SPIS TREŚCI

Zasada legitymizmu

Zasada legitymizmu

Zasada ta stanowiła ideowe oparcie dla przeciwników nurtów rewolucyjnych. Opierała się na założeniu, iż podstawy monarchii są święte oraz nienaruszalne, gdyż czerpią swe źródło w samym Bogu. Wynikał z tego bezwględny obowiązek posłuszeństwa wobec monarchów, oraz przywrócenie ich pozycji w krajach, gdzie ją utracili na drodze rewolucji.

Według tzw „doktryny teokratów”, wiara jest ważniejszym czynnikiem poznania, niż rozum. Osoby burzące pokój i stan rzeczy ustanowiony przez Boga (tj. osoby przeciwstawiające się monarchii) powinny spotkać się z odpowiednim przeciwdziałaniem.

Konserwatywna krytyka rewolucji w Niemczech

Opierająca się w głównej mierze właśnie na zasadzie legitymizmu, stanowiła próbę reakcji na wydarzenia we Francji. Na czele całego ruchu reakcyjnego stali przede wszystkim tacy myśliciele, jak Joseph de Maistre, Louis de Bonald, czy Edmund Burke.

Joseph de Maistre

- skrajna nienawiść wobec rewolucji;

- przeciwnik koncepcji J.J. Rousseau, nie zgadzający się z tezą o równości ludzi. Wg de Maistre, ani w naturze, ani w społeczeństwie równość nie istnieje. Ludzie nie są w stanie w żaden sposób zmienić otaczającego ich świata, ani nawet nie powinni podejmować podobnych prób, gdyż jest on dziełem Stwórcy;

- to Bóg dał początek światu, wykreował podział na stany, oraz pełni rolę najwyższego suwerena wzystkich ludzi. Wyciągnąć można z tego twierdzenia wniosek o nieomylności papieża oraz suwerenności monarchy;

- państwo jest sumą trzech składników: monarchii, szlachty i poddanego ludu. Człowiek nie może istnieć poza społeczeństwem ani poza swoją grupą, gdyż wynika to z Bożego zamysłu;

- ład średniowieczny zbudowany na zasadzie piramidy: Bóg -> papież -> monarchowie. Papież nieomylny i zwierzchni nad monarchami. W skrajnych przypadkach może on nawet zwolnić poddanych z obowiązku służenia monarsze.

Louis de Bonald

- szereg nawiązań i podobieństw do de Maistre;

- podstawą organizacyjną świata uznał schemat Trójcy. W schemacie tym król, szlachta i duchowieństwo pełnią władzę, sądy są urzędami, zaś lud - poddanymi. Układ ten uważał za naturalny i trwały, którego nie powinno się zmieniać. De facto jest to model monarchii absolutnej, w której lud nie posiada żadnych praw;

- czynnikiem spajającym schemat państwa jest religia. To ona ułatwia znoszenie udręk, oraz hamuje tempo zbędnych zmian społecznych, które de Bonald uważał za przyczynę wszelkiego zła;

- de Bonald uważał państwo za organizm, tworzący cywilizację, pierwotny w stosunku do jednostek. Wszelkie próby indywidualizmu są tu traktowane jako próby niszczenia państwa i winny być dławione. Człowiek powinien biernie poddać się biegowi wydarzeń i kultywować tradycje przodków. Absolutne wstrzymanie wszelkiego postępu, oraz totalna negacja rewolucji.

Edmund Burke

- poglądy dwojakie. Z jednej strony akceptował niezależność parlamentu, czy prawa kolonii amerykańskich do niepodległości, oraz koncepcję umowy społecznej, ale zarazem odrzucał możliwość suwerenności ludowej czy prawo do rewolucji;

- Reflections on the Revolution in France - w tym koronnym dziele podniósł tezę, iż naród jest dziełem wielu generacji, zarówno przeszłych, jak i obecnych oraz przyszłych. Rewolucja oznacza zerwanie tej ciągłości historycznej, zaś żadna z generacji nie ma prawa zaprzepaszczać takiego dziedzictwa. Tym samym Rewolucja jest zbrodnią przeciwko Narodowi;

- Burke wyraźnie faworyzował średniowieczne rozwiązania ustrojowe, uważając je za idealne;

- prawa są wytworem długotrwałego procesu rozwoju państwa i są integralną częścią organizmu społecznego. Tym samym to prawo jest najsubtelniejszym wyrazem ducha narodowego.

Romantyzm Niemiecki w XIX w.

Opierał się na silnie rozwiniętym historyźmie. Bazując na strachu przed zagrożeniem ze strony rewolucyjnej Francji, budował silne oparcie dla konserwatyzmu i ideologii kontrrewolucyjnej. W efekcie jednak prowadził niemal do nacjonalizmu, bezkrytycznie akceptując i adorując wszystko, co Niemieckie. Badając idee myślicieli i twórców romantycznych w Niemczech da się wyodrębnić szereg cech wspólnych, zestawianych często w następujący sposób:

- głęboki antyracjonalizm;

- kult folkloru i ludowości;

- kult tradycji;

- tęsknota za stanową strukturą społeczeństwa;

- teoria organicznej jedności społeczeństwa;

- próba wzmocnienia roli i wpływów religii;

- apoteoza silnego, absolutystyczno - feudalnego państwa;

- akceptacja zasady legitymizmu;

Wśród czołowych przedstawicieli romantyzmu w Niemczech XIX wieku wyróżnia się:

Fryderyk Schlegel

- uważał, że o sile państwa decyduje jego przywiązanie do przeszłości i tradycji; podkreślał konieczność utrzymania hierarchii stanowej i czystości plemiennej; na jego myśli decydujący wpływ miała filozofia de Maistre;

Fryderyk Schleiermacher

- wyjątkowy nacjonalizm, oparty na skrajnym podziwie dla osiągnięć Niemieckiej sztuki, myśli i nauki;

- autorytet państwa oparty winien być na teorii organicznej w myśl której każda część „organizmu społecznego” powinna być podporządkowana (niczym członki ciała - głowie) państwu jako całości;

Novalis

- w pracy „Wiara i miłość” (Glaube und Liebe) postulował zamianę wszystkich obywateli w funkcjonariuszy państwowych, aby upowszechnić idee państwa oraz jego funkcje w życiu każdego mieszkańca (sic!). Najlepiej, gdyby wprowadzić uniformy i odznaki dla każdego;

- państwo stoi ponad rozumem i jest źródłem wszelkiego prawa, za pośrednictwem którego realizuje się „cud miłości”, czyli posłuszeństwo prawu osoby kochanej (tu: posłuszeństwo prawu stanowionego przez państwo);

Adam Müller

- podobnie jak Burke, traktował państwo jak jeden wielki organizm stojący ponad jednostkami i obejmujący całokształt życia wszystkich obywateli. Jednostka jest do przyjęcia jedynie w kontekście państwa, nie mogąc bytować poza nim;

- zadaniem państwa jest zapewnienie jego obywatelom integracji oraz samowystarczalność. Ekonomia, nauka i kultura mają charaktery wyłącznie państwowy;

- ideałem państwa dla Müllera było chrześcijańskie państwo autokratyczne, bez jakichkolwiek praw obywatelskich;

- Muller jako pierwszy dostrzegał również obowiązki państwa, zaliczając do tej strefy m.in. opiekę socjalną wobec obywateli;

- w jego pracach liczne są również ślady ideologii antysemickiej, powtarzane na równi z tezami o konieczności zachowania czystości rasowej.

Josef Görres

- próba stworzenia pomostu pomiędzy romantyzmem a liberalizmem;

- postulował m.in. decentralizację Niemiec tak, by każdy region zachował swoje własne zwyczaje i tradycje regionalne;

Myśl Niemieckiej szkoły historycznej

Myśliciele tego nurtu czerpali całymi garściami z dorobku romantyków. Na myśli tej szczególnie odcisnęły się zwłaszcza poglądu Burke'a i jego Reflections on the Revolution in France. W kształtowaniu się programu historyków liczyły się również próby przeciwstawienia się narzuconemu przez Napoleona systemowi cywilnemu, czy próby Niemieckiej grupy konserwatywnej do zachamowania postępujących zmian kapitalistycznych.

W opozycji do tych poglądów stał profesor Thibaut.

A. F. J. Thibaut

- był on czołowym rzecznikiem idei Niemieckiej kodyfikacji prawa cywilnego, jak również idei zjednoczeniowych;

- uważał, iż Niemcy nigdy nie osiągną ładu społecznego, zanim wszystkie rządy poszczególnych Landów nie dojdą do porozumienia i nie utworzą jednej, wspólnej kodyfikacji prawa cywilnego, karnego oraz procedury;

- był zdania, iż taki kodeks, raz utworzony, czczony byłby przez następne pokolenia niczym najświętsza relikwia, co ułatwiłoby proces jednoczenia;

Przeciwko jego poglądom jednak zdecydowanie występowali tacy uczeni jak von Hugo, von Savigny, Eichhorn, czy Puchta. W doktrynie określa się ich mianem „szkoły profesorskiej”.

Gustaw von Hugo

- „Ustawy nie są jedynym źródłem prawa”, niewielka rozprawa kwestionująca możliwość ustawodawczej ingerencji w kształtowanie stosunków prawnych. Von Hugo uważał, iż prawo jest produktem długotrwałego procesu historycznego, niejako bez woli człowieka. Nawet gdyby ustawodawca usiłował ingerować w to zjawisko i ustanowił normy sprzeczne z dotychczasowymi zwyczajami, jego poczynania skazane byłyby na klęskę. Ustawy mają bowiem mniejszą moc normatywną, niż owe zwyczaje.

Fryderyk Karol von Savigny

- wielokrotnie przeciwstawiał się tezom stawianym przez Thibauta. W swej rozprawie „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa” wyłożył doktrynę, opartą o zasadę organicznej natury prawa;

- wg. von Savignego prawa się nie tworzy, lecz odkrywa. Jego rozwój jest oparty na wielu skomplikowanych procesach historycznych, często niezależnych od woli ludzkiej. Prawnicy formułują techniczne zasady prawa, zaś ustawodawca nadaje ostateczną formę „surowemu prawu”. Nie tworzą oni prawa od podstaw, a jedynie ubierają w przepisy normy już istniejące. Wszelkie kodyfikacje prawa muszą je zarazem zniszczyć;

- prawo kształtuje się wraz z narodem. Gdy naród ginie, ginie wraz z nim i prawo;

- przeciwny idei kodyfikacyjnej, argumentował, iż naród Niemiecki nie jest w stanie stworzyć jednej, wspólnej kodyfikacji. Brak mu bowiem zarówno precyzyjnego języka prawniczego, brak mu odpowiedniej jedności poglądów, zwyczajów i opinii w poszczególnych Landach, oraz brak mu jednego, wybitnego prawnika, który poprowadziłby cały proces kodyfikacyjny do końca; porównywał poziom literatury do prawa w Niemczech i Rzymie. Uznał, iż w Rzymie prawo stało na znacznie wyższym poziomie, zaś w Niemczech jest odwrotnie. Dopiero postęp „zapłodni” język niemiecki słowami odpowiednimi do tworzenia kodyfikacji;

- rewolucja jest nienaturalnym przerwaniem biegu dziejowego i dziejowego rozwoju prawa. Tym samym, jest ona krokiem wstecz wobec dotychczasowych epok;

- założeniom naturalnoprawnym przeciwstawiał idee historyczne;

Georg Fryderyk Puchta

- wyróżniał on trzy drogi kształtowania norm prawnych: zwyczajową, ustawodawczą oraz naukę prawa. Oczywiście, największe znaczenie podkreślał wobec drogi zwyczajowej. Prawo jest wyrazem świadomości narodu, chronionego przez wszystkich mieszkańców;

- zadaniem prawników jest określenie kształtu i treści dawnych zwyczajów, oraz uzmysłowienie ich społeczeństwu;

- moc prawa stanowionego jest nieporównywalnie mniejsza od prawa zwyczajowego. Ono, podobnie jak communi opinio doctorum powinno mieć rolę jedynie posiłkową wobec zwyczajów;

-rola prawników w tworzeniu prawa ogranicza się do wyprowadzania konkretnych norm z zasad już obowiązującego prawa.

Działalność szkoły historycznej na długie lata skutecznie opóźniła powstanie Niemieckiej kodyfikacji prawa. Dopiero w 1871 poglądy Thibauta zwyciężyły, co zaowocowało Niemieckim kodeksem państwowym.

Myśl Niemieckiego idealizmu politycznego

Stanowiła ona próbę przeciwstawienia się skrajnie reakcyjnym koncepcjom absolutystycznym. Rezultatem jest pewna myśl kompromisu. Idealiści starali się zmniejszyć, nie zwalczyć wpływ, jaką wywarła rewolucja Francuska na życie Niemiec.

Immanuel Kant

- „Krytyka czystego rozumu” zarzucała słuszność poznania rozumowego. Kant wyróżniał dwa rodzaje poznania. Pierwsze, czyli poznanie a priori uwarunkowane według niego było przez pojęcia niezależne od doświadczenia. Nie można ich ani zweryfikować doświadczalnie ani poprzez poznanie. Drugi typ poznania, to poznanie a posteriori, które obejmowało treści doświadczenia. Konkluzja Katna z powyższego była prosta: rzecz sama w sobie jest niepoznawalna. Kant określał to mianem transcendentalnym idealizmem;

- „Krytyka praktycznego rozumu” z kolei głosiła twierdzenie, iż istnienie Boga nie jest aktem wiary, a rezultatem krytycznego działania rozumu. Podobnie moralność nie pochodzi od Boga ani od żadnego autorytetu, a jedynie z obowiązku. Czyn moralnie dobry winien być następstwem prawa moralnego. Wg Kanta jedynie dobra wola jest dobrem pozbawionym jakichkolwiek ograniczeń.

- moralność

- imperatyw kategoryczny - postępuj tylko według takiej maksymy o której możesz powiedzieć, że chcesz, by stała się prawem;

- imperatyw praktyczny - postępuj tak, byś człowieczeństwa używał jako celu, a nie jako środka (człowiek podmiotem, nie przedmiotem - celem, nie środkiem);

- teoria wolności - człowiek składa się z dwóch istot. Fizycznej, podlegającej prawom przyrody i ograniczonej, oraz moralnej, niezależnej od żadnych wpływów wewnętrznych. W każdej sytuacji człowiek może postępować moralnie dobrze;

- prawdziwy postęp nastąpi najszybciej w kraju, który udzieli najwięcej wolności przeciwstawnym poglądom, zabezpieczy wolność, ochronę i bezstronne stosowanie praw;

- ustrój

- Kant uznaje teorię umowy społecznej. Uważa ją za rezygnację z wolności naturalnej na rzecz wolności państwowej;

- państwo - związek ludzi połączonych prawem i obowiązkiem jego przestrzegania. Suwerenem w państwie zawsze jest lud. Poza jego ramy Kant wydzielił tzw „obywateli biernych”, czyli robotników, rzemieślników, kobiety, dzieci, sługi i wszystkich tych, którzy zarabiają na życie zmuszeni do okazywania posłuszeństwa innym;

- najprostszą i najlepszą formą państwa monarchia absolutna. Monarcha winien spełniać określone wymagania moralne. Z biegiem czasu mógłby nawet przekształcić się w monarchię konstytucyjną, ale NIGDY drogą rewolucji - tym samym Kant przeczy sam własnej teorii suwerenności ludu. W praktyce bowiem to władca absolutny byłby suwerenem, nie lud;

- zasadniczym celem państwa jest przestrzeganie istoty prawa;

- prawo karne

- kara jest niezbędnym następstwem wykonania imperatywu kategorycznego ustawy karnej. Żadnej władzy nie wolno odstąpić od wymierzenia kary, gdy wykryto przewinienie. Kara jest zadośćuczynieniem.

