naukę na takiej uczelni. Jest to zademonstrowanie umiejętności i wiedzy odpowiedniej dla wybranego kierunku studiów np. w czasie okresu próbnego na uczelni lub też druga możliwość - zdanie egzaminu wstępnego na wybraną uczelnię w formie konkursu, testu umiejętności, rozmowy kwalifikacyjnej.

Przyszli studenci akademii sztuk pięknych i konserwatoriów muzycznych muszą dodatkowo wykazać się umiejętnościami artystycznymi. Wybitnie uzdolnionych studentów w większości landów przyjmuje się nawet bez Hochschulreife. Na niektórych uczelniach wychowania fizycznego kształcących przyszłych nauczycieli sportu lub dyplomowanych absolwentów wyższych studiów sportowych wymagane są testy sprawności fizycznej. W niektórych landach by zostać przyjętym na określone kierunki Fachhochschulen trzeba przejść test umiejętności. Kandydaci na niektóre kierunki, zwłaszcza techniczne, muszą spełniać dodatkowe wymagania, np. wykazać się stażem w wybranej dyscyplinie.

Zasadą jest że każdy, kto posiada tytuł Hochschulreife może rozpocząć naukę w placówce szkolnictwa wyższego. Jednak nadmiar kandydatów w stosunku do liczby miejsc na uczelniach zmusił do ograniczenia przyjęć na takie kierunki studiow jak: ekonomia i zarządzanie, biologia, leśnictwo, dietetyka i ekonomia gospodarstwa domowego, chemia rolno-spożywcza, medycyna, farmacja, psychologia, prawo, weterynaria, ekonomia i stomatologia. Wolne miejsca są tu przyznawane w ramach procedur selekcji centralnej, która oparta jest na średniej ocen uzyskanych na egzaminie Abitur oraz uwzględnia okres, jaki upłynął od zdania tego egzaminu do złożenia podania o przyjęcie na wyższą uczelnię. Także niektóre uczelnie wyższe na szczeblu lokalnym stosują selekcję dla określonych dyscyplin nie objętych selekcją centralną. Procedura selekcji lokalnej jest podobna jak krajowej. W przypadku studiów medycznych kryterium przyjęć stanowią wyniki testu i rozmowy kwalifikacyjnej.

• finansowanie studiów

Studenci niemieccy i zagraniczni studiujący na wyższych uczelniach RFN nie muszą wnosić wpisowego, opłat za naukę czy egzamin - z wyjątkiem placówek prywatnych. Wnoszą oni za to swój udział pieniężny na fundusz socjalny lub fundusz administracyjny za użytkowanie budynków i sprzętu będącego własnością uczelni. Jeżeli na danej uczelni działa komitet studencki pełniący funkcję samorządu, studenci wnoszą opłatę na rzecz tego komitetu.

Studenci, którzy nie mają innych środków utrzymania poza dochodami rodziców, mogą otrzymać pomoc finansową, ktorej wysokość zależy od czasu trwania studiów, dochodów studenta, jego sytuacji osobistej i finansowej, lub - jeśli pozostaje w związku małżeńskim - od dochodów współmalżonka. Okres, na jaki udziela się pomocy finansowej zależy od typu studiów. Połowa tej pomocy jest przyznawana w postaci zasiłku, połowa zaś w formie nie oprocentowanej pożyczki. Forma i czas spłaty zależy od aktualnych warunków finansowych i statusu studenta.

• rok akademicki

Dzieli się on na dwa semestry. Na uniwersytetach semestr letni trwa od kwietnia do września, a semestr zimowy od października do marca. W Fachhochschulen semestr letni trwa od marca do sierpnia, zimowy od września do lutego.

3. WYBRANE PROBLEMY OŚWIATY

1.Selekcja szkolna

Już nauczanie początkowe spełnia funkcję selekcyjną. Polega ona na sterowaniu losami szkolnymi uczniów zgodnie z wykazywanymi zdolnościami, zainteresowaniami i cechami charakteru, a także stosownie do potrzeb społecznych, w tym głównie potrzeb rynku pracy.

