PRAWO DOWODOWE- ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE

1. Pojęcie i przykłady irracjonalizmu dowodowego w zakresie źródeł i środków dowodowych.

2. Przykłady racjonalizmu dowodowego w dawnym prawie.

3. Prawo dowodowe wg Konstytucji Karola V (legalna teoria dowodów).

4. Próby racjonalizacji tortury śledczej.

5. Prawnodowodowa geneza angielskich sądów przysięgłych (Dużej i Małej Ławy)

6. Znaczenie ustawodawstwa rewolucyjnej Francji, ustawodawstwa napoleońskiego dla kształtowania się nowoczesnych instytucji prawa dowodowego.

7. Znaczenie „Traktatu o dowodach sądowych” J. Benthama dla rozwoju prawa dowodowego.

8. Ewolucja angielskiego prawa dowodowego- główne kierunki w XVIII, XIX w.

9. Geneza instytucji świadka.

10. Znaczenie werdyktu w angloamerykańskim prawie dowodowym.

11. Reguły charakterystyczne dla angloamerykańskiego prawa dowodowego.

12. Reguła „hearsay rule”

13. Reguła „owoców zatrutego drzewa”

14. Podstawowe różnice pomiędzy systemem kontynentalnym prawa dowodowego a systemem common law.

15. Oskarżony (podejrzany) jako źródło dowodu.

16. Znaczenie dowodowe przyznania się oskarżonego „do winy” i przyznania się do zarzucanego czynu oraz skutki procesowe.

17. Zasada „nemo se ipsum accusare tenetur” i wyjątki od niej.

18. Przedmiot dowodzenia.

19. Zasada „iura novit curia- facta probantur” w kpk, kpc i kpa.

20. Prawo jako przedmiot dowodzenia.

21. Udowodnienie a uprawdopodobnienie.

22. Domniemania- pojęcie, rodzaje.

23. Dowodzenie poszlakowe.

24. Inicjatywa dowodowa stron.

25. Zakazy dowodowe- rodzaje, funkcja; poszczególne zakazy (bezwzględne i względne).

26. Wniosek dowodowy.

27. Podstawy oddalenia wniosku dowodowego.

28. Procesowo-dowodowe gwarancje wiarygodności świadka.

29. Prawo do odmowy zeznań.

30. Przesłuchanie świadka- różnice w systemie anglosaskim i kontynentalnym.

31. Świadek utajniony a świadek koronny.

32. Dowód ścisły i dowód swobodny.

33. Dowód pierwotny i pochodny.

34. Dowód pozytywny i negatywny.

35. Dowód zmysłowy i pojęciowy.

36. Dowód przypadkowy i dowód „z przeznaczenia”.

37. Dowód osobowy, rzeczowy, mieszany.

38. Dowód rzeczowy a oględziny.

39. Pojęcie dowodu naukowego.

40. Funkcje biegłego (eksperta i konsultanta); biegły a specjalista.

41. Pojęcie ekspertyzy.

42. Ekspertyza a eksperyment procesowy.

43. Rodzaje i przedmiot okazania.

44. Konfrontacja a okazanie.

45. Różnice pomiędzy: oględzinami a eksperymentem procesowym, oględzinami a wizją lokalną.

46. Przesłuchanie i jego fazy.

47. Szczególne formy przesłuchania.

48. Przyznanie faktu w postępowaniu dowodowym w sprawach cywilnych. Przyznanie faktu a uznanie powództwa.

49. Uprawdopodobnienie w sprawach cywilnych.

50. Środki dowodowe w postępowaniu cywilnym.

51. Środki dowodowe w postępowaniu administracyjnym.

52. Znacznie dowodu z dokumentu urzędowego w postępowaniu administracyjnym.

53. Znaczenie formy czynności prawnych dla postępowania dowodowego w procesie cywilnym (art. 74 kc, 246 kpc, 247 kpc.)

54. Dowód z dokumentu- różnice w unormowaniach w procedurze karnej, cywilnej i administracyjnej; funkcja dowodowa dokumentów prywatnych.

Odpowiedzi:

Ad. 1.

Irracjonalizm to pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia jako protest przeciw racjonalizmowi. Rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób.

Przykłady:

- Wg Herodota u Scytów o odpowiedzialności karnej człowieka oskarżonego o krzywoprzysięstwo rozstrzygali wróżbici, a metodą ustalenia prawdy było jasnowidzenie.

- dawny proces żydowski nie dopuszczał dowodów poszlakowych. Rygoryzm formalny prawa mojżeszowego wymagał, aby fakt główny potwierdziło zgodnie 2 świadków.