- wojna i pokój

- dopuszcza jedynie wojny obronne, z zachowaniem zasad humanitaryzmu wojennego.

- ideałem utworzenie federacji narodów, która zgodnie z zasadami imperatywu kategorycznego, zapewniłaby światowy pokój;

- idea stałego postępu, ku moralnemu rozwojowi - z pokolenia na pokolenie ku ideałowi;

Johann Gottlieb Fichte

- w początkowych fazach swojej działalności często nawiązywał do filozofii Kanta oraz J.J. Rousseau. Akceptował teorię umowy społecznej, oraz pochwalał dzieło rewolucji. Nie akceptował jedynie rewolucyjnych metod. Uważał, iż rewolucja jest logicznym następstwem błędów władzy absolutnej. Dostrzegając tę zależność, napisał „Apel do książąt europejskich”, próbując ostrzec i uchronić Niemcy przed losem Francji;

- począwszy od 1794 Fichte zaczyna tworzyć własny system, krytykując izolację teorii od praktyki u Kanta;

- tym, czym u Kanta był postęp moralny, u Fichtego jest Czyn (die Tat). To on przetwarza całe otoczenie i kształtuje jego sens zgodnie z prawem moralnym;

- „Zamknięte państwo handlowe” - państwo drobiazgowo regulujące sprawy ekonomiczne i prawne obywateli. Państwo samowystarczalne, wszystkie poszczególne interesy podporządkowane państwu. Tylko władza najwyższa ma prawo określania zakresu wymiany z zagranicą, a zarazem prawo troszczenia się o obywateli, jedność kraju i porządek wewnętrzny;

- wychowanie narodowe głównym czynnikiem postępu moralnego i Czynu;

- tak rodzi się idea mesjanizmu niemieckiego. Niemcy uważał Fichte za jedyny naród na świecie, który jest w stanie zaprowadzić globalny pokój oparty o zasady rozumu. Tylko oni są prawdziwymi idealistami. Upadek Niemiec oznaczałby zagładę całej Europy;

Georg Wilhelm Fryderyk Hegel

- powstanie przyrody i świata poprzedza „duch świata”, byt obiektywny i pierwotny kreujący byt pochodny i zależny;

- duch przez poznanie samego siebie staje się duchem w sobie i dla siebie (poznaj siebie!). Człowiek w roli narzędzia w ręku ducha. Stopniowo przechodzi przez złożony proces rozwoju zmierzający ku idei absolutnej - ku poznaniu siebie; istotą ducha jest wolność. Materia jest ciężka. Duch jest idealny. Istnieje sam w sobie dla samego siebie. Ludzie stopniowo zmierzają ku idei poznania ducha i tym samym poznania siebie;

- Historiozofia

- historia to dla Hegla pasmo rewolucji, w którym bohaterowie historyczni i narody stają się narzędziami ducha świata. Kultura i sztuka każdego narodu to tylko forma przejawiania się idei absolutnej; bohaterowie dokonują wielkich czynów, gnani wolą ducha. Po ich wypełnieniu czeka ich najczęściej smutny los; są wielcy, gdyż widzą daleko w przyszłość Ducha; nie dla dobra swoich pasji, lecz dla idei;

- państwo jako udoskonalona wolna wola. Hegel wyłonił cztery wielkie systemy polityczne. System wschodni, grecki, rzymski oraz niemiecki. W systemie wschodnim świadomość wolności posiadał jedynie monarcha. W systemach greckim i rzymskim obejmowała ona coraz więcej ludzi. Pełne uświadomienie wolności przynosi dopiero chrześcijaństwo zespolone ze społecznością niemiecką;

- rewolucja radykalnie poszerza strefę wolności, zawsze jednak utrwalić musi ją długotrwały proces ewolucyjny;

- państwo w filozofii Hegla to rzeczywistość idei etycznej. Stanowi ono zespolenie jednostki i rodziny ze społeczeństwem. Państwo stanowi cel samo w sobie. Jest niezależne od żadnych celów. Jest ziemskim wcieleniem idei absolutnej; narody są tym, co reprezentują ich czyny. Duch narodu jest duchem określonym, tworzącym daną kulturę i zwyczaje. Śmierć ducha narodu (stagnacja) wiąże się z unicestwieniem całego narodu. Duch jest wieczny;

- tezy te doprowadziły Hegla do apoteozy państwa pochłaniającego jednostki i samodzielność. Szczególnie podkreślał ideał państwa pruskiego;

- wojnę traktował jako normalny, doraźny instrument służący do realizacji celów idei absolutnej. Jest środkiem rozwiązywania konfliktów. Nie da się jej oceniać kryterium „słuszności”, a jedynie „zgodności z dążeniami ducha absolutnego”. Woja dobra (?). Odradza więzi obywatelskie, poszerza strefę wolności, rodzi skłonność do poświęcenia;

- Filozofia prawa

- moralne jest to, co jest wolą zbiorowości. Tym samym prawo stanowione już na starcie uznaje się za dobre, zaś zadaniem prawnika jest skupienie się na prawie pozytywnym;

- prawo jest drugą, obok państwa, naturą ducha świata;

- prawa ludzi ograniczał zasadniczo do swobody umów i własności;

- prawo tezą, naruszenie antytezą, zaś kara syntezą, przywracającą równowagę zaburzonemu porządkowi - jest to tzw Heglowska Triada;

- kara jako cel sam w sobie - ślepo postępująca po przestępstwie, bez wnikania w szczegóły sprawy i sprawcy;

Doktryna liberalizmu w XIX w.

Gwałtowny rozwój nowych technologii, źródeł energii i wielki sukces rewolucji przemysłowej znamionował całą epokę, nadając jej optymistycznych znamion. Nadzieja, iż nie ma problemów, których społeczeństwo nie byłoby w stanie pokonać, oraz indywidualizm napędzał całą doktrynę liberalizmu.

Adam Smith

- dzieło „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” przyniosło mu międzynarodową sławę czołowego reprezentanta ekonomii klasycznej;

- uważał, iż bogactwo narodów zależy przede wszystkim od wprowadzenia całkowitej wolności przemysłu i handlu. Tym samym funkcje państwa wyznaczane są przez całkowitą niezależność sfery życia ekonomicznego:

- obrona przed obcymi państwami;

- przestrzeganie prawa i sprawiedliwości;

- organizowanie robót publicznych i troska o wychowanie obywateli;

- zarazem rozwinął on teorię tzw. Taniego rządu;

- nie zwracał uwagi w swych pracach na budowę ustroju politycznego skupiając się na ekonomicznym;

D. Ricardo, T. Malthus, James Mill

- maksymalne ograniczenie zadań państwa, gwarancja jego neutralności w kwestiach ekonomicznych;

Beniamin Constant

-głównym zagadnieniem jego doktryny były kwestie suwerenności ludu i wolności. Polemizował z Rousseau, odrzucając jego tezy o suwerenności ludu. Wolności nie pojmował Constant w kategorii abstrakcyjnych praw natury, a konkretnych uprawnień, zwłaszcza prawa do wyrażania opinii, publikowania poglądów, nietykalności osobistej itp. Wolność nie polega na prawie wyborczym biernym czy czynnym (jak u Rousseau), a na tym, iż władza nie ingeruje w pewne sprawy jednostek;

- polemizuje również z Monteskiuszem, który twierdził, iż wolność to prawo do czynienia tego, na co pozwalają ustawy. Constant twierdzi, iż wolność to prawo do czynienia tego, czego ustawy nie zabraniają;

- źródłem prawdziwej suwerenności wg Constanta jest jednostka. Tym samym żadna władza nie ma prawa ograniczać wolności i wprowadzać praw sprzecznych ze sprawiedliwością i prawami jednostek;

- na straży tychże ustaleń Constant stawia przede wszystkim opinię społeczną, informowaną za pośrednictwem niezależnej prasy;

- w kwestiach ustrojowych Constant postulował wyodrębnienie 6 niezależnych od siebie władz:

- królewskiej (z „łaski Bożej”, dziedziczny, panuje ale nie rządzi - ogranicza go instytucja kontrasygnaty);

- wykonawczej (rządzi, wyłoniona przez większość parlamentarną);

- reprezentacyjnej trwałej;

- reprezentacyjnej opinii;

- sądowej - stosowanie prawa w przypadku jego naruszenia;

- municypialnej (jest organem samorządowym o wielkiej niezależności);

Jeremy Bentham

-społeczeństwo ujmował jako sumę jednostek. Tym samym nie w sposób mówić o interesie społecznym, jeżeli nie dba się o interes jednostek;

- indywidualizm - człowiek kierować się w życiu powinien odczuwaniem przyjemności;

- z cechy tej wyprowadza Bentham zasadę użyteczności. Racjonalne ustawodawstwo winno sprowadzać się do sprawiania możliwie największej przyjemności możliwie największej liczbie obywateli!;

- zarazem najlepszym obywatelem jest rozsądny egoista, który zabiegając o własne interesy dba zarazem o powszechne dobro i spontanicznie prowadzi do harmonii społecznej;

- szczęście owo budowane winno być na podstawie własności prywatnej. Państwo winno zaś pełnić rolę „stróża nocnego” i troszczyć się przede wszystkim o nietykalność osobistą jednostek i własność, zaś już sama jednostka zadba o resztę;

- racjonalne ustawodawstwo państwa to takie ustawodawstwo, w którym suma przyjemności przeważa nad przykrościami wynikającymi z danych przepisów;

- prawo jest rozkazem państwa, który tworząc je niejako „tworzy przestępstwa”. Postulował możliwość maksymalnej obrony oskarżonych;

- najlepszym ustrojem broniącym wolności demokracja burżuazyjna;

- pacyfizm - Bentham wojnę dopuszczał jedynie w momencie, gdy zagrożone byłoby istnienie całej struktury państwowej. Domagał się m.in. likwidacij angielskiego systemu kolonialnego i rezygnacji z walk o nowe kolonie. Występował z ideą utworzenia międzynarodowej organizacji (niczym Kant!) której zadaniem byłoby strzeżenie pokoju na świecie. Próbował nawet stworzyć podstawy prawne takiej organizacji;

John Stuart Mill

- podobnie jak Constant był zwolennikiem indywidualizmu. Wszelako odrzucał on tezę o równości przyjemności, dzieląc je na te wyższego i niższego rzędu. Również, w przeciwieństwie do Benthama, nie zgadzał się z teorią egoizmu twierdząc, iż to altruizm stanowi czynnik określający ludzkie postępowanie;

- również wolność u Milla obejmuje dwie płaszczyzny. Wewnętrzną strefę świadomości (sumienie, myśli, uczucia itp.), oraz zewnętrzną działania (sposób bycia, gust, zajęcia itp.), jak również strefę zrzeszania się; w sferze wolności wewnętrznej państwo nie może ingerować dopóki człowiek nie szkodzi innym; w kwestii wolności słowa tak samo jeden człowiek nie może narzucić swojej woli całej ludzkości, tak samo cała ludzkość nie może narzucić swojego zdania jednemu człowiekowi; wolność myśli i ich zróżnicowanie pomaga ludziom się rozwijać i należy ją chronić; czyny i myśli MOGĄ zostać ograniczone, w sytuacji, gdy ich głoszenie stwarza zagrożenie naruszenia jakichś dóbr; każdy ponosi ryzyko za swoje opinie, lecz nie może przy ich pomocy szkodzić innym;

- w kształtowaniu porządku sojuszników należy szukać zwłaszcza wśród klasy robotniczej. W interesie społeczeństwa jest zapewnienie robotnikom możliwe najlepszego wykształcenia i „uświadamianie” ich;

- interwencjonizm - Mill odrzucił koncepcję państwa jako „stróża nocnego”. Państwo powinno ingerować w stosunki pracy, czy choćby zabezpieczenie niezbędnego minimum socjalnego;

- rząd reprezentacyjny jest idealnym środkiem do osiągnięcia tych założeń. Zapewnia bowiem szeroki udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy, aktywizuje ludzi i pobudza ich ambicje. Jest to jednak stan idealny, a jego realizacja zależy w równym stopniu od ludzi co i od panującego władcy (!);

- inteligencja, jako osobna grupa społeczna, stojąca niejako ponad całością spraw i troszcząca się o dobro ogólne;

Alexis de Tocqueville

- podobnie jak u Milla, Tocqueville reprezentuje tzw. krytyczny liberalizm;

- człowiek nie kształtuje sam historii. Znajduje się w centrum wielu czynników które kształtują jego opinie i myśli;

- arystokracja ma wielkie zasługi na polu kształtowania się społeczeństw, wszelako nie spełnia już jej oryginalnych zadań. Jej rolę przejmie teraz demokracja. Stawia ona na wolność i równość, a lud nie ścierpi już rządów arystokracji. O formie demokracji nie stanowi forma rządu, a świadomość polityczna ludu;

- przestrzega przed wzrastającą rolą państwa, dążącą do ubezwłasnowolnienia jednostek;

- podkreślał rolę wychowania „przez demokrację dla demokracji”, które tworzyłyby nowe formy dawnej wolności w nowych czasach;

- rewolucję Tocqueville postrzegał po prostu jako obalenie dawnych instytucji feudalnych i zastąpienie ich nowymi. Rewolucja jest znaczącym mechanizmem przeobrażeń historycznych w drodze do demokracji. Wzrastającej roli państwa towarzyszy ubezwłasnowolnienie jego obywateli i narodziny despotyzmu w nowej formie. Przyszłość należy jednak do demokracji;

Polska ideologia społeczno - polityczna pierwszej połowy XIX w.