W niemieckim, dualistycznym systemie edukacyjnym selekcja determinująca dalsze losy szkolne uczniów ma miejsce po 4 latach nauki w szkole podstawowej. Po ukończeniu czwartej klasy Grundschule uczniowie, którzy pomyślnie zdali egzamin wstępują do Gymnasium, czyli na drogę wiodącą bezpośrednio do studiów wyższych. Pozostałą część dzieci, stanowiącą większość kieruje się do wyższych klas szkoły podstawowej (Hauptschule) - klasy V-IX, albo do niematuralnej szkoły średniej Realschule. Część absolwentów szkoły realnej podejmuje pracę, a pozostali uczą się dalej w szkołach zawodowych. Absolwenci Hauptschule wstępują do szkół zawodowych lub idą do pracy i uczą się w zawodowych szkołach dokształcających (Berufschule). Oprócz tego istnieje możliwość selekcji po V klasie szkoły głównej (Hauptschule) i wstąpienia do VII klasy Gymnasium lub do czteroletniej szkoły realnej, albo też po klasie VII do III klasy szkoły realnej.

Jedną z przeszkód w dziedzinie upowszechnienia pełnego kształcenia średniego są niepowodzenia szkolne, a zwłaszcza drugoroczność i odsiew szkolny.

Jeśli chodzi o selekcję studentów wyższych uczelni, to oprócz wcześniej opisanej selekcji centralnej i lokalnej stosuje się także selekcję polegającą na kierowaniu mniej zdolnych absolwentów szkół średnich do tzw. instytucji buforowych, tj. szkół wyższych o stosunkowo niskim prestiżu, przygotowujących do wykonywania mniej popularnych zawodów.

2. Kształcenie uczniów zdolnych

W niemieckim systemie edukacyjnym po 4 lub 6 roku nauki występuje pierwszy próg selekcyjny i zróżnicowanie dróg edukacji. Najzdolniejsi uczniowie, trafiają do Gymnasium, gdzie mają możliwość rozwijania swoich zainteresowań i uzdolnień. W niższych klasach Gymnasium służą temu zajęcia pozalekcyjne, poświęcone głównie dyscyplinom artystycznym. Prawie każde zachodnio-niemieckie Gymnasium posiada chór szkolny, instrumentalny zespół muzyczny i koło teatralne. W IX klasie można podjąć dobrowolnie naukę trzeciego języka obcego. Znacznie większe możliwości oferuje wyższy szczebel Gymnasium (klasy XI-XIII).

Inną formą kształcenia uczniów zdolnych, jednak o znacznie mniejszym zasięgu są klasy specjalne w Gymnasium, tzw. klasy D-Zug. Ideą tych klas nie było rozszerzenie programu nauczania o dodatkowe treści, lecz skrócenie o rok czasu nauki. Dzięki szybszemu tempu nauczania uczniowie mogli ukończyć Gymnasium w 8, a nie 9 lat. Warunkiem uczęszczania do klasy D-Zug było zdanie egzaminu wstępnego.

Odrębnie należy omówić kształcenie uczniów zdolnych w szkołach prywatnych. Są to głównie szkoły wyznaniowe (katolickie i protestanckie), tradycyjne, tzn. nieskore do eksperymentów wychowawczych i dydaktycznych. Nauczanie w tych szkołach przebiega w trzech fazach:

• faza bazowa - realizuje się normalny program w krótszym czasie

• faza pogłębiania i wzbogacania wiedzy z minimum dwóch wybranych przez uczniów przedmiotów

• faza projektów

Warunki przyjęcia do klasy dla uczniów zdolnych to wysoka inteligencja (IQ przynajmniej 135), brak zaburzeń zachowania, które wymagałyby stałych działań terapeutycznych oraz udział w „tygodniu kontaktowym”, który ma charakter wstępnego okresu rozpoznawczego.

3. Szkolnictwo specjalne

Niemiecki system oświatowy nie zapomina o dzieciach i młodzieży z różnego typu problemami w nauce. Opieka nad tymi dziećmi rozpoczyna się już od przedszkola i jest to pierwszy szczebel edukacji dzieci niepełnosprawnych. Istnieją tzw. przedszkola specjalne (Sonderkindergarden), ale w większości przypadków dzieci te chodzą do przedszkoli z tzw. grupami integracyjnymi. Uczęszczanie dzieci do tego typu placówki w znacznej mierze zależy od stopnia upośledzenia dziecka.

Naukę szkolną niepełnosprawne dzieci rozpoczynają w odpowiedniku Grundschule, czyli Sonderschule - szkole specjalnej. Istnieją różne typy szkół specjalnych w zależności od stopnia i rodzaju upośledzenia dzieci: szkoły dla dzieci z upośledzeniem umysłowym, niewidomych i niedowidzących, głuchych lub niedosłyszących, dla dzieci z wadami wymowy, dla upośledzonych fizycznie lub psychicznie, itp. Nie można też pominąć faktu, że część tych dzieci trafia do typowej szkoły podstawowej i funkcjonuje w niej na równi z pełnosprawnymi rówieśnikami.

