Obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego.

Nadmierne obciążenie organizmu związane z pracą zawodową jest przyczyną zmęczenia obwodowego, obejmującego układ mięśniowo-szkieletowy i ogólne zmiany czynnościowe oraz zmęczenia ośrodkowego układu nerwowego. Zmiany składające się na zmęczenie obwodowe i ośrodkowe prowadzą do dolegliwości, a nawet urazów układu mięśniowo-szkieletowego, wyczerpania zasobów energetycznych i metabolicznych, zaburzenia czynności percepcyjnych, w tym i koordynacji wzrokowo-ruchowej i obniżenia sprawności umysłowej.

Rozwój technologii, w tym mechanizacja i automatyzacja, znacznie zmniejsza liczbę osób zatrudnionych przy pracach wykonywanych ręcznie: podnoszeniu, przenoszeniu, ciągnięciu, pchaniu dużych i ciężkich przedmiotów i narzędzi. Jednak nadal istnieją zawody, w których wielu spośród wykonywanych czynności nie da się zastąpić rozwiązaniami technicznymi, np. prace naprawcze, prace wykonawcze w budownictwie, w zawodzie strażaka czy pielęgniarki.

Nawet podczas wykonywania prac powszechnie uważanych za lekkie, o małym wydatku energetycznym, może występować obciążenie układu mięśniowego, spowodowane niewłaściwą techniką pracy czy wręcz skutkami unieruchomienia. Tak więc, ryzyko powstawania dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego występuje zarówno przy wykonywaniu prac w nowoczesnych gałęziach przemysłu, jak i w pracy biurowej.

Nadmierne i niewłaściwe obciążenie układu ruchu związane z pracą zawodową jest przyczyną wielu urazów i dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego.

Stworzenie stanowiska pracy, które nie powodowałby nadmiernego obciążenia i zmęczenia układu mięśniowo-szkieletowego pracownika wymaga przeanalizowania parametrów związanych z pozycją przy pracy, siłą wywieraną podczas pracy oraz czasem oddziaływania siły przy określonej pozycji ciała i częstością ich zmian lub powtórzeń. Te trzy podstawowe parametry wpływające na obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego w procesie pracy powinny być rozpatrywane łącznie.

W celu oceny obciążenia podczas pracy scharakteryzowanej przez parametry odnoszące się do pozycji przy pracy, siły zewnętrznej i czasu trwania wyodrębniono dwa czynniki ryzyka: obciążenie statyczne i monotypia. Czynniki te łączą w sobie trzy omawiane wcześniej parametry i pozwalają na ocenę obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego w zależności od ich wartości.

Czynnik Obciążenie Statyczne pozwala na ocenę obciążenia jako duże, średnie lub małe w zależności od czasu utrzymywania pozycji ciała określonej zgodnie z kategoriami metody OWAS (Ovako Working Posture Analysis System). Wśród różnych metod całościowej oceny obciążenia statycznego na uwagę zasługuje właśnie ta metoda zaproponowana przez autorów fińskich.
Zaletą metody jest kompleksowe ujęcie zagadnienia oraz względna prostota, ponieważ można oprzeć się na zwykłej obserwacji stanowiska pracy. Uwzględniono w niej zajmowaną pozycję ciała i obciążenie zewnętrzne w kilogramach. W zróżnicowaniu pozycji ciała wzięto pod uwagę położenie tułowia (pleców), ramion i nóg. Obciążenie zewnętrzne obejmuje masę poniżej 10 kg, od 10 kg do 20 kg i powyżej.
Wśród zalet metody OWAS należy wymienić również fakt, że jest ona ukierunkowana na działania korekcyjne, a nie tylko na identyfikację problemu.

Rys. 1. Klasyfikacja położenia pleców, ramion i nóg

Charakterystyka
Obciążenie statyczne, wywołujące długotrwałe napięcie mięśni, stanowi poważny czynnik zwiększający wysiłek fizyczny. Długotrwałe napięcie mięśnia, poprzez ucisk na naczynia krwionośne, utrudnia swobodny przepływ krwi, co z kolei zakłóca dostarczanie niezbędnych składników i usuwanie produktów przemiany materii. W tych warunkach ułatwiony jest rozwój zmęczenia. Powstaje poczucie dyskomfortu, aż do pojawienia się reakcji bólowych w napiętych mięśniach.