- Proces staroindyjski charakteryzował się z jednej strony skłonnością do mistycyzmu, który przejawiał się w niespotykanej różnorodności i pomysłowości ordaliów. Wśród dowodów irracjonalnych opisywanych w księgach indyjskich spotkać można takie ordalia jak: próba ognia, próba lemiesza (rozpalonego do czerwoności), próba wody, próba wagi, próba trucizny, próba poświęconej wody, próba ryżu, próbagorącego oleju, próba losu. Z drugiej strony w indyjskich księgach prawnych można znaleźć w pełni racjonalne podejście do dowodów poszlakowych. Znalezienie rzeczy pochodzących z kradzieży, schwytanie z bronią w ręku traktowano jako poszlaki i w oparciu o dowody pośrednie racjonalnie ustalano fakty.

- w Europie- ordalia- iudicia Dei- sądy Boże- irracjonalny i zawodny środek dowodowy niepozostający w żadnym logicznym związku ze stanem faktycznym, który należałoby udowodnić.

Ad. 2.

Proces poszlakowy- proces karny, w którym postępowanie dowodowe prowadzone jest wyłącznie w oparciu o dowody poszlakowe. Chodzi o taki proces i takie postępowanie dowodowe, w którym ani oskarżony w swoich wyjaśnieniach nie dostarczył dowodu bezpośredniego swojej winy, ani też żaden świadek nie złożył zeznania, które pozwalałoby bezpośrednio udowodnić fakt popełnienia przestępstwa przez oskarżonego. W przypadku braku dowodów bezpośrednich ocena poszlak (faktów dowodowych) jest jedyną drogą, która pozwala udowodnić fakt przestępstwa w procesie karnym. W odległej przeszłości pełne wykorzystanie dowodów poszlakowych mogło mieć zastosowanie tylko w tych systemach procesowych, które przewidywały racjonalną, zbliżoną do współczesnej, ocenę dowodów, uwzględniającą wskazania wiedzy, doświadczenia życiowego i reguły logicznego rozumowania.

Przykłady:

- Sposób wykorzystania poszlak w postępowaniu dowodowym w starożytnej Grecji oraz Rzymie okresu republiki odpowiada kryteriom procesu poszlakowego i swobodnej oceny dowodów. Wskazują na to mowy sądowe: Demostenesa, pisma Arystotelesa, pisma Cicerona.

- Proces staroindyjski- obok mistycyzmu, który przejawiał się w niespotykanej różnorodności i pomysłowości ordaliów, w indyjskich księgach prawnych można znaleźć w pełni racjonalne podejście do dowodów poszlakowych. Znalezienie rzeczy pochodzących z kradzieży, schwytanie z bronią w ręku traktowano jako poszlaki i w oparciu o dowody pośrednie racjonalnie ustalano fakty.

Ad. 3.

Germańskie zwyczajowe prawo dowodowe zastąpione zostało przez nowy model postępowania dowodowego, bardziej racjonalny, jednak okrutny. Wysiłki glosatorów, glosatorów zwłaszcza postglosatorów zmierzać będą do określenia warunków prawnodowodowych upoważniających sąd do zastosowania tortur, w praktyce przesądzających o wyniku postępowania dowodowego. To stało się impulsem dla rozwoju nauki prawa dowodowego, oraz skłoniło ówczesnych władców stanowiących prawo do wprowadzenia gwarancji prawnodowodowych zabezpieczających poddanych przed samowolą sedziów uprawnionych do stosowania tortur śledczych. Tzw. legalna negatywna „teoria dowodów”, której wyrazem stały się przepisy ustawy Karola V (1532) ustanawiała ograniczenia prawnodowodowe uniemożliwiające zarządzanie tortur i skazanie bez określonego ustawowo minimum dowodów.

Ad. 4.

W procesie inkwizycyjnym- dopuszczalność tortur uzasadniano tym, że człowiek powinien unikać sytuacji dwuznacznych, w których okoliczności (poszlaki)-mimo niewinności oskarżonego- mogłyby przemawiać przeciwko niemu.

Ad. 5.

Henryk II Plantageneta (król Anglii- 1154- 1189r.) wbrew opozycji duchowieństwa, zwłaszcza po zabójstwie św. Tomasza Becketa, zdołał ograniczyć wpływ sądownictwa kościelnego. W takim stopniu zreformował sądownictwo królewskie oraz procedurę dowodową, że wprowadzone przez niego zmiany w obowiązującym prawie okazały się trwałe i nieodwracalne. Nie upowszechnił się w Anglii system inkwizycyjny. Reguły postępowania określane przez króla w konkretnych sprawach stanowiły dla sądów królewskich podstawę dla rozwoju w przyszłości prawa precedensowego, którego źródłem było orzecznictwo sądowe. Konstytucja Klarendońska Henryka II (kodeks procesowy) nadała kształt prawny instytucji „przysiężników” zobowiązanych do oskarżania na podstawie „przekonania” o winie sprawcy. Wówczas powstało też inne kolegium „przysiężników” tzw. mała ława przysięgłych decydujących jednomyślnie w liczbie 12 osób o winie lub niewinności oskarżonego. Wyrok wydawał sędzia królewski, ale werdykt uznający winę zależał od wiedzy i przekonania tych 12 jurorów. Ławę przysięgłych stanowili zwykli poddani króla, ludzie różnych zawodów, ale o dobrej opinii i przestrzegający prawa.