Po szkole specjalnej podstawowej nauka kontynuowana jest na poziomie gimnazjalnym. Niepełnosprawni uczniowie uczęszczają do szkół ogólnokształcacych specjalnych jak i do zawodowych, bądź też do szkół zintegrowanych, gdzie młodzież sprawna i niepełnosprawna uczy się wspólnie. Wybór szkoły w znacznej mierze zależy od rodzaju i stopnia upośledzenia. Również od tego zależy czas trwania nauki i jej ewentualna kontynuacja na wyższych szczeblach kształcenia.

4. Nauczanie religii

Konstytucja federalna RFN postanawia, że uprawnieni do wychowania mają prawo decydować o uczestniczeniu dziecka w nauce religii. W szkołach publicznych religia jest normalnym przedmiotem nauczania (z wyjątkiem Berlina i Bremy). Ocena z religii jest wymagana w większości landów do promocji ucznia. Religia może być wybrana przez ucznia jako ustny lub pisemny przedmiot maturalny. Za treść zajęć religijnych odpowiedzialne są kościoły. Podręczniki do nauki religii zatwierdzają kompetentne władze kościelne. Pamiętać należy, że na nauczanie religii rozciąga się państwowe prawo nadzoru. Konstytucja stanowi, że żaden nauczyciel nie może zostać wbrew swojej woli zobowiązany do nauczania religii oraz zapewnia prawo zakładania szkół prywatnych wyznaniowych lub światopoglądowych. Aktualnie wiekszość szkół w RFN to szkoły wspólne dla dzieci obu dominujących tam wyznań ( katolików i protestantów).

W lekcjach religii uczestniczą uczniowie o bardzo zróżnicowanych oczekiwaniach. Są pośród nich wierzący, którzy dążą do pogłębienia swojej wiary; poszukujący i wątpiący, którzy pragną wyjaśnić i przedyskutować rozstrzygnięcia wiary; niewierzący, którzy zamierzają lepiej poznać przeciwstawne stanowisko; jak również indyferentni i obojętni w sprawach wiary.

Rodzice i opiekunowie decydują o uczestniczeniu dziecka w nauce religii. Uprawnieni do wychowania dziecka zachowują to prawo do 12 roku życia dziecka. Po przekroczeniu tego wieku uczeń nie może wbrew swej woli być wychowywany w szkole innego wyznania. Ma więc prawo do wyrażenia swego zdania w tej sprawie. Od 15 roku życia uczeń decyduje samodzielnie o tym, czy chce pobierać wychowanie religijne. Około 90% młodzieży uczestniczy w zajeciach religii.

Dla uczniów nie objętych wychowaniem religijnym niemal we wszystkich landach wprowadzono wychowanie zastępcze. Przedmiot ten ma różne nazwy w zależności od landów: „wychowanie moralne”, „moralność ogólna”, „wartości i normy”, itp. Lekcje moralności niewyznaniowej są prowadzone tylko wówczas, gdy określona minimalna liczba uczniów zgłosi się na te zajęcia.

Na naukę moralności niewyznaniowej w pierwszym cyklu szkolnictwa przeznacza się na ogół dwie godziny zajęć tygodniowo, co odpowiada liczbie godzin wychowania religijnego. Na poziomie wyższych klas gimnazjalnych (11-13 rok nauki) moralność niewyznaniowa jako przedmiot obowiązkowy jest wykładana w wymiarze 3 godzin tygodniowo, gdy zaś jest wybrana przez ucznia jako przedmiot dodatkowy wliczany do egzaminów, wówczas przeznacza się na nią 5-6 godzin lekcji tygodniowo. Od nauczycieli wychowania moralnego nie wymaga się specjalistycznych kwalifikacji formalnych. Zajęcia moralności powierza się przede wszystkim nauczycielom, którzy odbyli studia filozofii, filologii niemieckiej, historii lub wychowania obywatelskiego i którzy otrzymali stosowne przygotowanie do nauczania moralności w ramach doskonalenia zawodowego.

5. Analfabetyzm

Wydawać by się mogło, że problem analfabetyzmu nie dotyczy wysoko rozwiniętych państw zachodnich. Niemieckie władze przyznają jednak, że wśród niektórych roczników kończących obowiązek szkolny można znaleźć pewien procent analfabetów. Wielu uczniów powtarza klasę minimum raz w przeciągu trwania nauki, wielu nie kończy nigdy szkoły początkowej lub kończy ją z kilkuletnim opóźnieniem.