W sytuacji rozbiorów ideologia ta rozbiła się na kilka najważniejszych nurtów:

Obóz konserwatywny

- wyrażał on przede wszystkim interesy arystokracji i szlachty;

- zwątpienie w sens dalszej walki o niepodległość. Wszelkie reformy traktowane z niechęcią, jako próby „rebelii”. Popularny pogląd utrzymania obecnego stanu rzeczy i posłuszeństwa wobec państw rozbiorowych;

- Henryk Rzewuski - uważał uwłaszczenie chłopów za „złodziejstwo”. Każda próba zmiany obecnych stosunków w państwie brana jako bunt przeciwko Bogu, który owe stosunki ustanowił. Utrzymanie tej stałości jest celem nadrzędnym, nawet za cenę utraty suwerenności. Apoteoza sarmatyzmu, potępienie konstytucji 3 maja, oraz ruchów rewolucyjnych;

- K. Krasicki, A. Gołuchowski - nadanie „własności użytkowej” chłopom Galicyjskim, który de facto był niczym innym jak pańszczyzną. Założenie było tym brutalniejsze, iż chłopa, który nie wywiązywał się z pracy można było wyrzucić z ziemi;

- A. Wielopolski - zwolennik ugody z caratem;

Liberałowie

- próby pogodzenia interesów szlachty i mieszczaństwa. Towarzystwo Republikanów Polskich powstaje w 1798 roku. W programie zawiera m.in. eksponowanie potrzeby walki o niepodległość, oraz potrzebę przekształcenia Polski w demokratyczną republikę z parlamentem. Niestety, Towarzystwo... całkowicie niemal pomijało kwestię agrarną i problem chłopów;

- Wincenty Niemojowski - powtórzenie wielu tez Constanta (monarchia konstytucyjna, nienaruszalnośc świętego prawa własności, wolność ekonomiczna, polityczna i religijna), przy jednoczesnym bliskim trzymaniu się Rosji. Przestrzeganie Konstytucji z 1815 roku i przeciwstawianie się działaniom rewolucyjnym oraz powstańczym;

- Hotel Lambert (Adam Czartoryski) - ograniczone projekty reform społeczno - ekonomicznych, uwłaszczenie chłopów bez odszkodowań. Jednocześnie jednak realizacja tych projektów uzależniona była w znacznej mierze od dobrej woli szlachty. Sojusz z Anglią i Francją, który umożliwi bezkrwawe objęcie władzy w Polsce;

Joahim Lelewel

- założyciel i lider Komitetu Narodowego Polskiego. Pragnął, by Polska odrodziła się dzięki wielkim masom ludu. Zarazem pominięcie kwestii mieszczan. Plany, ale bez konkretów;

Obóz postępowy

- stopniowo radykalizujący się program, skoncentrowany wokół polskiego ruchu rewolucyjnego. Postulaty uwłaszczenia chłopów, swobody gospodarczej mieszczaństwa, oraz walka o wyzwolenie;

Towarzystwo Demokratyczne Polskie

- powstaje bezpośrednio po klęsce powstania listopadowego;

- wyrasta na przekonaniu, że aby odrodzić Polskę niepodległą, trzeba zgromadzić ku temu celu możliwie najszersze rzesze ludu, zwłaszcza chłopstwa. Stąd w „Małym Manifeście” sporo miejsca poświęca się zarówno krytyce szlachty, ale również postulatom likwidacji pańszczyzny i wprowadzenia równych praw politycznych dla wszystkich mieszkańców kraju; jako cel wyznacza sobie też krzewienie oświaty i praw człowieka, nie tylko w Polsce, ale i na Wschodzie;

- „Wielki Manifest” z kolei postuluje stworzenie niepodległej Polski, będącej republiką, z równymi obywatelami, niezależnie od pochodzenia i narodowości. Konieczność reform gospodarczych; bez równości, nie ma wolności; bez wolności nie ma braterstwa; bez tych trzech cech nie ma wolnej Polski; póki się da, o Polskę niepodległą zabiegać będą pokojowo, nie bojąc się jednak podjęcia walki, jeśli do tego się ich zmusi;

Gromady Ludu Polskiego

- program ten szedł dalej niż program TDP. W „Odezwie do Emigracji” znajdujemy całkowitą krytykę TDP, a zwłaszcza, iż TDP zmierza na dobrą sprawę do stanu rzeczy przedrewolucyjnego;

- odrzuca koncepcję własności proponowaną przez TDP;

- tu na pierwszy plan wysuwa się koncepcja wspólnej własności ziemi. Sądzono, iż taka własność, przekoazywana gminom, zapewni ludziom dobrobyt;

Socjalizm Utopijny L. Królikowskiego

- autor „Polski Chrystusowej”;

- bez udoskonalenia ludzi nie można dokonać udoskonalenia społeczności. Stąd wniosek, iż lud należy świadomie wychowywać. Rewolucja jest i może być traktowana właśnie jako środek wychowawczy;

- elementy antyfeudalne i antyarystokratyczne. Rozwój dokonuje się za pomocą pracy, ale zyski zawsze mają klasy posiadające środki produkcji, nie produkujące;

- apelował do szlachty by ta zrezygnowała ze swoich uprawnień :)

- nowa wizja szczęśliwej, komunistyczno - ewnagelicznej wspólnoty oparta miała być na wzajemnym szacunku, wierze i sumieniu. Idee mesjanizmu;

Nurt rewolucyjno - demokratyczny

- Stowarzyszenie Ludu Polskiego

- idee wyzwoleńcze oraz gruntowna przebudowa państwa. Likwidacja pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów. Pojęcie „narodu” rozciągnięte na wszystkich mieszkańców rzeczypospolitej. Żądanie wolności słowa, druku, wypowiedzi, sumienia i ekonomii. Przyszła Polska republiką z władzą pochodzącą od obywateli;

- Henryk Kamieński

- bezlitosna krytyka szlachty oraz idei mesjanizmu i wiary w wybitne jednostki. Siła tkwi w ludzie i w demokracji. Konieczne jest zachowanie pokoju klasowego. Historyczną misją narodu jest jego połączenie w celu odzyskania niepodległości. Uwłaszczenie chłopów jest do tych idei punktem kluczowym. Wielkie, ogólnonarodowe braterstwo demokratów;

- Edward Dembowski

- związany ze Związkiem Narodu Polskiego. Na plan pierwszy wysuwał demokratyczną, radykalną rewolucję ludową, która zniszczy system feudalny i zlikwiduje wszelki ucisk i wyzysk. Tak samo, wszystko dzięki ludowi;

- pojęcie narodu utożsamiał z ludem;

- chciał zlikwidować własność prywatną. Stanowi ona bowiem wg. niego zaprzeczenie idei równości. Zawsze bowiem dominuje ten, kto posiada;

- Piotr Ściegienny

- autor „Złotej Książeczki”, stylizowanej na bullę papieża do Polskich chłopów. Głosił w niej hasła likwidacji własności ziemskiej i do stanowczego sprzeciwu ludu wobec istniejących stosunków społecznych;

Socjalizm

W epoce wielkiego rozkwitu indywidualizmu, gwałtownych przemian gospodarczych, rosła rola wybitnych, ekspansywnych jednostek będących w stanie na fali zmian zbić majątki. Zarazem jednak rosła też szara masa proletariuszy, którzy dokonać tego ani nie potrafili, ani nie mogli. Pozbawieni praw zrzeszania się i praw wyborczych, żyjący za przepaścią społeczną w ogromnej biedzie mieli wkrótce stać się przyczyną do największego ruchu masowego w dziejach ludzkości.

Socjalizm utopijny

- Claude Henri Saint - Simon

- Katechizm industrialitstów;

- wyraża swoją nadzieję, iż złoty wiek, o który tylu już pisało, wcale nie minął. On dopiero nadejdzie, a można tego dokonać przez przebudowę społeczeństwa;

- od warstw nieproduktywnych oddzielał tych, którzy dysponują środkami produkcji. To tym drugim dawał decydującą rolę w funkcjonowaniu przyszłego społeczeństwa industrialnego;

- całe życiego nowego społeczeństwa będzie podporządkowane wymaganiom procesów produkcyjnych. Klasyczna polityka zostanie zlikwidowana. Nie oznacza to likwidacji kapitalizmu, a jedynie nadanie mu nowej formy;

- wszystkich tych zmian uda się dokonać pokojowo. „Nowe chrześcijaństwo” dotrze do warstw najbardziej wpływowych, a przez nie do warstw niższych. Istotną rolę odegra władza monarsza, jako władza najwyższa i ponadklasowa;

- wątki komunistyczne: każdemu według zdolności i zasług;

- Charles Fourier

- Nowy świat industrialny;

- tworząc nowy system społeczny należy brać po uwagę ludzkie popędy. Im bardziej nowy system tłumi owe, tym bardziej jest on zły i prowadzący do zła; za główne źródło nędzy robotników uważał właśnie nadmierne rozdrobnienie własności i pasożytniczy charakter handlu;

- stworzył konstrukcję tzw. falangi - spółdzielczych wspólnot czy też folwarków, które miały zapewniać każdemu członkowi społeczeństwa środki do życia. W ich skład miało wchodzić dokładnie 1620 osób, po 810 typów charakterów płci męskiej i 810 płci żeńskiej (Fourier bowiem rozpisał owe 810 typów charakterów, uważając, iż opisał tym samym całą psychikę ludzką - brawa dla pana!); falanga miała być zrzeszeniem rolno - przemysłowym, w której praca miałaby być przydzielana stosownie do indywidualnych upodobań i zdolności, a tym samym byłaby przyjemna i efektywna;

- uważał swój plan za tak oczywisty i idealny, iż, po jego upowszechnieniu, państwa same ulegną pokojowej zmianie, zachwycone tymi rozwiązaniami...;

- jego osobiste próby tworzenia falang w USA spaliły na panewce (gdzie on znalazł 1620 idiotów, którzy mu uwierzyli?!);

- Robert Owen

- zarówno w poczynaniach praktycznych jak i rozważaniach teoretycznych występował jako promotor pedagogiki społecznej; utrzymywał, iż nic tak nie kształtuje człowieka, jak społeczeństwo;

- przekonywał, iż kapitaliści mogą zwiększyć zyski nie przez zwiększenie wyzysku, a przez zapewnienie lepszych warunków pracy i zwiększenie wynagrodzeń, oraz lepszą organizację zadań; więcej peniędzy u robotników zwiększy podaż, a zwiększona podaż oznacza zwiększony popyt i zwiększoną produkcję, co zamyka całe koło;

- „wsie Owenowskie” - w których produkcja była synchronizowana, a wymiana dokonywała się nie na podstawie pieniędzy, a bonów pracy;

Socjalizm naukowy (Karol Marks & Fryderyk Engels)

- źródło - ideologia ta wzorowała się na filozofii Hegla. Zarówno Marks jak i Engels doceniali heglowską metodę dialektyczną;

- dialektyka - nieodzowność ujmowania wszelkich zjawisk w ich wzajemnym powiązaniu, w powszechnym ruchu i rozwoju przebiegającym nie chaotycznie, a według pewnego ustalonego planu; nie została ona jednak przyjęta bez żadnych zmian. U Hegla bowiem świat rzeczywisty jest tylko przejawem idei, jest pozorny; u Marksa zaś jest on zestawem konkretnych stosunków ekonomicznych, społecznych i politycznych; Marks preferuje tezę o pierwotności materii i wtórności świadomości; materia nie jest wytworem ducha, a duch jest wytworem materii, najwyższym produktem materii; marksizm czyni z dialektyki nie tylko instrument poznania świata, ale również i jego przetwarzania;

- dialektyczny materializm - opiera się na dwóch założeniach: nieustannej przemiany ilości w jakość (po osiągnięciu masy krytycznej, która prowadzi do nowej jakości), oraz nieustannego ścierania się przeciwieństw; materia pozbawiona jakiegoś abstrakcyjnego bytu; prawo przemian jest pierwotne i niezbywalne nawet w stosunku do praw fizyki;

- materializm historyczny - wszelkie procesy historyczne, losy jednostek i narodów mają swoje źródło w sytuacji ekonomicznej; człowiek najpierw bowiem musi jeść, pić, etc. a dopiero później zaspokajać swoje potrzeby duchowne; tym samym, to od dóbr materialnych i środków produkcji zależy ludzkie dążenie do zaspokojenia swoich potrzeb niematerialnych, oraz ludzkie poglądy na państwo, struktury społeczne etc.;

- marksistowska teoria rozwoju społecznego:

- na każdym etapie historycznym organizacja społeczna szczególnie zaś instytucje polityczne są odpowiednikami metod produkcji i panujących dóbr materialnych;

- walka grup stanowi siłę napędową wszelkiego rozwoju, znajdując swoje odzwierciedlenie w aktualnych instytucjach politycznych i społecznych;

- każdy rozwój dociera do punktu, w którym dalszy ruch jest niemożliwy, a aktualna struktura polityczna staje się balastem, wobec czego potrzebna jest gwałtowna przebudowa aktualnego porządku - rewolucja (wg. zasady ilość w jakość);

- cykl ten powtarza się dopóty, dopóki nie osiągnie się królestwa wolności i równości;

- państwo i prawo - odrzucenie tezy o wieczności państwa; odrzucenie teorii umowy społecznej; państwo jest owocem podziału społeczeństwa na klasy i dążenia klas władających środkami produkcji do zachowania swojej pozycji; władza polega na uciskaniu jednej klasy przez drugą;

- państwo socjalistyczne - musi zostać zbudowane przez proletariat, na nowo, na gruzach państwa burżuazyjnego po rewolucji; najpierw jako proletariackie państwo okresu przejściowego (dyktatura proletariatu), potem jako czysty komunizm; stanowi ono przejście do społeczeństwa bezklasowego, a co za tym idzie, do końca państwa, jakim je znamy;

- teoria rewolucji - stanowi ona istotę walki klas; niedostosowanie istniejących środków produkcji do aktualnego systemu politycznego prowadzi do zaostrzenia tejże walki, której momentem krytycznym jest wybuch rewolucji; dialektyczne przejście ze zmian ilościowych w jakościowe, nabrzmienie masy krytycznej owocuje właśnie takim rozwiązaniem; rewolucja może jednak zakonczyć się powodzeniem tylko, jeśli proletariat całego świata odpowiednio się zjednoczy; wybuchnie tam, gdzie klasa robotnicza będzie najbardziej rozwijnięta, w najbardziej rozwiniętym państwie kapitalistycznym;

Ferdynand Lassalle (lassallizm)

- podonie jak Marks, pozostawał pod silnym wpływem Heglizmu;

- traktował państwo jak organizację ponadklasową, służącą interesom całego społeczeństwa (odrzucenie marksistowskiej teorii państwa i prawa);

- walka z systemem nie na drodze rewolucji, a reform socjalnych i łamania oporu pośród warstw panujących;

- robotnicze stowarzyszenia produkcyjne jako państwowe warsztaty, tworzone, aby zagwarantować robotnikom możliwość oddziaływania na sprawy państwowe i wyeliminować przedsiębiorstwa socjalistyczne;

Socjalizm z katedry

- zwany także „socjalizmem profesorskim”;

- L. Bernanto, G. V. Schultze, A. Wagner;

- podejmowali liczne starania, aby przekonać władze, iż istotne jest zaniechanie wyzysku klasy robotniczej, oraz poczynienie ustępst ekonomiczno - socjalnych;

- reformy Bismarcka uznali za zadowalające;

Socjalizm Fabiański

- rozwijał się na terenie Anglii, czepiąc z myśli Milla i - tym samym - rozwijał się zupełnie inaczej, niż socjalizm na kontynencie;

- Towarzystwo Fabianów - Sydney i Beatrice Webb, G. B. Shaw, Harold Laski - za patrona przyjęli rzymskiego wodza Fabiusza Kunktora, który taktykę odwlekania bezpośredniego starcia przyjął jako taktykę zwycięstwa;

-tym samym, odrzucili koncepcję rewolucji, postanawiając, że skoncentrują się na reformach w sferze oświaty, służby zdrowia i poprawiania warunków socjalnych życia robotników;

- Harold Laski buduje na tej podstawie program polityczny dla Labour Party, stawiający na demokratyczne, pluralistyczne i opiekuńcze państwo prawa; ono, jako jedyne, miało dysponować możliwością stosowania przymusu, ale stosowanego nie tak jak do tej pory, w interesie posiadaczy, a w interesie ogółu;

- mechanizm demokracji jest w stanie aktywnie oddziaływać na państwo i bronić się przed jego wynaturzeniami;

- aparat państwowy i samo stosowanie przemocy podlegałoby kontroli parlamentu;

Edward Bernstein

- klasyczny teoretyk reformizmu i rewizjonizmu;

- autor „Zasad socjalizmu i socjalnej demokracji”;

- na całokształt jego poglądów złożyły się zarówno koncepcje Marksa i Engelsa (od których później odszedł), jak również Fabiańczyków i Socjalistów z Katedry; związał się z Socjaldemokratyczną Partią Niemiec;

- frontalnie atakuje podstawę marksizmu - dialektykę, uważając ją za „przeżytek heglizmu”; w jej miejsce wprowadza neokantyzm;

- neguje również marksistowską teorię kapitalizmu i rewolucji;

- aktualny rozwój społeczny dowodzi bezsensu teorii rewolucji; wzrost wartości pieniądza rychło z kolei może doprowadzić do poprawy życia robotników, do akcyzacji spółek i do dekoncentracji kapitału;

- wszystko to razem sprowadza się do zmniejszenia walk pomiędzy klasami i do pełniejszego wykorzystywania demokracji przez robotników;

- powszechne prawo wyborcze i demokracja więcej zdziałają niż rewolucja; nikt nie uchwali ciężkich praw, bo jutro sam może stracić władzę i stać się mniejszością; demokracja łagodzi walki klas, bo wprowadza równość;

- Bernstein stwierdza wprost, że ruch jest wszystkim; ostateczny cel komunizmu nie istnieje; stopniowe przekształcanie kapitalizmu w socjalizm (rozwijanie działalności handlowej, stopniowe likwidowanie stosunków pieniężnych, wprowadzenie podziału opartego na bezpłatnym użytkowaniu) jest jak najbardziej możliwe;

Anarchizm i anarchosyndykalizm

Istotny wpływ na rozwój tej ideologii miały ruchy robotnicze XIX wieku i ruchy rewolucyjne, niejednokrotnie prowadzące do zmian w grupach rządzących. Niepowodzenia kolejnych reform zaczęły rodzić przekonanie, iż błędnym jest sam fakt istnienia państwa. Współczesny anarchizm rozwijał się w kilku głównych nurtach, różniących się między sobą przede wszystkim stosunkiem do kwestii własności oraz metod walki z państwem. Ten drugi typ pozwala wyróżnić anarchizm pokojowy oraz rewolucyjny, zaś ten pierwszy: anarchizm indywidualistyczny, kolektywistyczny oraz komunistyczny.