Ad. 6.

W następstwie rewolucji (1789) i obalenia monarchii francuskiej nastąpiła w inkwizycyjnym ustawodawstwie procesowym Francji reforma procedury karnej („proces mieszany”) i prawa dowodowego. Niechęć do Anglii i jej praw w czasie rewolucji, a następnie wojen napoleońskich miała duży wpływ na kierunek kształtowania się francuskiego prawa dowodowego, a także prawa europejskiego. W XIX w. wzorem dla reformowanych w Europie ustawodawstw procesowych było prawo dowodowe Francji, określanej mianem „legislatora nowoczesnej Europy”. Nawet w anglojęzycznych USA wprowadzono odrębne od angielskich instytucje procesowe (np. oskarżyciela publicznego). W nieznacznym stopniu tendencja ta dotyczyła prawa dowodowego. Mimo, że w XIX w. kontynentalna Europa nie przyjęła angielskich koncepcji legislacyjnych i instytucji prawnodowodowych, to w ciągu stulecia prawnicy i legislatorzy europejscy ulegali mniej lub bardziej świadomie argumentacji angielskiego teoretyka prawa dowodowego- Jerem'ego Benthama, który był bardziej ceniony we Francji niż w Anglii.

Ad. 7.

„Traktat o dowodach sądowych” w znacznej części stanowi nadal aktualną księgę zasad postępowania dowodowego. Zapewne pod wpływem „traktatu” zniesiono w Anglii instytucje świadka koronnego, do której powrócono w krajach Europy w końcu XX w. Bentham kwestionował regułę prawa angielskiego- nemo se ipsum, która nie dotyczyła tylko spraw karnych. Dopiero w 1898 r. Criminal Evidence Act ograniczył zasięg oddziaływania tej reguły, a następnie w 1914 r. Bankruptcy Act zniósł prawo oskarżonego dłużnika do odmowy udzielenia wyjaśnień na podstawie reguły nemo se ipsum prodere tenetur. W 1898 r. przyznano oskarżonemu prawo do składania zeznań we własnej sprawie. Oskarżony nie miał i nie ma obowiązku składania jakichkolwiek oświadczeń dowodowych, gdyż w sprawach karnych tę regułę utrzymano do chwili obecnej. Kwestionując tą regułę w angielskiej wersji procedury karnej, Bentham przyczynił się do zahamowania jej recepcji w procedurach karnych Europy kontynentalnej oraz skłonił do refleksji nad dopuszczalnymi granicami tej reguły w przypadku wprowadzenia jej do obowiązującego ustawodawstwa.

Ad. 8.

Przed 1066 r. prawo angielskie nie wyróżniało się niczym szczególnym. Postępowanie polegało na określeniu podmiotu (powoda lub pozwanego) „bliższego dowodu”, po czym stosowano próby- ordalia bądź dopuszczano stronę sporu do przysięgi. Potem Henryk II Plantageneta (król Anglii- 1154- 1189r.) wbrew opozycji duchowieństwa, zwłaszcza po zabójstwie św. Tomasza Becketa, zdołał ograniczyć wpływ sądownictwa kościelnego. W takim stopniu zreformował sądownictwo królewskie oraz procedurę dowodową, że wprowadzone przez niego zmiany w obowiązującym prawie okazały się trwałe i nieodwracalne. Nie upowszechnił się w Anglii system inkwizycyjny. Reguły postępowania określane przez króla w konkretnych sprawach stanowiły dla sądów królewskich podstawę dla rozwoju w przyszłości prawa precedensowego, którego źródłem było orzecznictwo sądowe. Konstytucja Klarendońska Henryka II (kodeks procesowy) nadała kształt prawny instytucji „przysiężników” zobowiązanych do oskarżania na podstawie „przekonania” o winie sprawcy. Wówczas powstało też inne kolegium „przysiężników” tzw. mała ława przysięgłych decydujących jednomyślnie w liczbie 12 osób o winie lub niewinności oskarżonego. Wyrok wydawał sędzia królewski, ale werdykt uznający winę zależał od wiedzy i przekonania tych 12 jurorów. Ławę przysięgłych stanowili zwykli poddani króla, ludzie różnych zawodów, ale o dobrej opinii i przestrzegający prawa. W okresie panowania Tudorów ława przysięgłych mogła opierać swoje przekonanie na uzyskanej wcześniej wiedzy o faktach oraz na podstawie dowodów przeprowadzonych w jej obecności. Postępowanie przed lawą odbywało się w formie ustnej w sposób bezpośredni i kontradyktoryjny- ława przysięgłych uzyskała status organu sądowego. Werdykt opierał się na ustnych zeznaniach świadków oskarżenia- oskarżony nie mógł powoływać świadków obrony- sposób przesłuchania krzyżowego. Dopiero w XVII w. zezwolono na przesłuchanie świadków obrony- zeznawali bez zaprzysiężenia. Oskarżony nie mógł być świadkiem we własnej sprawie. Dopiero w końcu XVII w. dopuszczono udział obrońcy (obronę formalną), ale aż do 1837 r. nie miał on prawa przemawiania do ławy przysięgłych. W końcu XIX w. sam oskarżony uzyskał prawo do wystąpienia w roli świadka we własnej sprawie