6. Kształcenie nauczycieli

Kształcenie kadry na potrzeby wychowania przedszkolnego i nauczania początkowego odbywa się w trzy- lub czteroletnich wyższych szkołach pedagogicznych (Pädagogische Hochschulen). Kandydaci rekrutowani są spośrod absolwentów szkoły realnej.

Kształcenie nauczycieli na potrzeby innych szczebli oświaty przebiega na poziomie szkolnictwa uniwersyteckiego. Po uzyskaniu dyplomu z dwóch wybranych przedmiotów kierunkowych, kandydaci są kierowani na roczne lub dwuletnie studia pedagogiczne (Refendariat). Studia te przeznaczone są dla wszystkich nauczycieli od szczebla wychowania przedszkolnego do szkoły średniej. Po zakończeniu nauki zdaje się egzamin państwowy i otrzymuje dyplom uprawniający do podjęcia pracy w oświacie.

W placówkach i centrach doskonalenia zawodowego organizowane jest nieobowiązkowe kształcenie ustawiczne. Najczęściej są to jedno- lub kilkudniowe kursy doskonalące oraz rozszerzające wiedzę o aktualnych osiągnięciach w dziedzinie pedagogiki, socjologii i psychologii.

7. Bezrobocie nauczycieli

W Niemczech dużym problemem jest wysoki stopień bezrobocia wśród kadry pedagogicznej. Wynika on z ujemnego przyrostu naturalnego, powodującego zjawisko niżu demograficznego. Ponieważ ani władze federalne, ani lokalne nie decydują o limitach przyjęć kandydatów do szkół pedagogicznych występuje niekontrolowany napływ nowych kadr, powodując przesycenie oświatowego rynku pracy.

Próbą rozwiązania tego problemu są wspólne ustalenia niektórych landów, dotyczące zmniejszenia pensum kadry pedagogicznej na rzecz stworzenia nowych miejsc pracy; tworzenia nowych klas przez obniżanie liczby uczniów przypadających na jednego nauczyciela oraz ułatwienia przekwalifikowania zawodowego i znalezienia innej równopłatnej pracy.

8. Współpraca z rodzicami

Współpraca szkoły z rodzicami omówiona zostanie na przykładzie jednego landu: Badenii-Wirtembergii. Przejawia się ona głównie w działalności Rad Rodziców. Rady te powoływane są na drodze wyborów w każdej klasie (Rada Klasowa) i szkole (Rada Szkoły). Rodzice działający na poziomie klasy nastawieni są na pomoc w rozwiązywaniu codziennych problemów, z jakimi borykają się uczniowie i nauczyciele. Uczestniczą w klasowych radach pedagogicznych, w których biorą udział wszyscy nauczyciele danej klasy oraz przedstawiciele uczniów. Z kolei Rada Szkoły obligatoryjnie uczestniczy w zespołowych posiedzeniach rady pedagogicznej szkoły, na których rozstrzygają się najistotniejsze problemy organizacyjne, wychowawcze i dydaktyczne. Z Radą Szkoły współpracują przedstawiciele samorządu, pedagog szkolny oraz członek rady pedagogicznej. Jest to nauczyciel, który cieszy się szczególnym zaufaniem młodzieży w danej szkole, dlatego też wybierany jest wyłącznie przez uczniów. W sprawach pedagogicznych i dydaktycznych Rada co najwyżej wygłasza swoje opinie, uważa się bowiem, że nauczyciele działają w dobrej wierze i są do zawodu przygotowani. Rada ma natomiast wpływ na wybór dyrektora szkoły.

Szkolne Rady Rodziców wybierają swoich przedstawicieli do Rady Rodziców miasta, gminy, województwa, a te z kolei do najwyższego gremium Rady Rodziców landu, której członek zasiada w Radzie Rodziców Europy. Krajowa Rada ściśle współpracuje z ministerstwem oświaty landu, które w tym celu oddelegowuje swojego pracownika - w randze radcy ministerstwa - na posiedzenia Rady. Reprezentuje on stanowisko władz, z nim też ustalane są oficjalne komunikaty dla środków masowego przekazu. Kilka razy do roku dochodzi do wspólnych obrad tych dwu instytucji, podczas których dyskutowane są najważniejsze problemy dotyczące młodzieży i oświaty. Rada ma charakter wyłącznie doradczy, jednak wszystkie ważniejsze decyzje ministerstwa muszą być z nią konsultowane. Ta wysoka ranga Rady wynika z faktu, iż konstytucja niemiecka gwarantuje rodzicom wpływ na model szkoły. Prawo to potwierdza konstytucja każdego landu. Poza tym członkowie Rady to bardzo często ludzie wpływowi, stanowiący poważną grupę nacisku z której zdaniem muszą się liczyć nie tylko dyrektorzy poszczególnych szkół, ale również rząd krajowy.