Wiliam Godwin:

- twórca `biblii anarchizmu' - An enquiry concerning political justice.

- Sformułował on w nim szereg podstawowych założeń nowej ideologii:

- uważał, że wszelkie zło czerpie swoje źródło ze szkodliwego działania ciemiężycieli i przymusu instytucji stworzonych przez człowieka;

- każdy rząd winien zostać zniesiony, jeżeli stosuje przymus;

- idealne społeczeństwo powinno składać się z jednostek całkowicie wolnych i podlegających jedynie kontroli innych ludzi;

- w miejsce państwa powinno utworzyć się niewielkie organy kontroli społecznej, rozmiarami nie przekraczające parafii;

- powinno zostać zniesione małżeństwo;

- należy zlikwidować również nierówność majątkową;

- dążyć należy do wszechstronnego rozwoju intelektualnego i moralnego jednostek w celu ukształtowania ideału sprawiedliwości i wrażliwości;

- w człowieku kryje się na tyle dużo cech pozytywnych, iż owy stan idealny można by osiągnąć na drodze stopniowych, pokojowych zmian;

Pierre Joseph Proudhon:

- toczył on żywą polemikę z przeciwnikami anarchizmu, zwłaszcza z Marksem;

- dowodził, iż podstawowym dobrem, które powinno decydować o losie społeczeństw jest wolność. Ponieważ jest ona tłumiona przez państwo, państwo należy zlikwidować i zbudować nowe społeczeństwo oparte na umowach między ludźmi;

- własność uważał za „kradzież”, stojąc na stanowisku, iż każdemu wynagrodzenie należy się w stosunku do wykonanej pracy;

- w tym nowym systemie ekonomicznym produkcja realizowana byłaby przez niezależne wytwórstwa oparte na zasadzie swobodnie zawieranych umów, zrzeszanych w grupy zwane syndykatami. Pieniądz zastąpiony byłby „bonami wymiany”;

- próby stworzenia takowych syndykatów okazały się jednak nieudane;

Michaił Aleksandrowicz Bakunin

- uważał państwo za bezduszną machinę do uciskania istot ludzkich opartą jedynie na przemocy (na co niewątpliwie miała wpływ jego bujna przeszłość - był skazany m.in. na karę śmierci oraz zesłanie na Sybir, skąd zbiegł);

- uważał, iż żadne, nawet najbardziej demokratyczne państwo nie jest w stanie zagwarantować ludziom tego, czego naprawdę chcą, czyli całkowitej wolności;

- z racji powyższego, należy dokonać likwidacji państwa możliwie jak najszybciej, w imię przyszłych pokoleń. Zajęłaby się tym odpowiednia, kadrowa, instytucja, która w danym momencie dałaby sygnał do rozpoczęcia rewolucji;

- to, co będzie PO rewolucji, to - zdaniem Bakunina - sprawa dla przyszłych pokoleń;

- likwidacja własności prywatnej i środków produkcji. W ich miejsce powstać powinny przemysłowe wspólnoty. Ich naczelnym zadaniem będzie zapewnianie wolności i równości materialnej; ARTELE;

- popierał walkę o wolność Polaków, widząc ich jako członków przyszłej, utopijnej, anarchistycznej wspólnoty wszechsłowiańskiej; PANSLAWIZM;

Piotr Kropotkin

- podobnież, jak Bakunin, skazano go na Sybir, skąd zbiegł. Wraca do kraju w okresie rewolucji, lecz to, co zastaje, buduje w nim głęboką zmianę światopoglądową;

- człowiek jest z natury dobry, lecz jego dobro niszczy państwo. Im bardziej scentralizowane jest, tym mocniej niszczy swych obywateli;

- w miejsce państwa powinno się stworzyć wolną od przymusu wspólnotę, funkcjonującą na zasadzie wzajemnej pomocy, bez żadnych skodyfikowanych praw, ani instytucji. Niewielkie wspólnoty rolniczo - rzemieślnicze budowałyby poczucie więzi i umożliwiały rozwój osobowości;

- pomimo komunistycznego podejścia do anarchizmu, Kropotkin nie zgadzał się z postulatami Marksa, będąc głębokim przeciwnikiem metod terrorystycznych. Jego filozofia bliższa jest teorii biernego oporu, niż walki o nowy ład;

Lew Tołstoj

- w jego dziełach dominuje wysoka ocena człowieka, z czym wiązał nadzieje na przebudowę całego społeczeństwa. Przebudowa ta, zaznaczyć należy, powinna odbyć się pokojowo. Bohaterowie Tołstoja żyją w idealnej harmonii z naturą i Bogiem, lecz są krytyczni wobec państwa;

- przeciwstawianie się złu dobrocią, nie złem;

- oderwanie się od państwa jest możliwe, acz wymaga silnego charakteru. Po prostu należy odmówić wszelkiej z nim współpracy. Państwo zniknie, jeśli uda nam się tego dokonać;

Jerzy Sorel: Anarchosyndykalizm

- pierwotny anarchizm, nastawiony na walkę z państwem okazał się być nieskuteczny. W związku z tym, rodzi się jego nowa wersja, nastawiona na szeroką współpracę w procesie likwidacji państwa;

- Rozważania nad przemocą czyli czołowe dzieło Sorela, zgadza się z marksistowską tezą o walce klas, jako motorze postępu. Jednocześnie odrzuca tezę o mechanicznym postępie opierającym się na przemianach historycznych i ekonomicznych. Nie uznawał też próby naprawy państwa na drodze reform. To bowiem tylko państwo wzmocni, zamiast zniszczyć;

- doktryna Sorela była antyintelektualna. Proletariat powinien sam wytworzyć własną tożsamość i kulturę, zrzeszając się w niewielkie syndykaty. Społeczeństwo to musi zyskać siłę, zaś tę osiągnąć można tylko poprzez przemoc. Nie przemoc wojskowa, ale przemoc współpracy. W walce z państwem główną bronią proletariatu miał być strajk generalny. Przerwanie produkcji zniszczy państwo;

- teoria elit - nie ma przeszkód, aby mniejszość dbająca o interesy ogółu mogła sprawować władzę w państwie;

- miejsce kraju zajmie komunistyczne społeczeństwo skupione w związki zawodowe i struktury przemysłowe; SYNDYKATY;

- teoria mitów - ludziom należy dać mity, do których będą dążyć; nieważne, jak mit będzie ogległy, liczy się jego realizacja i nadzieja, jaką niesie ze sobą ludziom;

- nowy rząd będzie miał charakter przemysłowy…;

Pozytywizm filozoficzno-socjologiczny i prawny XIX w.

Sugerując się Comtem można zdefiniować to, co pozytywne, jako „to, co realne, pożyteczne i ścisłe”. Ideologia pozytywizmu wiąże się z przekonaniem, iż solidną pracą można zmienić świat. Ład społeczny jest do osiągnięcia jedynie dzięki woli i dzięki technologii. Przeciwstawiał się tym nurtom, które mogły prowadzić do zastoju czy skostnienia; w sferze politycznej wszystkiemu, co prowadziło do dezorganizacji społeczeństwa, co podważało państwo; w sferze prawnej relatywizmu mocy obowiązującej prawa, bądź też próbom uznawania za prawo norm, które nie pochodzą od władzy państwowej;

August Comte

- socjologia w jego ujęciu jest nauką o zjawiskach społecznych, a szczególnie o ładzie i postępie społecznym;

- społeczeństwo przeżywa aktualnie poważny kryzys, którego źródła tkwią w anarchii umysłowej, czyli braku wyraźnych idei, na której wszyscy mogliby się opierać;

- wg prawa trzech stadiów, ludzkość przechodzi obecnie ze stadium teologicznego, przez stadium metafizyczne do stadium pozytywnego, wolnego od mitów i abstrakcji. Ostatecznym jego celem jest system, który stworzony zostanie dzięki dokładnemu poznaniu praw, będzie nie Bóg, a człowiek;

- zdecydowanie występować należy przeciwko tym, którzy ów rozwój hamują, jak komuniści (za ich odrzucenie standardów moralnych) czy klasy rządzące (za ich stosunek do biedy i bezrobocia). Wszelako podział klasowy Comte uważał za naturalny, gdyż odzwierciedlał on podział osobowości ludzkiej;

Pozytywizm prawniczy: wprowadzenie

Przedstawiciele tego nurtu pozytywistycznego uznali za zasadę wyłączność kompetencji prawotwórczych państwa. Ze względu jednak na dwa osobne systemy prawne, w których rozwijali swoje teorie, rozwinęły się dwa osobne systemy pozytywizmu prawniczego: kontynentalny oraz anglosaski.

John Austin

- czołowy przedstawiciel pozytywizmu prawniczego anglosaskiego. Tworzył w opozycji do szkoły historycznej;

- prawo pozytywne definiował, jako rozkaz władzy państwowej, która zarazem dysponuje możliwością wymuszenia na obywatelach obowiązku jego egzekwowania i przestrzegania (używając w tym celu organów publicznych a nawet środków represji);

- moc takiego prawa mają również akty common law, gdyż to właśnie autorytet władzy państwowej nadaje im sankcje;

- obok tychże norm istnieją również, lecz o mniejszej wadze, normy moralne i prawa boskiego;

- kluczowy dla zagadnienia prawa jest pojęcie suwerena. Ponieważ nie istnieje on w prawie międzynarodowym, tym samym normy międzynarodowe mają u Austina mniejsze znaczenie, niż normy wewnętrzne. W stosunkach między państwami nie jest bowiem możliwe skuteczne egzekwowanie rozkazu (chyba, że w oparciu o normy moralne, które i tak mają mniejsze znaczenie normatywne);

- prawo ustanawiane przez suwerena jest zmienne i może dowolnie zmieniać swoje normy. Jedynym warunkiem jego skuteczności jest osiągnięcie ugody z opinią społeczną. Prawo, które nie jest szanowane i egzekwowane, nie jest tym samym prawem;

- podstawą rządów uznawał Austin wzajemne hamowanie się rządzących władz. Za podstawowe zadanie państwa uważał kształtowanie prawa, oraz ochronę własności i pozycji pracowników;

Karl Magnus Bergbohm

- pozytywizm kontynentalny;

- tylko to, co funkcjonuje jako prawo i nic więcej, jest prawem. A to wszystko bez wyjątku jest prawem;

- odrzucając pojęcie filozofii prawa uważa, iż jedynym jego źródłem może być ustawa, którą należy respektować niezależnie od tego, czy uważamy ją za dobrą, czy też nie;

- odrzucenie koncepcji prawa zwyczajowego i natury;

Rudolf von Ihering

- prawo to normy ochraniające interesy;

- ponieważ same interesy ocenia on jako sumy przykrości i przyjemności, wyprowadza stąd wniosek, iż prawo ma przede wszystkim charakter utylitarny, sprowadza się ono bowiem do maksymalizacji przyjemności;

- podstawą całej konstrukcji systemu prawa, jest jego przejrzystość. Spójne zdania, niesprzeczne normy, pewna uroda języka prawniczego, logiczne rozplanowanie norm, czy wreszcie systematyzacja materiału prawnego mają zmaksymalizować jego użyteczność. Jest to tzw. metoda formalno - dogmatyczna;

- głównym zadaniem prawnika jest sumbsumpcja normy do sytuacji;

- formalizm prawa - współistnieje ono z wolnością. Rozkwit wolności wiąże się z rozbudową surowej formy. Wraz z upadkiem wolności upada forma. Przestrzeganie prawa, tym samym, jest jedynym gwarantem wolności;

- metoda formalno - dogmatyczna u Iheringa przyjmuje skrajną postać w jurysprudencji pojęć (badaniu zdań w najdrobniejszych szczegółach), oraz jurysprudencji interesów (pod kątem klas, co łączy się z realnym układem sił społecznych w państwie);

- łączy pojęcie prawa z pojęciem siły, gdyż tylko ten jest w stanie stanowić prawo, kto ma możliwość egzekwowania jego postanowień. Tym samym jedynie ten, kto w walce interesów społecznych zdobył wystarczającą przewagę, jest w stanie rządzić. Utożsamia to z Temidą i jej atrybutami. Miecz bez wagi to ślepe, okrutne prawo. Waga bez miecza to prawo, którego nikt nie przestrzega;

- prawo, którego się nie egzekwuje, przestaje być pożyteczne i przestaje być prawem;

Georg Jellinek

- wyodrębnił w nauce dwa działy: społeczną naukę o państwie (państwo jako zjawisko społeczne), oraz naukę prawa państwowego (państwo jako instytucja prawna);

- oba działy łączy przekonanie, iż żeby zrozumieć prawo i państwo, należy zrozumieć umysły ludzi je tworzące. Stanowi to poważne wykroczenie ponad metodę
formalno - dogmatyczną;

- prawo to suma przepisów regulujących ludzkie zachowania. Tym jednak, co odróżnia je od nakazów moralnych i religijnych jest: „ochrona i utrzymanie dóbr ludzkich lub interesów przez wykonywanie pewnych czynów lub też powstrzymywanie się od nich” jak również:

- dotyczą zachowania się zewnętrznego ludzi między sobą;

- ustanawia je autorytet uznany, zewnętrzny;

- ich przestrzeganie gwarantuje zewnętrzna władza;

- nieodzowną cechą prawa jest ważność. Jedynie norma która oddziałuje na wolę ludzką odznacza się tą cechą;

- ponadto, cechą prawa jest skuteczność. Istnieje ona, gdy norma spotyka się z poparciem społeczno - psychologicznym. Normy nie powinny opierać się tylko na przymusie, ale i na akceptacji. W istocie to fakty społeczne tworzą prawo;

-do klasyki przeszła trójelementowa definicja prawa wg. Jellinka. Wg. niej państwo jest to korporacja terytorialna wyposażona w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią. Na państwo składa się lud, ziemia i władza. Tym, co spaja je wewnętrznie jest roszczenie do wolności, roszczenie do świadczeń ze strony państwa, oraz roszczenie państwa do podejmowania działań na jego rzecz;

- władza w państwie jest suwerenna, czyli nie ma nad sobą zwierzchnika. Jest niezależna od czynników zewnętrznych;

- celem całego systemu prawnego jest utrzymanie podstawowych dóbr ogólnych i indywidualnych, oraz pełny rozwój jednostki i ogółu;

Paul Laband

- doktryna państwa prawa mówi, o wzajemnych obowiązkach władzy i obywateli, których granice określają ustawy;

Darwinizm społeczny

Gwałtowny rozwój nauk, oraz teoria ewolucji stworzona przez Darwina zaowocowała przeniesieniem tychże teorii na grunt socjologii. Nie należy jednak twierdzić, iż Darwin był `Darwinistą społecznym'. On stworzył jedynie siatkę pewnych pojęć, pewien zarys mechanizmu rozwoju, z których jego naśladowcy korzystali, często aż nazbyt ochoczo. W istocie rzeczy związki między darwinistami a Darwinem są powierzchowne i ograniczają się jedynie do faktu uznania ewolucjonizmu jako formuły wyjaśniającej rozwój świata i stosunków społecznych.