Ad. 9.

Dowód z zeznań świadka sięga początków kształtowania się prawa dowodowego w starożytności i należy do historycznie najwcześniejszych oraz najszerzej stosowanych w praktyce środków dowodowych. Pierwsze unormowania prawne dotyczące tego dowodu pojawiły się w prawie Sumerów przed 4000 lat. W tym okresie był to główny środek dowodowy, którego użyteczność zapewniały surowe kary za krzywoprzysięstwo. Bowiem zeznanie świadka powiązane było zazwyczaj z przysięgą asertoryjną, zapewniającą o prawdomówności. W prawie starohrbrajskim zeznanie jednego świadka nie mogło stanowić podstawy skazania za zbrodnię zagrożoną karą śmierci. Instytucja dowodu z zeznań świadka rozwinęła się głównie w prawie rzymskim. Od XVI w. świadkowie są głównym źródłem wiedzy o faktach wymagających dowodu w postępowaniu dowodowym, niezależnie od rodzaju spraw sądowych, potem także administracyjnych.

Świadkiem w znaczeniu procesowym jest:

1. każda osoba, która w tym charakterze została wezwana przez organ procesowy w celu złożenia zeznań w toku procesu karnego (art. 177 § 1 KPK)

2. osoba zgłaszająca się do organu procesowego bez wezwania w celu złożenia zeznań

Świadek w procesie karnym jest osobowym źródłem dowodowym, a jego zeznania są środkiem dowodowym. Od czasu wezwania osoby w charakterze świadka lub zgłoszenia się bez wezwania ciążą na niej określone obowiązki:

1. obowiązek stawiennictwa na wezwanie organu procesowego; nie dotyczy osoby, która się sama zgłosiła do organu procesowego

2. obowiązek pozostawania do dyspozycji organu procesowego

3. obowiązek zeznawania

4. obowiązek złożenia przyrzeczenia

5. obowiązek zeznawania prawdy

Ad. 10.

Przysięgli w Anglii lub USA nie wydają wyroku, lecz werdykt. Wyrok wydawał kiedyś i wydaje obecnie sędzia koronny lub sędzia pokoju, nigdy natomiast przysięgły, który wyraża w werdykcie swoje przekonanie, ale nie wyrokuje (rozstrzyga).

Ad. 11.

Reguły charakterystyczne dla angloamerykańskiego prawa dowodowego:

- Reguła „hearsay rule”

- Reguła „owoców zatrutego drzewa”

Ad. 12.

Reguła „hearsay rule”

Reguły dowodowe ustanawiane są przez prawo w celu wyłączenia z podstawy dowodowej informacji, które nie stwarzają wystarczających gwarancji wiarygodności. Reguła dowodowa jest przejawem tzw. legalnej oceny dowodów i stanowi w tym sensie rodzaj ograniczenia zasady swobodnej oceny dowodów, że ustawowo zwęża zakres podstawy dowodowej, którą podmiot dowodzenia poddaje ocenie swobodnej zarówno uprzedniej, jak i następczej. Przykładem tego typu reguły dowodowej jest występująca w angielskicm prawie reguła wyłączająca dowody pochodne (hearsay rule), w polskim prawie dowodowym podobną regułę wyraża art. 393 kpk, który a contrario wyłącza ze sfery dowodów dokumenty prywatne powstałe dla celów postępowania karnego, lecz poza tym postępowaniem.

Ad. 13.

Reguła „owoców zatrutego drzewa”

Rygoryzm ustaw procesowych w stosunku do dowodów dopuszczalnych, lecz wadliwie zebranych lub przeprowadzonych („skażonych”) bywa zróżnicowany. Skrajne unormowanie zawiera prawo amerykańskie akceptujące dyskwalifikację każdego wadliwego lub wadliwie uzyskanego dowodu, a nawet dowodu przeprowadzonego prawidłowo, lecz pochodzącego ze skażonego” źródła dowodu.

Ad. 14.