9. Kształcenie alternatywne

W Republice Federalnej Niemiec istnieje szereg koncepcji teoretycznych i praktycznych, które kompleksowo, bądź fragmentarycznie realizują idee szkoły alternatywnej. Najwcześniej w Niemczech powstały szkoły typu „waldorf”, a następnie tzw. szkoła zintegrowana, szkoła praktycznego uczenia się i inne eksperymentalne formy. Największą akceptację społeczną zdobyły szkoły waldorfowskie, oparte na doświadczeniach i tradycji pedagogiki Rudolfa Steinera. Jego koncepcja wolnych szkół i przedszkoli realizowana jest na terenie Niemiec od 1919 roku.

Podstawą idei Rudolfa Steinera było przekonanie, że dziecko jest wolną istotą duchową, która wybiera nauczyciela jako pomocnika w odkrywaniu i realizacji własnej misji na Ziemi. Pedagogika waldorfowska uważa, że człowiek podlega w swoim rozwoju cyklowi siedmioletniemu i że dla każdego z tych okresów pożyteczne są odpowiednio dobrane formy oddziaływań pedagogicznych, inne natomiast są wręcz szkodliwe. Dlatego też w klasach najniższych tego typu szkół zdecydowanie dominują zajęcia o charakterze artystycznym, a dopiero z czasem wprowadzane są przedmioty o charakterze czysto intelektualnym.

Szkoła typu „waldorf” to szkoła dwunastoletnia. Obowiązuje w niej zasada koedukacyjnej nauki dziewcząt i chłopców. Przez osiem pierwszych lat dzieci uczone są większości przedmiotów przez jednego nauczyciela - wychowawcę, a dopiero w ostatnich czterech klasach (IX-XII) kształcone są przez nauczycieli specjalistów wielu dziedzin. Oprócz przedmiotów ogólnokształcących dzieci mają przedmioty praktyczne i artystyczne, które traktowane są równorzędnie. Nauczyciele nastawieni są przede wszystkim na to, by pomóc dzieciom w ich możliwie pełnym rozwoju. Chodzi tu nie tylko o rozwój sfery myślenia, lecz także uczuć i woli. Zdobywanie wiedzy odbywa się bez lęków, napięć i agresji w stosunkach nauczyciel - uczeń oraz szkoła - dom.

Nauczanie przedmiotów ogólnokształcących odbywa się w cyklach trzy- lub czterotygodniowych. Codziennie pierwsze godziny nauczania (110 minut) są poświęcone temu samemu przedmiotowi, a po trzech, czterech tygodniach nauczyciel przechodzi do następnego przedmiotu. Pozwala to na dużą koncentrację i postęp pracy, a jednocześnie zostaje czas na naukę dwóch języków, gimnastykę, przedmioty artystyczne, religię oraz przedmioty praktyczne. Lekcja zwykle zaczyna się wspólnym śpiewem lub recytacją wiersza z podziałem na role. Stwarza to nastrój współdziałania oraz pobudza dzieci do aktywności. Następnie nauczyciel razem z uczniami powtarza program z poprzedniego dnia. Dalsza część lekcji przeznaczona jest na tzw. kształcenie główne, gdzie nauczyciel wprowadza nowy materiał. Ostatnie 10 minut lekcji poświęcone jest na rozwijanie wyobraźni u dzieci. Polega to na opowiadaniu przez nauczyciela, w zależności od wieku uczniów, bajek, baśni, legend, historii ze Starego i Nowego Testamentu, a w klasach starszych opowieści o innych narodach oraz biografii wybitnych ludzi. Po zakończeniu dwugodzinnego cyklu nauczyciele organizują zajęcia rekreacyjne. Następne dwie godziny pobytu w szkole przeznaczone są na zajęcia artystyczne (malarstwo, rysunek, rzeźba, muzyka, prace ręczne), naukę języków obcych (angielski, francuski) lub pracę w ogrodzie szkolnym. Popołudniowy blok zajęć przeznaczony jest na przedmioty artystyczne i ruchowe, dwa razy w tygodniu każda klasa uczestniczy w zajęciach eurytmii, które są zróżnicowane i w dużej mierze mają charakter terapeutyczny. Celem eurytmii jest wyczucie rytmu w tańcu, śpiewie, w rozmowie, w pracy i w życiu.