Herbert Spencer

- wyszedł z koncepcji, iż zarówno przyroda jak i społęczeństwo są podobne i podlegają identycznym przemianom ewolucyjnym, nieustannym procesom rozwojowym. Społeczeństwo przechodzi zmiany w struktury coraz to bardziej złożone;

- Spencer odrzucał historyzm, jednakże przyznawał, iż zarówno państwo jak i prawo powstały na określonym etapie rozwoju historycznego;

- państwo to spółka akcyjna, powołana dla wzajemnej ochrony jednostek;

- definicja ta narzuca szereg, nierzadko absurdalnych ograniczeń wobec państwa (np. zakaz tworzenia religii, ingerencji w sprawy doboru naturalnego etc.);

- aktywność państwa powinna uwidaczniać się jedynie w zakresie administrowania organami sprawiedliwości, które są gwarantami wolności, oraz w zakresie ochrony granic, jak i życia oraz mienia obywateli;

- negował poglądy komunistyczne, uważając projekty przebudowy organizmu społecznego za naruszenie naturalnego cyklu ewolucji. Szczególnie niebezpieczne uważał stanowisko komunistów odnośnie własności. Własność u Spencera jest cząstką natury człowieka i wszystkich istot żyjących, co stanowiło uzasadnienie dla klasowej struktury społeczeństwa;

Emile Durkheim

- konstrukcja faktów społecznych - fakty jako wytwór zbiorowej świadomości ludzi, będącej niejako presją dla społeczeństwa. Fakty, które uznaje się powszechnie za prawdziwe. Pewne reguły religijne, moralne, prawne, które mają wobec ludzi „siłę zniewalającą”;

- solidaryzm - jednostka jest czymś wtórnym w stosunku do społeczeństwa. Nie może dyktować mu swojej woli ani zmieniać jego kształtu. W interesie społeczeństwa jest zapewnienie sobie posłuchu ze strony jednostek. Jest to korzystne również dla jednostki, gdyż pozostawiona sama sobie - zginie. Przeciwdziała się temu ustanawiając szereg norm, które jednostki muszą przestrzegać. Prawo karne, poprzez represje zapewnia solidarność mechaniczną;

- organizacja społeczna jest rezultatem społecznego podziału pracy. Państwo powinno aktywnie brać udział w tworzeniu się nowych form solidarności;

Ludwik Gumplowicz

- jeden z najwybitniejszych polskich teoretyków państwa i prawa XIX i XX wieku;

- podstawą systemu, który stworzył, było oparcie socjologii na naukach Darwina;

- teoria walki ras - wg. Gumplowicza wszelki rozwój społeczny jest efektem nieustannej walki grup społecznych, która jest naszym, ludzkim odpowiednikiem walki o byt w przyrodzie. Zarazem jednak, rezultat tychże walk nie jest zależny od rasowych predyspozycji, a od tego, która rasa w danym momencie dziejowym jest lepiej zorganizowana. Tym samym nie można określić tego poglądu jako rasistowskiego;

- motywem, dla którego rasy walczą, jest chęć poprawienia swojej sytuacji ekonomicznej;

- państwo tworzy się w momencie, gdy jedna rasa przez dłuższy czas panuje nad drugą;

- analogicznie jest z prawem. Nie poprawia ono ani natury jednostki, ani woli ogółu. Prawo jest zjawiskiem społecznym, które wyrasta z nierówności i ustala panowanie silniejszych nad słabszymi;

Rasizm i nacjonalizm

Ideologia ta kształtowała się niejako równolegle do ideologii Darwinizmu. Zasadniczo rodowód obu tych teorii jest wspólny, różnią się jednak one zasadniczo wnioskami wyciąganymi z identycznych przesłanek. I tak zgadzają się z teorią walki ras, lecz jej losy uzależniają nie od zorganizowania ich, a od genetycznej nierówności. Założenie, że rasy ludzkie nie są równe pod względem moralnym, intelektualnym i cywilizacyjnym oznacza rasizm.

A. Gobineau

- jako pierwszy sformułował tezę o istnieniu rasy aryjskiej oraz o jej wyższości nad innymi rasami;

- czystość rasowa arystokracji niemieckiej i francuskiej zadecydowała o jej istotnym wkładzie w rozwój najcenniejszych dóbr światowej kultury. Czystość tę zależy wobec tego chronić za wszelką cenę;

- utożsamiał rasę aryjską z rasą białą. Grupę tę cechuje wysoka inteligencja, energia, odwaga, zdolności organizacyjne, co koniec końców kwalifikują ją jaką idealną rasę dowódczą i władczą;

- wszelako pozostawał na stanowisku, iż rasa aryjska w wielu przypadkach uległa degradacji poprzez niedochowanie czystości krwi. Najbardziej zdegradowaną grupą aryjczyków byli według niego Słowianie;

G. Vacher de Lapouge

- wzorował się znacznie na dokonaniach Gobineau;

- wyodrębnił on spośród Europejczyków trzy rasy: aryjską, śródziemnomorską i alpejską;

- aryjczyków, których utożsamiał z typem nordycznym, uważał za najważniejszą rasę, która wydała na świat wszystkie najwybitniejsze jednostki, tworząc całokształt światowej kultury;

- niestety (?), wszystkie te najlepsze cechy aryjczyków sprowadzą na nich zagładę. Rasa idealna „spala się” szybciej od innych (bo jest odważna, uczciwa, honorowa itd.);

- Lapouge obawia się tryumfu „zbiorowej miernoty”, walczącej pod hasłami ideologii socjalistycznej;

Houston Steward Chamerlain

- tu również wszelki rozwój dokonuje się poprzez walkę ras;

- najważniejszą rolę w kształtowaniu się tejże odgrywa rasa teutońska, składająca się z Germanów, Słowian Zachodnich oraz Celtów;

- główna walka rozgrywa się pomiędzy teutonami, a Żydami, których Chamerlain uważał za największe zagrożenie ludzkości (choć są bardzo zdolni, to wpływają destruktywnie na inne rasy);

- poglądy antysemiczne dzięki Chamerlainowi znalazły szeroki rozgłos na kontynencie, zwłaszcza w Niemczech;

Fryderyk Nietzsche

- ideał nadczłowieka który ucieleśnia w sobie przymioty „rasy panów”. Jest to „wola mocy”, inteligencja, zdolności organizacyjne. To wszystko razem kwalifikuje go jako zwierzchnika nad innymi ludźmi;

- kult siły, dominacji nad słabszymi, pogarda dla wyrzeczeń, ideałów moralnych oraz religijnych (które stanowią cechę niewolników) to podstawowe założenia filozofii Nietzschego;

Obok ideologii darwinizmu i rasistowskiej kształtowała się również ideologia nacjonalistyczna. Jej zasadnicza cechę stanowiło maksymalne wyeksponowanie oczywistych, czy też domniemywanych wartości własnego narodu, przy czym na ogół negatywnie ocenia się inne narody, wobec których wysuwane są liczne roszczenia, z zasady terytorialne. Związek między wyższością narodu a rasy z reguły jest bezpośredni. Znakomitą pożywkę dla dyskusji nacjonalistycznej stanowiła w 1894 roku sprawa Dreyfusa, żyda skazanego we Francji za szpiegowstwo. Doktryna rozwijała się równocześnie we Francji, we Włoszech i w Niemczech.

Leon Daudet & Jacques Bainile

- twórcy tzw. nacjonalizmu integralnego;

- eksponuje kult narodu, nakazując podporządkowanie wszelkich celów państwa interesowi narodowemu, uzadaniając używanie nawet w tym celu przemocy;

Ernest Renan

- Czym jest naród? (1882)

- wprowadza pojęcie narodu, jako zasady duchowej, opartej na dwóch elementach: wspólnym przeżywaniu bogatego dziedzictwa historycznego, oraz zgodzie i woli życia w jednych granicach;

Giuseppe Mazzini

- Pakt braterstwa Młodej Europy;

- każdy naród ma do spełnienia pewną misję, ale nie może ona oznaczać ekspansji imperialistycznej, lecz wynikać z celu, jakim jest braterstwo ludzkości;

- Mazzini walczył o wolne, zjednoczone Włochy, lecz jego celem ostatecznym była konfederacja całej ludzkości;

Enrico Corradini, Luigi Federzoni, Francesco Coppola

- wzywają do odrodzenia tradycji Włoch, umocnienia autorytetu państwa i jego pozycji militarnej, walki o kolonie, likwidacji demokracji parlamentarnej oraz odrodzenia wpływów ideologii socjalistycznej;

- jak to określił Mussolini, nacjonaliści różnią się od nas w wielu sprawach (...) ale zawsze byli z nami w działaniu czynnym;

Frierich Ratzl, Heinrich von Treitschke

- zasadniczym motywem rozwoju historycznego jest walka o przestrzeń życiową. To wielkość terytorium ma decydujące znaczenie dla siły narodu;

- idealizacja monarchii Pruskiej, monarchia jako ustrój idealny, o ile na jej czele stoi wybitny, silny monarcha;

- państwo Niemieckie ma do spełnienia szczególną misję wobec niższych rasowo narodów Europy;

- wojna jest koniecznym elementem spełniającym dzieło oczyszczenia i odrodzenia narodu;

Otto von Gierke

- nacjonalistyczna jurysprudencja niemiecka;

- powtarza on tezę szkoły historycznej o tym, iż prawo odzwiercidla mistyczny „duch narodu”;

- idealizuje on ustrój feudalny. Neguje jednocześnie przydatność prawa rzymskiego (...);

- krytyka indywidualizmu - Niemcy są kooperatywą wolnych Niemców i ich związków;

Rozwój doktryny politycznej Kościoła Katolickiego w XIX w.

W ostatnich dwóch stuleciach wyróżnia się na ogół trzy etapy w rozwoju doktryny Kościoła.

Pierwszy z nich trwał od rewolucji francuskiej po pontyfikat Leona XIII. W jego trakcie na pierwszy plan wysunęła się teoria legitymizmu. W uzasadnieniach doktrynalnych powoływano się na odwieczne prawa, z których wysnuwano m.in. negację zasady suwerenności ludu, negację prawa narodów do samostanowienia o sobie.

Po okresie Napoleońskim Kościół całkowicie identyfikuje się z doktryną feudalno-absolutystyczną. Papież Grzegorz XVI na wszystkich płaszczyznach za słuszne uznaje to, co państwa absolutystyczne uznają, oraz neguje to, co może im zagrażać. Stąd też wypływa bolesna dla Polaków decyzja o potępieniu powstania styczniowego.

Politykę Grzegorza XVI kontynuował Pius IX, który w encyklice Quanta cura potępił powstanie styczniowe. W załączonym do niej syllabusie wyliczył podstawowe „błędy” stulecia. Zwłaszcza ideę państwa laickiego, zasadę suwerenności ludu, wolności sumienia, racjonalistyczne prądy epoki, liberalizm burżuazyjny. Syllabus ów formułuje dwie pozytywne zasady:

- królestwa istnieją na fundamencie religii katolickiej;

- królom została udzielona władza, by opiekowali się Kościołem;

Sobór Watykański I uchwala jednocześnie dogmat o nieomylności papieża.

Zarazem jednak zmiany jakie dokonały się na kontynencie, postawiły Kurię w pewnej izolacji od reszty świata. Sam Pius IX ogłosił siebie „więźniem Watykanu”. Kościół musiał dokonać zmiany w prowadzonej polityce. Jest to etap drugi.

Leon XIII i odnowa doktryny

- istotą jego tendencji jest kompromis. Adaptacja Kościoła do przemian politycznych i społęczno - ekonomicznych zachodzących na świecie. Zarazem jednak bez rezygnacji z pewnych prób konstruowania własnego, idealnego wzorca idealnych stosunków w państwie;

- tomizm (za Tomaszem z Akwinu) przybiera postać neotomizmu;

- podstawą nowego stanowiska Kościoła stała się encyklika Rerum Novarum z 1891 r. Wydana przez Leona XIII:

- polemika z ideologią socjalistyczną;

- odrzuca socjalistyczne podejście do własności, uważając, iż jest ono sprzeczne z prawami natury. Ludzi od zwierząt odróżnia tylko rozum i możliwość gromadzenia dóbr;

- krytykuje socjalistyczne dążenie do zburzenia społecznego porządku i nadmiernego rozbudowania funkcji państwa, pozbawiając jednostki należytego im wykorzystania własnych zdolności;

- Leon XIII staje tu na stanowisku, iż wszystkie stany spełniają pożyteczne funkcje i wzajemnie się warunkują, wobec tego element walki klas jest „absurdalny”;

- katolicka zasada sprawiedliwości rozdzielczej - każdemu co mu się należy;

- konieczność wyeliminowania kapitalistycznych dysproporcji;

- robotnikom należy zagwarantować godziwą płacę (tzw. płacę rodzinną), która wystarczyłaby na pokrycie podstawowych potrzeb, oraz przy oszczędnym wydawaniu nawet zakup akcji przedsiębiorstw kapitalistycznych - zalecenie to nosi miano uwłaszczenia proletariatu;

- interwencjonizm państwowy - Leon XIII dopuszczał interwencje państwa na wypadek nabrzmiałych problemów społecznych. Przede wszystkim jako ochronę przed skrajnym wyzyskiem, popieraniu chrześciajańskich związków zawodowych, przeciwstawienie się tednencjom rewolucyjnym;

- dopuszczał nawet możliwość ograniczenia swobody właściciela, jeżeli wymagał tego interes społeczny. Kategorycznie jednak występuje przeciwko naruszeniom zasady własności prywatnej;

- w ramach kompromisu z państwem liberalno - demokratycznym, Leon XIII akceptuje takie zasady jak parlamentaryzm, czy tolerancja religijna;

- jednocześnie pragnie, by to nauka Kościoła Katolickiego przyświecała rządzącym podczas stanowienia norm prawnych;

- Graves de Communi, próbuje budowy „demokracji chrześcijańskiej”, która rychło przekształci się w znaczącą siłę polityczną w Europie;

Solidarystyczna teoria prawa w XIX w.

Solidaryzm stanowił część składową wielu ideologii XIX i XX wieku, szczególnie nauki Kościoła, jak również w doktrynach rasowo - antropologicznych. Duży wpływ na formułowanie tych zasad miała filozofia E. Durkheima. Ale nie tylko...