System common law

System kontynentalny

- prawo dowodowe bywa opracowane podręcznikowo w sposób obejmujący obie procedury sądowe zarówno karną, jak i cywilną. - występowanie ławy przysięgłych (jury) - wyrok w procesie karnym: ława orzeka o winie, sędzia o karze - wyrok w procesie cywilnym: ława orzeka o tym, kto ma rację i o odszkodowaniu, sędzia ewentualnie może zmniejszyć jego wysokość - system reguł wyłączających dowody - przesłuchanie świadka - patrz pyt. 30. - biegły ma pozycję świadka, który potrafi nie tylko zeznawać o faktach, ale także je interpretować wykorzystując swoją wiedzę. - inicjatywa dowodowa oraz przeprowadzenie dowodu nie należy do obowiązku sądu, a przeprowadzenie dowodów przed sądem stanowi ciężar stron.

- prawo dowodowe nie tworzy w pełni jednolitej gałęzi prawa. Kształtuje się w oparciu o różne ustawowe źródła normatywne, oddzielne dla procedury karnej i cywilnej. - występowanie ławników (razem z sędzią decydują o wyroku) -wyrok w procesie karnym: sędzia orzeka o winie i karze - wyrok w procesie cywilnym: ławnicy orzekają na równi z sędzią - przesłuchanie świadka - biegły jest odrębnym źródłem dowodu. nie zeznaje jak świadek, lecz dostarcza środek dowodowy- opinię.

Ad. 15.

Oskarżony jest uprawniony do składania wyjaśnień, jak i zobowiązany się do poddania się badaniom określonym w ustawie. Za wyjaśnienie trzeba uznać każde oświadczenie wiedzy oskarżonego, dostarczające informacji o okolicznościach faktycznych rozstrzyganej sprawy, bez względu, bez względu na to, czy ma ono miejsce w postępowaniu przygotowawczym, czy też w dalszych stadiach procesowych. Przysługujące prawo do obrony może realizować składając wyjaśnienia lub za pomocą prawa do milczenia., które nie może być potraktowane jako: 1) milczące przyznanie się do winy (domniemanie niewinności) 2) wzmocnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa przez oskarżonego 2) uzasadnienie wymiaru surowszej kary. W razie odmowy złożenia wyjaśnień na rozprawie należy odczytać protokół jego wyjaśnień złożonych wcześniej w tej lub innej sprawie. Organ przedstawiający zarzut podejrzanemu w postępowaniu przygotowawczym może podejmować zabiegi taktyczne w celu uzyskania wyjaśnień, ale pod warunkiem, że nie naruszają one swobody wypowiedzi ustanowionej jako reguły przesłuchania (wykluczony jest także podstęp). Wyjaśnień nie można uzyskiwać przez prowadzenie dowodu z biegłego. Oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy. Nie można pociągnąć go do odpowiedzialności za zatajenie dowodów niewinności współoskarżonego. Oskarżony może się bronić wszelkimi sposobami, jedyną granicą jest to, aby swym zachowaniem nie naruszył prawa karnego. Wyjaśnienia mogą być przyznające się do winy, nie przyznające się do winy, jak i częściowo przyznające się do winy. Nie jest wykluczone złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie w postępowaniu przygotowawczym. Sąd nie może nie brać pod uwagę faktu, że oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy.

Ad. 16.

“Przyznanie się do winy” lub „przyznanie się do zarzucanego czynu” nie jest odrębnym środkiem dowodowym, tylko rodzajem wstępu do wyjaśnień, których treść wskazuje, czy oskarżony (podejrzany) potwierdza fakt popełnienia przestępstwa. Wyjaśnienia można potraktować jako „przyznanie się” do winy, gdy oskarżony potwierdza zarówno podmiotową, jak i przedmiotową stronę faktu przestępstwa. Niepotwierdzonie innymi dowodami stwierdzenie typu „przyznaję się do winy” nie ma znaczenia dowodowego, jeżeli oskarżony odmówi składania dalszych wyjaśnień lub z wyjaśnień dotyczących faktu przestępstwa nie wynika, że fakt przestępstwa rzeczywiście miał miejsce. Bywa też tak, że oskarżony werbalnie nie przyznaje się do winy, ale w swoich wyjaśnieniach w pełni potwierdza fakt przestępstwa. Przyznanie się i odmowa składania wyjaśnień nie zwalnia organów ścigania i sądu z obowiązku zebrania i przeprowadzenia dowodów.

Ad. 17.