W nauczaniu nie są stosowane oceny, gdyż uważa się, że wpływa to stresująco na ucznia. Formą sprawdzenia wiadomości są prace pisemne lub indywidualne rozmowy z uczniem. Mają one służyć wyjaśnieniu i pogłębieniu poznanego materiału.

Zajęcia w szkole trwają pięć dni w tygodniu, od poniedziałku do piątku. Dzienny rozkład zajęć podzielony jest na trzy części:

1. przeznaczona jest na tzw. „dyscypliny intelektualne” - język ojczysty, matematyka, fizyka, chemia;

2. przeznaczona jest na tzw. „przedmioty wzbudzające ciekawość ucznia” - historia, geografia, biologia, itp.;

3. przeznaczona jest na przedmioty artystyczne i ruchowe - eurytmia, gimnastyka, plastyka, praca w ogrodzie.

Nauczyciele oceniają każdego ucznia opisujac jego postępy, a także trudności w nauce w formie listu do rodziców, z którego istnienia nie robi się tajemnicy przed dziećmi. Każdy uczeń jest charakteryzowany indywidualnie, bez porównań z rówieśnikami. Szkoły waldorfowskie nie wydają świadectw z ocenami lecz specjalne roczne świadectwa zawierające krótką opinię z każdego przedmiotu oraz porady do dalszej pracy ucznia. Nie ma tam drugoroczności, chociaż bywa, że jeden ciąg klas jest przeznaczony dla uczniów z opóźnieniami dydaktycznymi.

Prawnym i gospodarczym filarem szkoły waldorfowskiej jest wspólnota tworzona przez rodziców, nauczyciele, uczniowie i grono przyjaciół szkoły, a także personel techniczny. Zarzad tej wspólnoty, w tym także członkowie kolegium nauczycielskiego, reprezentuje i kieruje szkołą. Nikt nie stoi ponad kolegium, także w kompetencjach i uposażeniu. Szkoła zarządzana jest kolegialnie przezsamych nauczycieli. Nie ma w niej funkcji dyrektora, a pomiędzy nauczycielami nie istnieją żadne hierarchiczne różnice. Kolegia są zwykle 5-7 osobowe. Najważniejsze problemy szkoły rozwiązywane są na cotygodniowych konferencjach.

Szkoły waldorfowskie otrzymują państwowe subwencje, jednak pieniądze przyznane przez państwo nie stanowią całkowitych kosztów utrzymania szkoły. Znaczne ciężary finansowe ponoszą sami uczniowie, dorabiając niekiedy własną operatywnością.Część wpływów pochodzi z działalności gospodarczej szkoły, a w części ponosi je rodzina. Jednak żadne dziecko nie może być nieprzyjęte ze względów finansowych.

Istotną rolę w szkołach typu „waldorf” odgrywa współpraca rodziców z nauczycielami. Jest to kontakt twórczy poprzez spotkania informacyjne, wieczorki klasowe dla rodziców, odwiedziny w domu i rozmowy z rodzicami w szkole, a także systematyczne kursy z zakresu praktyki i sztuki uczenia się. Rodzice utrzymują ze sobą bliskie stosunki, a ich trzon jest komitetem doradczym kolegium nauczycielskiego i razem z zarządem ponosi odpowiedzialność za szkołę.

Pojedyńcze szkoły waldorfowskie reprezentowane są na zewnątrz przez Związek Szkół Waldorfowskich, z którym współpracują rodzice, zasiadając w określone dni w roku w Radzie Rodziców przy Związku Wolnych Szkół Waldorfowskich.

Ważne miejsce w szkole zajmuje tzw. konferencja nauczycielska, która zbiera się raz w tygodniu. W jej skład wchodzą wszyscy nauczyciele wraz z osobami z obsługi technicznej. Podczas tych narad omawiane są problemy wychowawcze, formułuje się aktualne i perspektywiczne zamierzenia, a także decyduje o sprawach technicznych i ekonomicznych szkoły. Konferencje nauczycieli, mające na celu poszerzenie wiedzy i doskonalenie umiejętności pedagogicznych oraz refleksję nad praktyką wychowawczo-dydaktyczną szkoły, łączą również pogłębione studium nad antropofizyczną koncepcją człowieka Rudolfa Steinera z dyskusją nad konkretnymi przypadkami poszczególnych uczniów czy całych klas oraz analizą problemów metodycznych.