Metoda OWAS umożliwia klasyfikację pozycji pleców, ramion i nóg oraz wartości obciążenia zewnętrznego. Położenie pleców może przybierać kod pozycji od 1 do 4, położenie kończyn górnych od 1 do 3 i położenie nóg od 1 do 7 (rys.1). Klasyfikacji takiej podlega również siła zewnętrzna. Zgodnie z metodą OWAS siła ta może być klasyfikowana jako 1, 2 lub 3. Dla potrzeb oceny ryzyka poprzez czynnik obciążenia statycznego zróżnicowano wartości siły dla mężczyzn, kobiet i młodocianych, opierając się na aktach prawnych (tabela 1). Cyfry określające pozycje składowe położenia pleców, ramion i nóg oraz siły zewnętrznej tworzą kod pozycji przy pracy. Na podstawie kodu pozycji można zakwalifikować daną pozycję pracy do jednej z czterech kategorii oceny.
Do celów analizy obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego dla każdej z utrzymywanych pozycji istotny jest czynnik czasu tzn. czas trwania określonej czynności opisanej przez kategorię oceny. Czas ten określany jest w odniesieniu do czasu pracy i wyrażany w % czasu pracy. Ocena obciążenia związanego z wykonywaniem czynności określonej kategorii (OWAS) w trójstopniowym systemie oceny w oparciu o tabelę 2.

Tabela 1. Kody siły zewnętrznej w zależności od populacji

Kod obciążenia	Mężczyźni [kg]	Kobiety i młodociani chłopcy [kg]	Dziewczęta [kg]
1	< 10	< 5	< 2
2	10-20	5-10	2-6
3	> 20	> 10	> 6

Zróżnicowane zostały pozycje wymuszona i niewymuszona.

Pozycja wymuszona to pozycja, która jest narzucona konstrukcją stanowiska pracy lub rodzajem wykonywanych czynności. Nie jest możliwa modyfikacja tej pozycji pod wpływem subiektywnego odczucia pracownika zgodnie z jego preferencjami. Pozycja niewymuszona to taka pozycja, która może być zmieniana lub modyfikowana zgodnie z poczuciem wygody pracownika, bez wpływu na jakość wykonywanej pracy.

Tabela 2. Interpretacja wyników oceny obciążenia statycznego.

Obciążenie	Pozycja ciała przy pracy (kategorie OWAS)	Czas utrzymywania jednej pozycji [% zmiany roboczej]
małe	pozycja niewymuszona kategorii 1	do 70%
		pozycja wymuszona kategorii 1 lub niewymuszona kategorii 2	do 50%
		pozycja wymuszona kategorii 2	do 30%
	średnie	pozycja niewymuszona kategorii 1	powyżej 70%
		pozycja wymuszona kategorii 1 lub niewymuszona kategorii 2	od 50% do 70%
		pozycja wymuszona kategorii 2	od 30% do 50%
		pozycja wymuszona kategorii 3 lub 4	do 30%
	duże	pozycja wymuszona kategorii 1 lub niewymuszona kategorii 2	powyżej 70%
		pozycja wymuszona kategorii 2	powyżej 50%
		pozycja wymuszona kategorii 3 lub 4	powyżej 30%

Sposób pomiaru

1. Wybrać czynność (pozycję przy pracy) przeważającej w ciągu zmiany roboczej

2. Z diagramu (załącznik) ustalić kod pozycji według zasady pokazanej na rysunku1 a następnie odczytać typ kategorii obciążenia 1,2,3 lub 4

3. Z Tabeli 1 (załącznik) odczytać dla danej kategorii obciążenie i jej opis

4. Z Tabeli 2 (załącznik) odczytać interpretację tabeli

Kategoria I: pozycja lub pozycje przyjmowane przy pracy są naturalne. Obciążenie jest optymalne lub akceptowalne. Nie ma potrzeby dokonywania zmian na stanowisku.

Kategoria II: pozycja lub pozycje przyjmowane przy pracy mogą mieć negatywny wpływ na układ mięśniowo-szkieletowy. Obciążenie jest prawie akceptowalne. Nie ma potrzeby dokonywania natychmiastowych zmian na stanowisku pracy, ale należy wziąć pod uwagę konieczność przeprowadzenia takich zmian w najbliższej przyszłości.

Kategoria III: pozycja lub pozycje przyjmowane przy pracy mają negatywny wpływ na układ szkieletowo-mięśniowy. Obciążenie jest duże. Zmiany na stanowisku pracy muszą być przeprowadzone tak szybko jak to jest możliwe.

Kategoria IV: pozycja lub pozycje przyjmowane przy pracy mają bardzo negatywny wpływ na układ szkieletowo-mięśniowy. Obciążenie jest bardzo duże. Zmiany na stanowisku pracy muszą być prowadzone natychmiast.

Wnioski:

Wyniki przeprowadzonego chronometrażu w metodzie OWAS dostarczają wielu istotnych danych o przebiegu pracy na stanowisku roboczym. Dzięki tej metodzie można łatwo określić jaką pozycję przyjmie pracownik przez większą część swojej zmiany i czy jest wobec tego narażony na dolegliwości szkieletowo-mięśniowe.. Zaletą metody jest niewątpliwie jej prostota i uniwersalność - szczególnie wykorzystywana była do badań na stanowiskach pracy w przemyśle maszynowym, ale jak widać sprawdza się również dla stanowisk biurowych.

---