Prawo do nieobwiniania się (niedostarczania dowodów przeciwko samemu sobie). Nie można żądać od oskarżonego, aby aktywnie podejmował czynności procesowe (dowodowe), które prowadziłyby do samooskarżenia (samoobwinienia) - nemo se ipsum accusare tenetur, nemo se ipsum prodere tenetur. Jednym z przejawów tej reguły jest „prawo do milczenia”. Nie można żądać od oskarżonego aktywnego współdziałania w poszukiwaniu, zbieraniu lub przeprowadzeniu wszelkich innych dowodów obciążających. Można żądać od oskarżonego, aby nie utrudniał postępowania dowodowego i znosił biernie uciążliwości związane z przeprowadzeniem badań lub zabiegów na jego ciele w celu uzyskania dowodów obciążających. Jeżeli oskarżony utrudnia w sposób czynny postępowanie wówczas można poddać go tymczasowemu aresztowaniu. Gdy oskarżony znosi biernie prowadzone badania, ale nie współdziała aktywnie (np. nie odpowiada na pytania psychiatry, odmawia udziału w testowych badaniach psychologicznych) wówczas takie zachowanie nie jest bezprawne i jest chronione przez „zakaz samoobwinienia”.

Ad. 18.

Przedmiotem dowodzenia jest to, co podlega udowodnieniu, wykazaniu w procesie karnym (okoliczności natury faktycznej i normatywnej). Dowodzeniu podlega każda okoliczność faktyczna (pewne stany, cechy, zjawiska, stosunki), jeśli ma znaczenie dla sprawy. Dowodząc istnienia lub nieistnienia określonych faktów, dowodzi się jednocześnie prawdziwości lub fałszywości twierdzeń o tych faktach. Przedmiotem dowodzenia jest zatem każda okoliczność istotna dla sprawy, chyba że chodzi o fakty objęte notoryjnością powszechną lub ustalone w prawomocnym orzeczeniu kształtującym prawo lub stosunek prawny (art. 8 § 2 KPK).

Przedmiotem dowodzenia są również okoliczności „niesporne”, przyznane przez oskarżonego. Tylko wówczas, gdy wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości, sąd może za zgodą obecnych stron przeprowadzić postępowanie dowodowe częściowo. Jest kwestią sporną, czy okoliczności normatywne (przede wszystkim przepisy obowiązującego prawa) mogą być przedmiotem dowodzenia. Należy opowiedzieć się za stanowiskiem niedopuszczalności przeprowadzania dowodów co do okoliczności prawa krajowego (prawo obce może być przedmiotem dowodzenia).

Ad. 19.

Facta probantur, iura novit curia- przedmiotem dowodzenia są twierdzenia o faktach, a nie o prawie- reguła ta została sformułowana wprost jedynie w art. 227 kpc („przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie”). Nie wyraża jej bezpośrednio żaden przepis kpk ani kpa. Reguła ta dopuszcza wyjątki, ponieważ w świetle obowiązujących przepisów fakty nie zawsze wymagają dowodu- można je ustalić także bezdowodowo. Z kolei zaś prawo pojmowane w sensie przedmiotowym, jako normy prawa obowiązującego, nie zawsze daje się wyłączyć z procesu dowodzenia, zwłaszcza w sprawach cywilnych lub administracyjnych. Kpa wyraźnie włącza do przedmiotu dowodzenia nie tylko fakty, ale tez stany prawne. Kpc przewiduje zaciągnięcie opinii biegłych celem stwierdzenia treści obcego prawa lub obcej praktyki sądowej.

Ad. 20.

Przepisy procedury karnej milczą na temat ewentualnej dopuszczalności włączenia prawa (w znaczeniu przedmiotowym) do sfery faktów i tym samym poddania go ustaleniom respektującym wymagania proceduralne dotyczące przeprowadzenia dowodu. W przeciwieństwie jednak do prawa w znaczeniu przedmiotowym (np. prawa karnego, cywilnego), którego dotyczyć może reguła iura novit curia, prawo w znaczeniu podmiotowym (np. prawo własności lub prawo spółdzielcze do lokalu) może być zawsze przedmiotem dowodu jako okoliczność prawna ustalana w postępowaniu dowodowym. Prawem, które reguła iura novit curia wyłącza z obszaru dowodzenia jest prawo krajowe, a także prawo międzynarodowe, o ile wiąże RP i jest odpowiednio promulgowane. Dopuszczalne jest dowodzenie: prawa obcego, zwyczaju międzynarodowego, norm technicznych zawartych w aktach niższego rzędu, krajowego prawa zwyczajowego.

Ad. 21.

Obowiązujące przepisy nie zawsze wymagają ustaleń opartych na faktach udowodnionych. Uprawdopodobnienie należy rozumieć jako przejaw zasady nieformalizmu, wprowadzającej możliwość osiągnięcia przez sąd wewnętrznego przekonania o dowodzonej okoliczności z pominięciem formalnego postępowania dowodowego, a więc za pomocą dowodów swobodnych. Uprawdopodobnienie ma miejsce w tych wypadkach, w których obowiązujące przepisy prawa karnego procesowego uzależniają odpowiednie skutki, np. podjęcie decyzji procesowej, od „uzasadnionej wątpliwości”, od „uzasadnionej obawy”, „dostatecznego podejrzenia”.