Ten sposób zarządzania szkołą powoduje, że wszyscy stają się wychowawcami, nauczycielami, znają potrzeby szkoły, jej problemy i sukcesy. Personel sam ustala i realizuje program, a także decyduje o przyjęciu nowych pracowników.

Szkoły waldorfowskie nie są jedynymi placówkami w Niemczech realizującymi alternatywne kształcenie. Jedną z nowszych koncepcji w tej dziedzinie jest projekt pod nazwą „Praktyczne uczenie się” (Praktisches Lernen). Został on zainicjowany przez zachodnioniemiecką Akademię Reform Oświatowych oraz Fundację Roberta Boscha.

Autorzy projektu pragnęli przezwyciężenia instytucjonalnej izolacji dzieci i młodzieży od praktyki życiowej, a równocześnie o jej wzbogacenie przez szkołę. Samą istotę praktycznego uczenia się oddaje następujące określenie: praktyczne uczenie się ma miejsce wszędzie tam, gdzie szkolne nauczanie i uczenie się zostaje rozszerzone i wzbogacone o doświadczenia, polegające na wykonaniu czynności praktycznych. Takie doświadczenia mogą wyrastać z działania o charakterze wytwórczym lub społeczno-użytecznym.

Zasada praktycznego uczenia się nie ogranicza się tylko do wybranych przedmiotów. Nauczanie i uczenie się może być realizowane podczas zajęć obowiązkowych w szkole lub w formie zajęć pozalekcyjnych. Ważne jest tylko by pamiętać o tym, że umiejętnościom i sprawnościom racjonalnym powinny towarzyszyć jednocześnie procesy manualne.

Koncepcja ta, wzbogacająca proces nauczania i uczenia się, okazała się być atrakcyjna dla niemieckich gimnazjów, które dotąd z dużą rezerwą podchodziły do wszelkich projektów reform. Tak więc projekt ten nie pozostał jedynie na poziomie alternatywnych szkół prywatnych, ale utorował sobie drogę do instytucji szkoły państwowej.

10. Edukacja dorosłych

Najbardziej powszechną formą edukacji dorosłych są w RFN uniwersytety ludowe. Odpowiadają one nakazom czasu i zapotrzebowaniu publicznemu. Ich praca i działalność wynika z publicznej odpowiedzialności państwa za kształcenie dorosłych, a ich oferty są otwarte na wszystkie tematy i dla wszystkich chętnych. Ich działalność podlega kontroli społecznej. Uniwersytety ludowe traktują kształcenie ustawiczne jako publiczne zadanie społeczne. Gwarantują one szeroką i bogatą ofertę edukacyjną, począwszy od przekazywania wiedzy z różnych dziedzin, poprzez stworzenie możliwości rozwoju osobowości człowieka, uzupełnienia wiedzy i zdobycia świadectw szkolnych, po kwalifikacje zawodowe i integrację jednostki ze społeczeństwem.

Uniwersytety ludowe działają w RFN w płaszczyznach lokalnych, z reguły na zlecenie i odpowiedzialność miasta lub powiatu, ale także często w obrębie przynależnej do jakiegoś powiatu gminy. Placówki te są finansowane średnio w 66% przez dotacje gmin, miast, powiatów i landów. Pozostałe koszty ponoszą uczestnicy kursów. Regionalna współpraca między poszczególnymi uniwersytetami dokonuje się przez sąsiedzkie kontakty i na szczeblu landu w ramach Związku Uniwersytetów Ludowych. Współpraca ta koncentruje się na ofertach programowych i ich adresatach; dokształcaniu pracowników etatowych i pracujących dodatkowo (ubocznie); organizowaniu egzaminów; uzgodnieniu honorariów, opłat, wynagrodzeń oraz na licznych kwestiach organizacyjnych. Związki Uniwersytetów Ludowych w poszczególnych landach utrzymują placówki służbowe, rozumiane jako naukowe instytuty usługowe. Do ich zadań należydokształcanie pracowników, organizowanie i przeprowadzanie stosownych egzaminów oraz kontrola nad nowatorskimi inicjatywami.