Leon Duguit

- Państwo, prawo obiektywne i prawo pozytywne (1901r.), Suwerenność i wolność (1922r.);

- stosunki społeczne poddane są władzy trojakiego rodzaju:

- ekonomicznej (określają ład procesów produkcji i wymiany);

- moralnej (normują zachowania ludzkie);

- prawnej (normują zachowania ludzkie, lecz różnią się proceduralnie oraz sankcjami - tu sankcje wymierza specjalny organ, zaś wcześniej tylko sankcje moralne);

- imperatyw solidarności - jego uzasadnienie jest niezwykle proste. Należy postęować solidarnie, gdyż jest się człowiekiem; bez solidarności nie może istnieć żadna grupa społeczna; w miarę rozwoju społeczeństw tym bardziej rośnie rola solidarności; jest ona podstawą całego porządku prawnego i państwowego;

- prawo - pierwsze normy kształtowały się spontanicznie. Z czasem, w miarę pogłębiania się różnic między ludźmi, w miejsce spontaniczności pojawi się przymus; prawo nie łączy się koniecznie państwem. Wręcz przeciwnie, jest od niego starsze. Wg Duguita, państwo nadaje prawu szczególną moc, ale nie tworzy go, a raczej odkrywa;

- państwo - jest rezultatem racjonalnej organizacji pracy i umożliwia jednostkom silnym wykorzystanie i rozwijanie swoich umiejętności; państwo jest zarazem jednością organiczną rządzących i rządzonych; wszyscy podlegają w nim normom wynikającym ze wzajemnej solidarności;

- negacja praw podmiotowych - Duguit uważał, iż sprowadzją się one do narzucania swojej woli innym ludziom; człowiek niezależny i odosobniony jest fikcją, gdyż nigdy w taki sposób nie istniał; operować można jedynie pojęciem praw publicznych, a nie podmiotowych;

- człowiek jest zawsze istotą społeczną i nie może fukncjonować inaczej, niż w społeczności;

Polska myśl społeczno - polityczna (1864 - 1939)

W latach po powstaniu styczniowym Polska myśl polityczna dzieli się na dwa zasadnicze okresy. Od 1864 roku do odzyskania niepodległości w roku 1918, oraz na dwudziestolecie międzywojenne. Upadek powstania zmusił społeczeństwo do zasadniczej rewizji swojego spojrzenia na problem metod walki politycznej, oraz osłabił wiarę na odzyskanie niepodległości. Zauważalny jest silny wzrost znaczenia klasy robotniczej. W kolei zaś od roku 1918 polska myśl polityczna przeżywa swoisty „nowy impuls” i zauważa „nowe perspektywy”.

Pozytywizm

- współpracownicy Aleksandra Wielopolskiego, oraz A. Świętochowski, B. Prus;

- pozytywizm Warszawski;

- odejście od ideli narodowo powstańczej; negacja idei romantycznych; oparcie się na tezie, iż świat przyrody i świat człowieka rządzą się tymi samymi prawami, stąd człowiek wysuwa się na pierwszy plan jako cząsta przyrody;

- hasła pracy organicznej i pracy u podstaw, czyli pracy nad ludem i dla ludu;

- koncepcja narodu - koncepcją całego społeczeństwa; podstawową wartością jest tu przedsiębiorczość, a na podstawie rozwoju gospodarczego ocenia się stan całego społeczeństwa;

- krytyka arystokracji i pasożytnictwa społecznego;

- argumentacja solidarystyczna - nowa koncepcja narodu bez podziału na stany, tylko z ludem zjednoczonym w wielkim dziele pracy;

Trójlojalizm

- pogląd, iż naród polski powinien wyzbyć się raz na zawsze swych aspiracji do posiadania niezależnego państwa;

- coraz silniejsza pozycja państw zaborczych uniemożliwa jakiekolwiek próby powstańcze;

-W. Kalinka, J. Szujski, M. Bobrzyński, S. Tarnowski, oraz słynna petycja do cesarza austriackiego „Przy tobie najjaśniejszy panie stoimy i stać chcemy...”;

- swoje aspiracje polityczne ograniczano do umacniania autonomii Galicji, oraz do udziału w życiu politycznym cesarstwa;

Ideologia socjalistyczna

- przenikały do kraju zarówno ze wschodu jak i z zachodu;

- negacja idei narodu i patriotyzmu - pozostających w sprzeczności z teorią walki klas;

- Bolesław Limanowski - twórca koncepcji „socjalizmu niepodległościowego”; wg niej naród jest najwyższym produktem rozwoju społecznego, a jego tradycje pomogą w rozprzestrzenianiu idei socjalistycznych; naród musi mieć poczucie własnego istnienia i poczyucie to musi przekraczać ramy jednej klasy społecznej;

- Edward Abramowski - początkowo pozostający pod wpływem marksizmu; z czasem dochodzi do wniosku, iż wszelkie prawo jest złe, również to pochodzące z dykatury proletariatu; ideałem jest forma bezpaństwowa;

- Róża Luksemburg - związana z SDKPiL; wszystko co przyczynia się do spotęgowania ruchu klasowo - robotniczego może zostać uznane za czynnik narodowy, patriotyczny; wszystko co ów ruch opóźnia jest zarazem wrogie narodowi; niepodległość Polski stanie się możliwa dopiero po rewolucji socjalistycznej;

- Kazimierz Kelles-Krauz - „prawo retrospekcji przewrotowej”; socjalizm jako idea przyszłości ma w sobie ideę narodowości; rozwój historyczny powoduje jednoczesne przekształcenie treści idei narodowej;

Ideologia Narodowej Demokracji

- na czele z Romanem Dmowskim;

- pod jego wpływem stronnictwo ewoluowało w stronę bojowego nacjonalizmu; w imię obrony zagrożonej narodowości polskiej podkreślano zasadę solidarności społecznej;

- przeciwnicy ruchom rewolucyjnym i internacjonalistycznym;

- ruch neoslawistyczny, propagujący ideę solidarności słowiańskiej; przeciwny wpływom niemiecko austriackim;

- naród i państwo - naród jest niezbędną treścią moralną państwa; państwo zaś jest niezbędną formą polityczną narodu; naród może stracić państwo, ale nie przestaje być narodem, jeżeli pozostaje w związku z państwową tradycją i nie zatracił swojej idei państwowej; można być bez państwa, ale jest ono wymagane dla pełnej egzystencji narodu; tym argumentowano walkę Polaków o niepodległość;

- podkreślał czynniki umacniające więzi państwowe i rasowe, oraz eliminował te, które owe osłabiają; do tych drugich zaliczał m.in. grupy rasowo obce, nie zasymilowane, jak np. Żydów;

- kształt terytorialny państwa polskiego - nawiązującego do tradycji piastowskiej; aby nie drażnić Rosji, chciał ziem na Zachodzie, bardziej, niż na Wschodzie;

- Endecja ponosi moralną odpowiedzialność za śmierć prezydenta Narutowicza pogromy Żydowskie, oraz wystąpienia przeciwko mniejszościom narodowym;

J. Piłsudski

- naród to twór państwa ukształtowany w długotrwałym procesie rozwoju historycznego;

- na plan pierwszy wysuwa się tu państwo, jego organizacja, zdolność manipulowania społeczeństwem i tworzenia narodu; poczucie przynależności państwowej umożliwi odzyskanie niepodległości;

- dzięki państwu naród zyskuje zdolność do zorganizowanego, efektywnego działania; aby to jednak nastąpiło, zdolnościami muszą wykazać się ludzie;

- w konstytucji kwietniowej: odrzucenie suwerenności na rzecz silnej władzy państwowej; koncentracja władzy w rękach prezydenta, odrzucenie równości praw obywateli, przyznanie państwu możliwości ingerencji w wiele sfer i praw obywateli;

- odpowiedzialność prezydenta jedynie przed Bogiem i historią;

Wojciech Korfanty

- próba przeniesienia na Polski grunt ideologii Kościoła; koncepcja uwłaszczenia proletariatu;

Psychologiczna teoria państwa i prawa Leona Petrażyckiego

Leon Petrażycki

- O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa; Wstęp do nauki prawa i moralności; Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności;

- podstawą teorii państwa i prawa uczynił motyw psychologiczny;

- introspekcje - istoty państwa i prawa poszukiwał w analizie własnych doznań psychicznych; analizował zdarzenia prawne, tworząc odpowiadające im pojęcia ogólne; jest to teoria pełniejsza, niż teoria pozytywna; umniejsza ona znaczenie przymusu w prawie, uznając samo prawo jako zjawisko psychiczne, którego skuteczność zależy w znacznej mierze od akcjeptacji społecznej; uważał, iż teoria pozytywistyczna jest zbyt wąska, gdyż nie ukazuje związku prawa z innymi instytucjami; państwo i prawo uważał zaś za zjawiska psychiczne subiektywne;

- rola emocji moralnych i prawnych - prawo, moralność i estetykę odróżniał od siebie na podstawie kryterium składu emocji, jakie ze sobą niosą; zarówno emocje moralne jak i prawne narzucają pewną konieczność postępowania; różni je jednak od siebie to, iż emocje moralne mają charakter jednostronnie imperatywny zaś emocje prawne dwustronnie imperatywno - atrybutywny; prawo przydziela obowiązki obu stronom, oraz dopuszcza doń osoby trzecie, podczas gdy w moralności nikt nie może nas wyręczyć;

- pryzmat emocji prawnych - porównując prawo i moralność, przyznaje prymat temu pierwszemu; to prawo kojarzy się z „porządkiem”; moralność zaś jest nietrwała i niestabilna, nie można jej na nikim wymusić; wyróżniał dwa pojęcia - prawa pozytywnego i intuicyjnego; prawo pozytywne definiował jako reakcje jednostki związane z nakazami prawa pisanego, zaś prawo intuicyjne definiował jako pewien swoisty katalog powinności, który zdaniem konkretnej jednostki winien obowiązywać;

- polityka prawa - wskazuje nie tylko na wzgląd utylitarny, ale również na wszelkie konsekwencje, które w sferze społecznej powoduje wydanie aktu prawnego;

- psychologiczna analiza państwa - państwo jest samodzielną grupą społeczną zorganizowaną w oparciu o poglądy i przekonania imperatywno - atrybutywne; żądał ograniczenia ingerencji państwa w sprawy osobiste, wolności ekonomicznej, a jednocześnie tworzenia przez państwo pewnych schematów postępowania;

Normatywistyczna teoria prawa i państwa

Hans Kelsen

- Podstawowe zagadnienia nauki prawa państwowego; Czysta teoria prawa i jurysprudencja analityczna;

- założenia metodologiczne - państwo i prawo są faktami i dla prawnika powinno być obojętne, skąd się wywodzą; Kelsen, podobnie jak Kant wyróżniał dwie sfery poznania: sferę bytu, oraz sferę powinności; metoda normatywna interesuje się tylko tą drugą i zarazem postuluje zrezygnowanie ze wszelkich ocen wartościujących;

- formalny charakter aktu prawnego - nie ma zasadniczej różnicy między analityczną jurysprudencją, a czystą teorią prawa; Kelsen uważał, iż norma prawna nie wyraża niczego innego, jak to, że do pewnego stanu rzeczy, jako założenia, względnie zawarunkowania, dochodzi z samego prawa inny stan rzeczy, jako skutek;

- prawo w znaczeniu eksplikatywnym i normatywnym - prawa w znaczeniu eksplikatywnym objaśniają faktyczne zachowania się elementów przyrody, podejmują próbę objaśnienia mechanizmów przyrody w oparciu o zasadę przyczynowości; w znaczeniu normatywnym zaś są to prawidła, które opisują, że coś ma się stać, lub stać nie powinno;

- inną cechą norm prawny jest ich charakter sankcjonujący; z określonymi zachowaniami wiążą one dane sankcje; sankcja zawsze łączy się z naruszeniem normy i nie jest ważne dla systemu prawnego czy w danej sytuacji została zastosowana, czy nie;

- zarachowanie - jest to ustanowiona powinność, która łączy konkretny podmiot z nakazanym przez normę prawną sposobem zachowania się; chodzi tu np. o to, że gdy z okna domu wypadnie dzban komuś na głowę, to odpowiedzialność ponosi właściciel ;)

- budowa systemu prawnego - jest to u Kelsena system otwarty, dynamiczny, w którym wiele norm jest płynnych, zaś ich struktura jest shierarchizowana; przypomina to odwróconą piramidę, w której podstawą jest tzw. Grundnom, czyli norma podstawowa; zakłada się, iż posiada ona moc obowiązującą; to minimum społecznej akceptacji dla normy podstawowej łączy się jednocześnie z akceptacją norm zeń wynikających;

- granice między systemem wewnętrznym a międzynarodowym są płynne; w tym drugim podstawę stanowi zasada pacta sunt servanda; prawo to jest nadrzędne w stosunku do wewnętrznego; prespektywa przyszłego państwa światowego;

- problematyka państwa - jego konstrukcja jest podobna do konstrukcji normy podstawowej; państwo jest bytem, który stoi ponad empirycznym bytem jednostek jako ideał lub wartość, czy też jako porządek prawny pod którym żyją ludzie; państwo u Kelsena jest przedmiotem „czystej teorii prawa”;

- podstawowe typy ustrojowe - u Kelsena istnieją dwa: demokracja i autokracja; ustroje autokratyczne to ustroje faszystowskie i totalitaryzm bolszewicki; ich cechą jest podważanie idei wolności politycznej; zasadą demokracji jest zaś wolność jednostki podlegającej wyłącznie normom prawa pozytywnego; system demokratyczny najpełniej się wyraża w republice demokratyczno parlamentarnej, połączonej z pędem społeczeństwa ku wolności, która postawi tamę dyktaturze; możliwie najszersze wprowadzenie społeczeństwa w proces rządzenia, inicjatywy ludowe, referenda, etc.;

Leninizm, Stalinizm i tzw. „Socjalizm realny”

Włodzimierz Ilicz Lenin

- imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu; tzw kapitalizm państwowy jako wyższe stadium kapitalizmu monopolistycznego, w którym funkcja ekonomiczna państwa łączy się bezpośrednio z polityką zagraniczną;

- stałą cechą gospodarki kapitalistycznej jest gromadzenie kapitału; w miejsce małych przedsiębiorstw wchodzą wielkie korporacje o charakterze monopolistycznym, stopniowo rozszerzając swoje działania na rynek światowy; z tą chwilą polityka ich państw również ulega zmianie, przekształcając się w politykę globalną, dążącą do zdobycia wpływów kosztem słabszego państwa kapitalistycznego; jest to źródłem stałych wojen imperialistycznych, które nie znikną z ziemi aż do zniknięcia kapitalizmu;

- rewolucja - zakłada odrzucenie teorii marksa. Lenin uznał, iż rewolucję należy przeprowadzić w państwie, stanowiącym „najsłabsze ogniwo” łańcucha państw kapitalistycznych; ograniczył się jednak do koncepcji zniszczenia państwa kapitalistycznego; zmuszony był tym samym rozwinąć teorię awangardowej roli partii komunistycznej, zanegować demokrację burżuazyjną, oraz rozwinąć koncepcję dyktatury proletariatu;

- dyktatura proletariatu - reowlucja musi być przygotowana przez partię robotniczą, obejmującą większość społeczeństwa, związaną żelazną dyscypliną i działającą w konspiracji; przeobrażenia wymagają odrzucenia demokracji burżuazyjnej, kadr, oraz przebudowy świadomości, odrzucenia właściwie całego dorobku myśli demokratycznej;

- funkcje parlamentu („forum do gadania”) przejmą rady delegatów; system monopartyjny; unifikacja życia obywateli;

- w miarę osłabienia klas posiadających, stopniowo słabnąć będą też władcze funkcje państwa; ludzie sami przywykną do pewnych reguł bez przymuszania; społeczeństwo jako wielka fabryka i wspólna praca;

- jednostka kierowana za pomocą specjalnego aparatu wychowawczego;

Józef Stalin

Następca Lenina i wybitny teoretyk ;).