Udowodnienie- Stanowi najwyższy poziom poznania procesowego w pełni odpowiadający zasadzie prawdy materialnej. W następstwie oceny dowodów sąd ustala fakty istotne dążąc do ich udowodnienia. Fakt ustalony w granicach udowodnienia powinien mieć obiektywne oparcie w podstawie dowodowej (środkach dowodowych) uzyskanej w sposób respektujący wymagania proceduralne w sprawach karnych przewidziane dla czynności zbierania, zabezpieczania i przeprowadzania dowodów ( tzw. dowód ścisły). Tego rodzaju dowód prowadzący do udowodnienia faktu i zachowujący szczegółowe przepisy o postępowaniu dowodowym przeciwstawia się tzw. uprawdopodobnieniu, które jako wynik oceny dowodów reprezentuje niższy od udowodnienia poziom poznania procesowego. Uprawdopodobnienie stanowi zwykle wynik oceny tzw. dowodu swobodnego (nieformalnego). Obok obiektywnej podstawy dowodowej, niezbędnej dla udowodnienia faktu istotnego, powinien wystąpić także element subiektywny (podmiotowy)- przekonanie sędziego, czyli moralna pewność co do zgodności ustalonego faktu z prawdą materialną.

Jeżeli ukształtowanie podstawy faktycznej dla konkretnej decyzji procesowej następuje w drodze dowodzenia swobodnego (nieformalnego), to wynik tego rodzaju dowodzenia można określić uprawdopodobnieniem. Dla udowodnienia wymagane jest zachowanie trybu dowodzenia ścisłego. W każdym przypadku organ procesowy ma obowiązek kształtować ustalenia faktyczne jako podstawę rozstrzygnięcia zgodnie z zasadą prawdy obiektywnej

Ad. 22.

Wyróżniamy domniemania prawne (praesumptiones iuris) i domniemania fatyczne (praesumptiones facti).

Z domniemaniem prawnym mamy do czynienia, kiedy przepis prawa z jednym faktem (podstawa domniemania) wiąże istnienie innego faktu (następnik domniemania). Wykazanie istnienia podstawy domniemania implikuje z mocy przepisu prawa przyjęcie istnienia następnika. Istota polega na uznaniu faktu za ustalony- bez dowodu- na podstawie dowodowego ustalenia innego określonego w ustawie faktu ( podstawy domniemania prawnego).

- domniemanie względne- domniemanie znoszące przeciwdowód; domniemanie to podobnie jak inne domniemania przewidziane w kpk może być obalone w drodze udowodnienia tezy przeciwnej. Np. nieusprawiedliwione niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika na posiedzeniu pojednawczym lub na rozprawie uważa się za odstąpienie od oskarżenia.

- domniemanie niezbite lub nieobalalne- należy do rzadkości, a w procesie karnym w ogóle nie występuje.

Domniemanie faktyczne jest rodzajem wnioskowania. Określa się je jako zdanie, w którym na podstawie jednego ustalonego wyciąga się wnioski o istnieniu innego faktu z uwagi na występowanie między tymi faktami powiązania przyczynowego, które uzasadnia wnioskowanie oparte na prawdopodobieństwie. Pozwala jedynie sądowi uznać domniemany fakt istotny za ustalony na postawie rozumowania wyprowadzonego z innych ustalonych faktów. Jeżeli sąd zdecyduje się oprzeć ustalenia na domniemaniu faktycznym, wówczas domniemanie zastępuje brak udowodnienia. Podważenie domniemania faktycznego wymaga wówczas przeciwdowodu.

Ad. 23.

Specyficzną odmianę dowodu pośredniego stanowi dowód poszlakowy. Jest to taki dowód, w którym poszczególne fakty dowodowe wzięte w izolacji nie stanowią dostatecznej podstawy do ustalenia faktu sprawy (w tym sensie są one poszlakami). Dowód poszlakowy uważa się za przeprowadzony dopiero wtedy, gdy istnieje zespół zgodnych, potwierdzonych poszlak, a zarazem wykluczono, że przebieg zdarzenia mógł być inny niż to sugerują poszlaki.

Poszlaka jest faktem pośrednio wskazującym na popełnienie lub niepopełnienie przestępstwa. Im więcej poszlak, tym większe prawdopodobieństwo potwierdzenia tezy dowodowej. Mogą one prowadzić do pewności, czyli do udowodnienia, umożliwiając na tej podstawie wydanie orzeczenia o przedmiocie procesu. Proces poszlakowy - brak w sprawie dowodów bezpośrednich, dowodzenie odbywa się za pomocą dowodów pośrednich, dostarczających poszlak.