Obecnie 16 krajowych Zwiazków, zrzeszonych w Niemieckim Związku Uniwersytetów Ludowych, reprezentuje 1345 uniwersytetów ludowych oraz 4477 filii (dane z roku 1992)Średnio uniwersytety pracują od 30 do 40 tygodni rocznie. W tym czasie organizują one 447 tysięcy kursów o łącznej liczbie 15 milionów godzin lekcyjnych, prowadzonych przez 25 tysięcy wykładowców dla 6 milionów 200 tysięcy kursantów.

Oprócz uniwersytetów ludowych w Niemczech istnieje wiele innych instytucji zajmujących się edukacją dorosłych. Rozwinęły się liczne wolne, publiczne i prywatne instytucje kształcenia ustawicznego.

4. PODSUMOWANIE

Niemiecki ustrój szkolny jest systemem silnie zdecentralizowanym, zależnym od władz poszczególnych landów. Charakteryzuje się wyrażnym rozdziałem między szkolnictwem ogólnokształcącym i zawodowym. Taki dualistyczny charakter oświaty sprawia, że szkoła może stać się ślepą uliczką dla uczniów, którzy chcieliby zmienić kierunek kształcenia. Szkolnictwo zawodowe stanowi jednak bogaty zbiór propozycji oraz opcji dla ucznia.

Najpoważniejszym problemem oświaty jest obecnie całkowita przebudowa struktur oświaty byłej NRD, aby - zgodnie z założeniami zjednoczenia obu państw - odpowiadał wymaganiom i warunkom RFN. Jest to proces długotrwały, wymagający zmiany programów, kształcenia nauczycieli, powołania nowych placówek szkolnych oraz stworzenia lokalnych struktór administracyjnych odpowiedzialnych za kierowanie zdecentralizowaną oświatą.

Ogólnie rzecz biorąc niemiecki system edukacyjny stara się wychodzić naprzeciw potrzebom i oczekiwaniom społecznym, stwarzać uczniom dogodne warunki do zdobywania rozległej wiedzy i kwalifikacji zawodowych, wspierać ich w rozwoju nie tylko intelektualnym, ale także osobowościowym.

BIBLIOGRAFIA:

1. Dederiud H., Feig G., Kształcenie zawodowe w RFN, Nowa Szkoła 1994, nr 4.

2. Dziewulak ., Systemy szkolne Unii Europejskiej, Warszawa 1997.

3. Greger N., Działalność Niemieckiego Związku Uniwersytetów Powszechnych - DVV, w: Edukacja dorosłych w dobie przemian, red. E. A. Wesołowska, Toruń 1994.

4. Kaczor S., Dualsystem w RFN, Szkoła Zawodowa 1990, nr 5-6.

5. Kaczor S., Kształcenie zawodowe w RFN, w: Realia i perspektywy reform oświatowych, red. A. Bogaj, Warszawa, 1997.

6. Kształcenie zawodowe w RFN i GB, red. H. Bednarczyk, Radom 1992.

7. Kupisiewicz Cz., Szkolnictwo w procesie przebudowy, Warszawa 1995.

8. Marciniak J., Matura w RFN, Polonistyka 1995, nr 1.

9. Profesjonalizacja akademickiego kształcenia dorosłych, Materiały z polsko-niemieckiego seminarium w Łodzi w dniach 25-28 sierpnia 1993 r.

10. Rabczuk W., Nauczanie religii i moralności świeckiej i wychowania obywatelskiego, Nowa Szkoła 1991, nr 3.

11. Rabczuk W., Szkolnictwo prywatne w Europie Zachodniej i w Polsce, Warszawa 1992.

12. Szumski G., Kształcenie uczniów zdolnych w RFN, Kwartalnik Pedagogiczny 1992, nr 1.

13. Tadeusiewicz G. Edukacja w Europie, Warszawa-Łódź 1997.

Szumski G., Kształcenie uczniów zdolnych w RFN, Kwartalnik Pedagogiczny 1992, nr 1, str. 46.

Rabczuk W., Nauka religii, moralności świeckiej i wychowania obywatelskiego w RFN, Nowa Szkoła 1991, nr 3, str. 431.

Tamże, str. 432.

Greger N., Działalność Niemieckiego Zwiazku Uniwersytetów Powszechnych - DVV, w: Edukacja dorosłych w dobie przemian, red. E. A. Wesołowska, Toruń 1994, str. 57.

1

20

PRZEDSZKOLE

SZKOŁA PODSTAWOWA

SZKOŁA

REALNA

ROZSZE-

RZONA

SZKOŁA

ŚREDNIA

GIMNAZ-

JUM

SZKOŁY

ZAWODOWE

Obowiązek szkolny

---