- szczególnie rozbudował teorię dyktatury proletariatu; oparł się w niej na tezie, iż rewolucja jest jedynie początkiem walki. Klasy posiadające, choć odsunięte od władzy nadal mogą wpływać na ludzi, toteż należy pozostawać w nieustannej czujności i represji. Stałe intensyfikowanie kampanii wychowawczych i represyjnych uchroni państwo przed kapitalistami;

- całkowite upaństwowienie środków produkcji;

- struktury partii komunistycznej zyskują kontrolę nad całością organów władzy;

- partię oparto na ogromnym aparacie, ze strukturą dublującą funkcje organów władzy i administracji wszystkich szczebli, z mechanizmem tzw. centralizmu demokratycznego; To właśnie on stanowił podstawę rządów wąskiej elity partyjnej z biurem politycznym i przywódcą na czele;

- elita i przywódca narzucają kierunek działania całej partii i ergo, państwu;

- system monopartyjny; od narodzin po śmierć jednostka pozostawała w zasięgu oddziaływania tego samego aparatu politycznego; obejmował on wszystkie dziedziny życia państwowego;

- totalitarny charakter państwa - jedyny pracodawca, organizator i dystrybutor; wszyscy stają się urzędnikami, robotnikami jednego ogólnonarodowego syndykatu;

- państwo instrumentem terroru;

- cztery zasady prawa radzieckiego:

- komunizm jest jedyną doktryną polityczną ZSRR;

- interesy państwa stanowią najwyższe prawo; wykluczona jest krytyka jego jak i partii;

- ideologia sprzeczna z komunistyczną godzi w państwo i stanowi przestępstwo;

- budowa socjalizmu stanowi indywidualny i zbiorowy obowiązek;

- Wyszyński - przykład idealnego komunistycznego prokuratora (stworzył powyższe prawa);

Realny socjalizm

- po śmierci Stalina podjęto próby ograniczenia presji stosowanych dotychczas w budowie socjalizmu; N. Chruszczow i jego następcy próbowali głosić programy bez łamania praw człowieka i standardów demokracji, aczkolwiek zakończyło się to totalnym krachem ekonomicznym i politycznym państwa; głasnost, pierestrojka;

- internacjonalistyczna pomoc - „pomoc”, czyli prawo do interwencji „na wezwanie” partii komunistycznej innego państwa;

Ideologia faszyzmu i narodowego socjalizmu

Ideologia faszyzmu włoskiego

- stanowiła eklektyczny zlepek m.in.: heglizmu, darwinizmu, nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu, ideologii imerializmu włoskiego;

- państwo - jest ono absolutem, wobec którego jednostki i grupy są czymś względnym; jednostki dają się pomyśleć o tyle, o ile istnieją w państwie; totalitarne, wszechogarniające, pochłaniające bez reszty jednostki i grupy ludzkie; każdy aspekt życia społecznego wiąże się z nim; wszystkie kompetencje w jego ręku;

- wódz i elita - wódz posiada świadomość „wyższego rzędu”; kumuluje w sobie najlepsze możliwe cechy rasy z której się wywodzi i jest dziedzicem niekończącej się galerii bohaterów Rzymskich, co sprawia, iż zawsze ma rację a jego wola jest prawem; kumuluje w sobie istotę suwerenności;

- korporacjonizm - na urzeczywistniać równowagę interesów i sił świata gospodarczego; wznosi się ponad interesy grup i jednostek, podlegając ścisłemu nadzorowi partii;

- funkcja wojny - nawiązuje do tradycji Imperium Rzymskiego; nie wierzy w możliwość wiecznego pokoju, odrzuca pacyfizm, inicjuje kolejne konflikty;

Ideologia faszyzmu niemieckiego

-podobnie, jak włoska, stanowi pewien zlepek idei; czerpie całymi graściami z ideologii Nietzchego, nawiązuje do tradycji nacjonalistycznych i romantycznych, starogermańskich;

- rasizm i antysemityzm - źródło wszelkiego zła widziano w Żydach, przypisując im czy to poglądy komunistyczne, czy to kosmopolityzm; głoszona konieczność obrony czystości rasy Aryjskiej; aryjscy Germanie stanowią najwyższy szczebel bilogicznej ewolucji i muszą troszczyć się o utrzymanie tej przodującej roli; uzasadniało to również konieczność podboju niższych rasowo ludów;

- walka o przestrzeń życiową - nawiązuje do trójczłonowej definicji państwa Jellinka; uzasadnia, iż jest ona konstytuowana przez „zbiorowość narodową”, „przestrzeń życiową”, oraz „zasadę wodzostwa”; zbiorowość to czysta rasowo społeczność nieustannie rozwijająca się, która potrzebuje przestrzeni, zdobywanej na drodze podbojów;

- zasada wodzostwa - ponad rasą, ponad narodem, ponad państwem; jest źródłem władzy i stanowi prawo; decyzjonizm, czyli teoria, w myśl której państwo może podjąć dowolną decyzję niezbędną dla zachowania jego egzystencji i tym samym nie jest związane prawem; wódz na szczycie piramidy państwowej;

Ideologia państwa dobrobytu

Bismarck, geneza

- lata osiemdziesiąte XIX wieku i szereg aktów początkujących nowoczesne ustawodawstwo socjalne: ubezpieczenia na wypadek choroby, odszkodowania za wypadki w pracy, ubezpieczenia na wypadek inwalidztwa i starości, emereytury;

Reformy brytyjskie

- początki przed I WŚ, później rozwinięcie w dwudziestoleciu; najważniejsze akty powstały w latach po II WŚ;

- 1946 - The national health service act - bezpłatne lecznictwo dla całego społeczeństwa i opłacanie lekarzy z kasy państwowej;

- 1946 - The National Insurance Act - wszyscy zatrudnieni muszą być ubezpieczeni od ukończenia szkoły aż po emerytury; ubezpieczenia od wypadków, ochrona prawna pracy dzieci i młodocianych, nacjonalizacja kilku działów gospodarki;

New Deal

- bezpośrednim animatorem programu był wielki kryzys z lat 1929 - 1933;

- Roosvelt - uporządkowano sprawę emisji pieniądza, wprowadzono kontrolowany trend inflacyjny, państwo poręczyło wkłady oszczędnościowe do 5000 dolarów, zabezpieczono produkcję rolną przed wahaniami rynku;

- w 1933 utworzono National Recovery Administration, której celem była kontrola przemysłu i cen produktów;

- organizowano roboty publiczne, zasiłki dla bezrobotnych oraz nowe instytucje publiczne;

- Brandeis - twórca słusznej teorii, iż polityka i ekonomia nie mogą stać ze sobą w sprzeczności;

Doktryna Beveridge'a

- Full employment in a free society - postuluje silną kontrolę nad prywatną własnością, której celem byłoby zabezpieczenie pełnego zatrudnienia; gdyby kontrola okazała się bezskuteczna, państwo winno przejąć środki produkcji pod swój bezpośredni zarząd;

Doktryna Keyensa

- kapitalizm kierowany - jego istotą jest daleko posunięty interwencjonizm państwowy, obejmujący przede wszystkim strefę ekonomiczną, prowadząc do ukształtowania tzw. kapitalizmu państwowego;

- pełne zatrudnienie - Keyens stwierdza, iż problemy takie jak nędza nie są wynikiem zła kapitalizmu, ale błędnego kierowania gospodarką; niezbędne jego zdaniem jest uruchomienie takich mechanizmów, które umożliwiłyby zatrudnienie pełne w społeczeństwie; ustalenie odpowiednich podatków, kierowanie inwestycjami, ustalanie odpowiednich stóp procentowych etc.;

- sterowanie konsumpcją - kierował doktrynę przeciwko koncentracji kapitału; pełne zatrudnienie zmniejsza ów kapitał; tym bardziej, iż należy przekonać jednostki do życia konsumpcyjnego, co zwiększy odpowiednio popyt, podaż i produkcję; pełne zatrudnienie dynamizuje rynek, oraz osłabia groźbę kryzysów;

- inwestycje publiczne i polityka giełdowa - przeciwstawianie się kryzysom gospodarczym przez publiczne inwestycje, kontrolowaną politykę inflacyjną, zwiększenie podaży pieniądza na rynek, obniżenie płac realnych, przy dokonaniu takich manipulacji, które sprawią wrażenie zaspokajania zgłaszanych społecznie żądań;

Funkcjonalizm w prawie amerykańskim

Funkcjonalizm w prawie amerykańskim łączy się z szeregiem specyficznych cech systemu wymiaru sprawiedliwości w USA. Pozostający pod wpływem common law, obecność ław przysięgłych orzekających o winie, sędziów nierzadko pochodzących z wyboru, podziału na sądy stanowe i federalne, czy tzw. judicial review, czyli badania zgodności z Konstytucją w każdym konkretnym wypadku. To wszystko razem ukształtowało system prawny niespotykany nigdzie indziej na świecie.

Pragmatyzm i behawioryzm

- pragmatyzm - wychodzi z założenia, iż liczt się konkretne, dobre w skutkach działanie, a nie wiedza abstrakcyjna; tym samym odrzucili poszukiwania ogólnych, filozoficznych „prawd”, a skupili na rozwiązywaniu bierzących, konkretnych przypadków;

- behawioryzm - nurt ów odrzuca introspekcję i koncentruje uwagę na zewnętrznych zachowaniach człowieka;

Wpływ systemu prawnego na teorię prawa

- przedstawione wyżej czynniki sprawiły, iż system amerykański w sposób „obsesyjny” skupił się na procesie podejmowania decyzji; realne życie prawa, prawotwórcza rola sądów, ich wpływ na kształtowania się stosunków społecznych, czy wreszcie forma procesu amerykańskiego, przypominającego improwizowany spektakl - to wszystko składa się na funkcjonalistyczną teorię prawa;

Funkcjonalizm w teorii prawa

- O. W. Holmes, J. Ch. Grey - podstawą teorii było odróżnienie law in books (prawa w książkach, kodeksowego, ustawowego) od law in action (orzecznictwo, faktyczne stosowanie prawa); nieodmiennie kładzie się nacisk na law in action, jako czynnik ważniejszy;

- podstawowym zadaniem prawa jest umiejętność przewidywania tego, co w rzeczywistości uczynią sądy; życiem prawa bowiem nie są abstrakcyjne dywagacje, a doświadczenie życiowe; wszystko, od konieczności chwili, nawet po wspólne przesądy, może zaważyć na ostatecznym wyroku;

- prawo składa się z zasad ustalonych przez decyzje sędziowskie, w których zawiera się prawa i obowiązki; ustawy, precedensy, opinie doktryny to tylko źródła prawa; prawem jest to, co znajduje wyraz w orzecznictwie sądów;

- tym samym sztuka prawnicza polega na przewidywaniu tego, co uczynią sędziowie;

- ogólne założenia funcjonalizmu amerykańskiego zaowocowały podziałem jego myśli na dwa główne nurty:

Idealizm prawniczy

- prawo jako narzędzie do łagodzenia lub eliminowania napięć społecznych;

- Roscoe Pound - określa idelizm prawniczy mianem „inżynierii społecznej”; prawo nie jest celem; jest ono środkiem do realizacji określonych celów społecznych; postulował konieczność równoległego prowadzenia badań zarówno nad prawem, jak i socjologicznych;

Realizm prawniczy

- Karl N. Llewellyn - uważał, iż decyzje prawne rzadko kiedy wywodzą się ze sztywnych reguł prawniczych; prawo bardziej wyraża się w faktycznych decyzjach sądów i powinno być odnajdywane w ich codziennej praktyce; od sądów oczekuje się pewnej linii postępowania, lecz jest to wymóg daleki od rygoryzmu; silny nacisk na law in action;

- prawo winno wyrzec się aspiracji do „reformowania” życia społecznego; realne życie prawa odzwierciedla się bowiem w zachowaniach sędziów, urzędników, administracji, stron procesowych i zwykłych obywateli;

- Jerome Frank - odrzucał doktrynę pozytywizmu i teorię, iż prawo jest aktem prawnym ustalonym przez władzę państwową, oraz mocno podkreślał rolę sądów w tworzeniu prawa; law in books jest tylko opisem systemu prawa i nie daje przesłanek do faktycznych zachowań sędziów;

- oddziela normy od stanu faktycznego; również w dziedzinie faktów procesowych ich ocenę pozostawia sędziemu; to decyzja sędziego a nie reguła prawna stanowi o jego istocie, a na każdą decyzję wpływ mają okoliczności oraz subiektywna ocena sędziego; próba ograniczenia tego stanu rzeczy bardziej rygorystycznymi przepisami byłaby czymś złym, gdyż kodeks nie jest w stanie opisać wszystkich możliwych sytuacji;

Myśl społeczno - polityczna kościoła katolickiego w XX wieku

Konserwatyzm Piusa X

- następca Leona XII próbuje przywrócić kościół na drogę konserwatywną;

- Motu propio, encyklika osłabiająca sojusz Kościoła z demokracją;

- zwalczał modernizm, popierał rządy monokratyczne, potępił te odłamy chadecji, które szły zbyt daleko w kierunku demokracji, rozbudowano system tajnego wywiadu kościelnego, którego zadaniem było tropienie i zwalczanie odstępstw od doktryny oficjalnej wewnątrz kościoła;

Powrót na drogę reform

- Benedykt XV przywrócił prawo swobodnego wypowiadania się we wszystkich kwestiach, wyraził zgodę na tworzenie katolickich stronnictw politycznych i popierał tendencje demokratyczne;

- miał nadzieję, iż były to najskuteczniejsze środki walki z ideą rewolucji oraz z komunizmem;

- Pius XI również idzie w tym kierunku, akceptując celowość ożywiania więzi korporacyjnych, czyli organizacji zawodowych łączących solidarne interesy pracowników i pracodawców;

- korporacyjna struktura społeczna winna ugruntować ład społeczny;

- w kwestii korporacji rolę państwa ograniczał kościół do subsydiarnej, dopuszczając jego ingerencję wtedy, gdy brak owej interwencji godził w ład społeczny;

Quadragessimo anno

- zbliżona treściowo do Rerum novarum;

- kładzie główny nacisk na ochronę własności prywatnej;

- dopuszczona została prawna reglamentacja sposobu korzystania z własności ilekroć wymagała tego konieczność, a prawo naturalne nie podawało w danej mierze wyraźnych przepisów;

- rozwija wątek uwłaszczenia proletariatu;

- potępienie wielkich korporacji kapitalistycznych, które zdobywają taką potęgę, iż grożą opanowaniem państwa; postulat zwiększenia roli państwa i zastrzeżenie dlań takich dóbr, które pozostawione w rękach prwatnych mogłyby okazać się groźne dla społeczeństwa;

Kościół wobec komunizmu i faszyzmu

- następca Piusa XI, Pius XII;

- dekret Świętego Officjum z 14 lipca 1949 uznał za eksomunikowanych ipso facto wszystkich katolików wyznających komunizm, propagujących go, lub współpracujących z komunistami;

- walka klas nie może być zaakceptowana przez kościół; powinna być pokonana przez stworzenie sppołecznego ładu łączącego właścicieli i robotników; nadmierna socjalizacja państwa zagrożeniem dla wolności jednostek;

Aggiornamento i duch ekumenizmu

- pontyfikat Jana XXIII zapoczątkował kolejny etap rozwoju doktryny kościoła katolickiego;

- głównym jego celem było dostosowanie organizacji kościelnej do warunków współczesnego świata;

- ekumenizm - duch jedności z wszystkimi braćmi odłączonymi, których do tej pory piętnowano mianem odszczepieńców, heretyków czy innowierców; otworzenie się na możliwość współpracy katolików i niekatolików w zakresie współczesnych zagadnień społecznych;

- wielka encyklika Mater et magistra;

Mater et Magistra

- punktem wyjścia encykliki była teza, iż podstawowym zagadnieniem współczesności jest stworzenie takich warunków, w których w pełni będzie możliwy rozwój życia człowieka; stanowisko personalistyczne;

- własność prywatna stwarza bodźce do rozwoju gospodarności, inicjatywy, pracowitości, oszczędności, podczas gdy nie daje tego nikomu własność kolektywna; jest to jawna krytyka socjalizmu; jednocześnie jednak wskazuje się konieczność niwelowania różnic klasowych i warstwowych;

- w tej materii ciężar obowiązku leży na państwie, uprawnionym do niezbędnych interwencji; zbliżenie poglądów kościoła do zasad państwa dobrobytu;

- pojęcie mistycznego ciała Chrystusa odnosi do całej ludzkości, w związku z czym sprawiedliwego podziału dób należy dokonywać w skali światowej; istotą tego jest proces dekolonizacji; maksymalne rozszerzenie kompetencji ONZ;

- encyklika ta stanowiła podstawę do wydania kolejnej, rozwijającej jej myśli Pacem in Terris, w której zawarto personalistyczne ujęcie jednostki, z natury obdarzonej inteligencją i wolną wolą, posiadającą niezbywalne prawa; m.in. prawo do udziału w życiu publicznym;

- wszystkie społęczeństwa polityczne są równe w swej godności naturalnej;

Paweł VI

- kontynuuje dzieło swojego poprzednika;

- w encyklice Ecclesiam suam wyróżnia trzy grupy ludzi tworzące współczesny świat: katolików, nie-katolików, oraz ateistów; kościół powinien dążyć do maksymalnego porozumienia pomiędzy tymi grupami; oczywiście, to Kościół jest tą słuszną drogą, lecz stara się nawiązać nić współpracy;

- pokreślenie praw wolnościowych i konieczność dialogu z całym światem;

- podstawą owego dialogu jest zachowanie neutralności wobec głównych światowych konfliktów;

- podstawą człowieczeństwa zakaz dyksryminacji z jakiegokolwiek powodu;

Jan Paweł II

- odrzucenie socjalizmu, komunizmu, oraz konieczność przebudowy kapitalizmu;

- własność a praca - własność nie może być celem sama w sobie; musi służyć całemu społeczeństwu i każdemu człowiekowi, nie ma ona charakteru absolutnego; autentyczna demokracja i zdrowa teoria państwa mówi, iż każdy obywatel winien mieć wpływ na bieg spraw państwowych, oraz mieć możliwość wyboru, kontrolowania i zmiany rządów;

- państwo - gwarantuje obywatelom poczucie bezpieczeństwa; podejmuje aktywne działania na rzecz eliminacji patologii społecznych; czuwanie nad ludzkimi prawami; tworzenie warunków umożliwiających rozwój gospodarności; państwo winno interweniować na wypadek monopoli, a w sytuacjach wyjątkowych może nawet przejąć funkcje społeczne (ta zasada jednak zawsze winna mieć charakter wyjątkowy i pomocniczy);

- prawda a życie społeczno polityczne - podstawą życia publicznego jest jego jawność; poszanowanie praw przeciwników politycznych, ochrona praw oskarżonego, rzetelne gospodarowanie środkami publicznymi, moralność w dążeniu do władzy to PODSTAWA funkcjonowania państw; należy uważać, by demokracji nie zmienić w zakamuflowany totalitaryzm;

- własność nie jest prawem bezwzględnym, pozwalającym na dążenie do zysku za wszelką cenę;

- mea culpa - w 2000 roku dokonał obszernego wymienienia win i błędów Kościoła na przestrzeni 2 tysięcy lat jego historii;

Ideologia „socjalizmu demokratycznego”

Geneza

- nurt socjaldemokratyczny wyodrębnił się już w końcu XIX wieku (Labour Party - 1983; SPD - 1890); zasadniczy wpływ na ewolucję tego nurtu miały osiągnięcia socjalne angielskiej i niemieckiej klasy robotniczej; umacniały one przekonanie o możliwości pokojowego przeobrażenia kapitalizmu w socjalizm;

- formalne zerwanie z nurtem komunistycznym miało miejsce w 1919 roku, po utworzeniu Komiternu;

- w roku 1951 partie socjaldemokratyczne powołały do życia Międzynarodówkę Socjalistyczną, która uchwaliła deklarację, w której wyraźnie odcięła ruch socjaldemokratyczny od ruchu komunistycznego, oraz wprost od teorii rewolucji i dyktatury proletariatu;

Socjaldemokracja brytyjska

- Tawney - w miejsce walki klas wprowadził nowe kryterium oceny posiadaczy dóbr - kryterium służebności; odróżniał własność społecznie użyteczną od społecznie nieużytecznej; ta druga powinna być zwalczana, gdyż zapewnia ona władzę ludziio, którzy na nią nie zasługują; ta pierwsza zaś powinna być nagradzana;

- Attlee - odcina się od komunistycznego poglądu ateistycznego, wskazując początki socjaldemokracji w... Biblii; Partia Pracy obdarzona charakterem nie robotniczym, a narodowym, zrzeszająca wszystkich przeciwników kapitalizmu; socjaldemokracja jako alternatywa dla komunizmu i faszyzmu;

- Durbin - należy połączyć dążenie do równości ekonomicznej z troską o zachowanie wolności politycznych. Granicą dla przemian socjaldemokratycznych wyznacza właśnie to pojęcie demokratycznego socjalizmu;

- Crossman - należy poddać kontroli wielkie monopole i koncerny; kontrola powinna mieć charakter parlamentarny i społeczny, nie zaś państwowy;

- Healey - forma własności (prywatna, państwowa) nie ma znaczenia, gdyż mechanizmy zarządzania przedsiębiorstwami są identyczne; ważne jest zapewnienie efektywnej kontroli nad danymi działami gospodarki; wystarczy ku temu zakupienie odpowiedniej ilości akcji spółek przez rząd;

- Crosland - wzrast ze wzrostem dochodu i zabezpieczenia socjalnego robotnik przestaje zwracać uwagę na różnice klasowe i traci motywację do ryzyka tego, co ma (do rewolucji); słowem, celem Partii Pracy powinna być maksymalna poprawa życia robotników metodami pokojowymi i ekonomicznymi;

Socjaldemokracja niemiecka

- Kurt Schumacher - państwo syntezą klasy i narodu, czyli wartością, która stoi ponad klasową struktura społeczeństwa;

- postulat upaństwowienia środków produkcji łączono z hasłem reformy rolnej a także z tezą że socjaldemokraci nie powinni brać udziału w rządzie burżuazyjnym;

- z czasem rezygnacja z akcentowania klasowego charakteru socjaldemokracji i wprowadzenie pojęcia partii ludowej, która łączy przedstawicieli różnych klas; konsekwencją odrzucenie teorii walki klas oraz rezygnacja z programu uspołecznienia środków produkcji; uznano realia gospodarki rynkowej i skoncentrowano wysiłki na przejęciu władzy politycznej;

- Koncepcję walki klas zastąpiono hasłem autonomii człowieka w państwie i społeczeństwie, a zabezpieczenie tej sfery uznaje się za najważniejsze zadanie socjalizmu; dążenie do wsparcia wolności politycznej demokracją ekonomiczną;

Doktryna państwa prawa

Geneza państwa sięga równie daleko, co same genezy państwa i prawa. Wydaje się jednak, iż doświadczenia Niemiec hitlerowskich dowiodły fiaska konstrukcji abstrakcyjnych, abstrahujących od systemu wartości. G. Radbruch wiąże wobec tego obowiązywanie norm prawnych z zasadami sprawiedliwości i celowości. Ale i nie on jeden...

Hayek

- eksponuje centralne znaczenie wolności jednostki;

- wolność definiuje jako brak przymusu;

- rządy prawa to taki system, który chroni jednostkę przed oczywiście arbitralnymi decyzjami rządy, oraz w którym konflikt z prawem jest do uniknięcia;

Oakeshot

- prawo stanowione przez uprawniony organ i następnie przestrzegane jest podstawą demokratycznego państwa prawa;

- zasadniczym elementem rządów jest wolność;

John Rawles

- zasadą rządów prawa jest prawidłowe i bezstronne stosowanie norm prawnych;

- on również wiąże funkcjonowanie prawa z wolnością;

- system prawny jest uporządkowanym zbiorem obowiązujących pod przymusem publicznych norm adresowanych do osób zdolnych kierować się rozumem; ma charakter wszechobejmujący, organy występujące w nim mają wyłączne prawo stosowania przymusu; porządek prawny obowiązuje jako instancja ostateczna na wyraźnie określonym terytorium; szeroki zakres regulowanych rodzajów aktywności oraz fundamentalny charakter interesów, które ma chronić;

- nullum crimen sine lege;

- prawo do rzetelnego procesu sądowego (jawny, rzetelny, nikt sędzią we własnej sprawie, sprawiedliwy, bezstronny, uporządkowany, z jasnymi zasadmi etc.);

-niezbędnym elementem rządów prawa jest przymus stosowany w takiej ilości, by prawo było przestrzegane i respektowane - zasada wolności prowadzi do zasady odpowiedzialności;

Socjalne państwo prawne

- urzeczywistniając ideały demokratyczne ma służyć całemu społeczeństwu;

- zmierza do balansu pomiędzy państwem dobrobytu a klasycznym liberalizmem;

- Carlo Schmidt - zagwarantowanie wolności przy jednoczesnym ograniczeniu konfliktów społecznych oraz odpowiedniej polityce socjalnej; odpowiednie reformy społeczne podejmowane w odpowiednim czasie, mające na celu uchronienie państwa przed rewolucją; liberalny interwencjonizm, czyli aktywna polityka społeczno ekonomiczna państwa bez bezpośredniej ingerencji w środki produkcji;

Doktryny czasów najnowszych: teoria konwergencji, doktryna menedżerów, neoliberalizm, konserwatyzm

Teoria konwergencji

- Sorokin - koncepcja cyklicznego, ewolucyjnego rozwoju ziemi, w myśl której Europa zostanie zastąpiona przez pozostałe kontynenty; podobnież zniknie podział na kapitalizm i socjalizm, gdyż oba te systemy wymieszają się wzajemnie, czerpiąc jeden z drugiego najlepsze cechy;

- koncepcja pięciu stadiów rozwoju gospodarczego, od tradycyjnego, przedkapitalistycznego, po społeczeństwo masowej konsumpcji;

- wzrost dobrobytu w państwach socjalistycznych oraz kapitalistycznych doprowadza do wzrostu znaczenia klasy inżynieryjno - technicznej; zjawisko to spotęguje dodatkowo dokonująca się rewolucja naukowo - techniczna, którą przechodzą poszczególne kraje; sprawi ona iż to właśnie te warstwy staną się najbardziej wpływowe, oraz decydować będą o najważniejszych sprawach społecznych; „społeczeństwo przemysłowe” przejmie niejako instytucje demokracji parlamentarnej;

Doktryna menedżerów

- Burnham - stary podział na kapitalistów i proletariat jest zjawiskiem historycznym, obecnie na pierwszy plan wysuwa się nowa grupa, ludzi kierujących przedsiębiorstwami, czyli menedżerów; władza przechodzi powoli w ręce stosunkowo nielicznej grupy technokratycznej; dyrektorzy, inżynierowie, pełniący funkcje kierownicze; słowem, ludzie bez kapitału, ale ludzie pracy i sukcesu;

- proces ten wynika ze stałego postępu technologii produkcji; sprawiają one, iż rola kapitalistów znacząco maleje, zaś ten, kto kieruje przedsiębiorstwem staje się jego faktycznym właścicielem;

- „rewolucja menedżerów” - menedżerowie zyskują kontrolę nie tylko nad produkcją, ale i de facto nad całymi państwami; klasa menedżerska zdobywa wpływy na całym świecie podobnie, jak w doktrynie konwergencji, co powoduje zatarcie się różnic ustrojowych na świecie;

Neoliberalizm

- przejęcie z doktryny praw natury tezy o istnieniu stałych, niezmiennych i uniwersalnych praw człowieka, które nie mogą być przedmiotem regulacji prawa państwowego;

- na plan pierwszy owych praw wysuwają człowieka i prawo własności;

- wolność - w sferze politycznej, ekonomicznej i konkurencji; odrzucają zarazem pojęcie praw społecznych, czyli egalitaryzm i ingerencję w procesy społeczno - ekonomiczne za pośrednictwem planowania;

- na postęp składają się właśnie wolności praktycznie realizowane, postęp techniczny, demokratyczna struktura władzy z zachowaniem jej trójpodziału etc.

- do podstawowych zadań państwa należy ochrona obywateli oraz zapewnienie ładu wewnętrznego;

Konserwatyzm

- dążenie do zachowania istniejących struktur społeczno - politycznych, obyczajów, języka, symboli narodowych etc.;

- podkreślane wartości własnego narodu, grupy, czy warstwy społecznej;

- Maurras - odrzuca wszelki egalitaryzm, a co za tym idzie równie wrogo nastawiona jest wobec komunizmu, co i chrześcijaństwa; germanofilstwo, kult autorytetów kreowanych w oparciu o tezy rasistowskie;

- Kirk - boskie podstawy społeczeństwa, celowość utrzymania podziałów klasowych, oparcie systemu politycznego na elicie władzy;

- Nozick - koncepcja państwa rządzącego w jak najmniejszym stopniu, chroniąc obywateli przed przemocą, kradzieżą, oszustwami i wymuszając przestrzeganie umów; rewizja amerykańskiego ustawodawstwa socjalnego;

- Sanatayana - monarchia oparta na strukturze hierarchicznej ludzi znakomitych;

- współczesny konserwatyzm to odrzucenie wszelkich programów emancypacyjnych, pogarda dla „ludzi z ulicy”, kult hierarchii, bogactwa i umiaru;

Główne myśli polityczne Indii nowożytnych

Myśl polityczna „renesansu indyjskiego”

Wspólną cechą racjonalizm i uniwersalizm; sięgano do dorobku filozofii zachodniej, usiłując odnaleźć w niej potwierdzenie prawd zawartych w staroindyjskich Upaniszadach

- 1 faza:

- Fascynacja wszystkim co europejskie, próba przenoszenia idei zachodnich na grunt indyjski;

- Rama Mohan Roy - wzorem ustrojowym Wlk. Brytania, która przygotuje Indie do stworzenia własnego państwa; jedność Indii winna być realizowana ponad podziałami etnicznymi i językowymi;

- 2 faza:

- Arja Samadż - powrót do Wed jako powrót do korzeni własnej kultury i cywilizacji;

- Dayananda Saraswati - „powrót do Wed” - odrodzenie narodowej tradycji, połączone z głębokimi reformami społecznymi; ideał polityczny zbliżony do wzorca brytyjskiego, ale mocniej podkreśla współzależność władzy ustawodawczej i wykonawczej; najwyższym autorytetem prawo;

- Vivekananda - odwołuje się do ewolucji podziału klasowego w Indiach (warny): najwcześniej funkcje kierownicze przejęli bramini (wiara), potem wojownicy (miecz, rozwój sztuki), następnie kupcy (gromadzenie bogactw - Anglicy), z czasem nastąpi panowania mas pracujących (siudrów), które zapewni sprawiedliwy podział bogactw, likwidację podziałów kastowych oraz powszechność wykształcenia; wolność stanie się udziałem ogółu;

- 3 faza:

- Rabindranath Tagor - służebna rola państwa wobec jednostek, potępienie wszelkich form nacjonalizmu; rzecznik wspólnoty ogólnoludzkiej, w ramach której poszczególne narody zyskają optymalne możliwości rozwoju;

M. K. Gandhi

- poszukiwanie Prawdy i ścisłe jej przestrzeganie winno stanowić zasadniczy drogowskaz zarówno dla jednostki jak i dla polityka;

- Satygraha - metoda walki bez gwałtu, odwołująca się do perswazji i różnorodnych działań, które mają na celu zmienienie umysłu przeciwnika, klucz do rozwiązania wszelkich problemów społecznych i politycznych;

- J. Nehru i socjalizm indyjski - ugruntował konstrukcję państwa światopoglądowo neutralnego; socjalizm indyjski - adaptował do zasad demokracji oraz kapitalistycznej gospodarki założenia gospodarki planowanej, a także interwencjonizm dla podniesienia poziomu życia najniższych warstw; polityka zagraniczna - tzw. aktywne niezaangażowania, dążąc do osłabienia konfliktu komunizm-kapitalizm;

2

---