Przykład:

Świadek B zeznaje tylko tyle, że widział rower pokrzywdzonego Y w posiadaniu oskarżonego X, lecz nic nie wie o okolicznościach w jakich X nabył rower. Dowód ten pozwala wprost udowodnić fakt posiadania pojazdu przez oskarżonego X (fakt uboczny), natomiast sam fakt główny (rabunek) pozwala uzasadnić probalistycznie (redukcyjnie), uprawdopodobniając go, jednakże nie dowodząc w sensie logicznym. Dowód dostarczony przez świadka B jest dowodem poszlakowym, a udowodniona okoliczność uboczna- tzw. poszlaką.

Ad. 24.

Prawo inicjatywy dowodowej- to uprawnienie strony lub organu procesowego (sądu) do podjęcia czynności umożliwiających przeprowadzenie (wykorzystanie, ujawnienie) środka dowodowego. Inicjatywa dowodowa realizowana jest albo z urzędu, albo na wniosek uprawnionego podmiotu. W sprawach karnych w postępowaniu przygotowawczym inicjatywa dowodowa przysługuje głównie prokuratorowi oraz innym organom ścigania współdziałającym z prokuratorem. Prawo prokuratora oraz innych organów ścigania do podejmowania czynności dowodowych z urzędu ustaje z chwilą wniesienia aktu oskarżenia. W postępowaniu sądowym przed rozprawą główną część uprawnień w tym zakresie służy natomiast prezesowi sądu, który może zarządzić wezwanie świadków na rozprawę, choćby strony o to nie wnosiły. W postępowaniu sądowym inicjatywa przysługuje stronom (także prokuratorowi). Każda ze stron ma prawo zwrócić się do sądu z żądaniem (z tzw. wnioskiem dowodowym) przeprowadzenia wskazanego dowodu wykaz dowodów, których przeprowadzenia żąda prokurator, zawarty jest w akcie oskarżenia. Sąd nie musi się ograniczać wyłącznie do przeprowadzenia dowodów wskazanych przez prokuratora, ale może również przeprowadzać dowody dopuszczone z urzędu- przysługuje mu prawo inicjatywy dowodowej. W sprawach cywilnych inicjatywa dowodowa należy do stron (powoda lub pozwanego) zależnie od tego, która strona obciążona jest tzw. ciężarem przytoczeń. Strona obowiązana jest do wskazywania dowodów dla stwierdzenia faktów, z których wywodzi skutki prawne. Ciężar przytoczeń w sprawach cywilnych jest odpowiednikiem formalnego obowiązku dowodzenia w sprawach karnych i spoczywa na tej stronie, która w razie nieudowodnienia faktu ponosi ujemne konsekwencje wynikające z tzw. ciężaru udowodnienia. W postępowaniu administracyjnym organ administracji publicznej realizuje inicjatywę dowodową głównie z urzędu. Organ ten musi w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały materiał dowodowy. Strony mają prawo składania wniosków, jednak nie jest to ich obowiązek proceduralny. Ciężar dowodu obciąża stronę, która z faktu istotnego wywodzi skutki prawne- podobnie jak w postępowaniu cywilnym.

Ad. 25.

Pojęcie zakazów:

-znaczenie wąskie - ograniczona do zakazów dowodzenia; przeszkody natury prawnej ustanawiane przez obowiązujące prawo dowodowe

-znaczenie szerokie - Obejmując swym zakresem wszelkiego rodzaju ograniczenia co do możliwości dowodzenia oraz wprowadzenia i przeprowadzenia dowodów, jak i ich wykorzystania w procesie karnym. Ratio legis takich zakazów to konieczność ochrony ważnych interesów państwowych, społecznych lub indywidualnych, co prawda sprzecznych z interesem wymiaru sprawiedliwości, lecz zasługujących na ochronę prawną. Np. tajemnica państwowa, tajemnica spowiedzi.

Rodzaje zakazów dowodowych:

- bezwzględne zupełne zakazy dowodowe- mogą dotyczyć albo dowodzenia określonej okoliczności (tezy dowodowej), albo przeprowadzenia (wykorzystania) określonego środka dowodowego. Zakazy są bezwzględne zupełne, gdy nie wolno dowodzić danej tezy dowodowej za pomocą jakichkolwiek środków dowodowych.

- bezwzględne niezupełne zakazy dowodowe- wyłączają możliwość dowodzenia danej okoliczności (tezy dowodowej) za pomocą niektórych tylko środków dowodowych. Np. zakaz przesłuchania duchownego, co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi, zakazy te dotyczą tez przesłuchania obrońcy oraz osób uprawnionych do odmowy zeznań, tym zakazem objęty jest również fakt pozasądowego przyznania się do popełnienia czynu przez osobę z zaburzeniami psychicznymi, zakaz przesłuchania obrońcy oskarżonego, co do faktów, o których się dowiedział przy udzieleniu porady prawnej lub prowadząc sprawę.

- względne zakazy dowodowe- można je uchylić w toku procesu. Należą do nich zakazy dowodzenia okoliczności, na które rozciąga się obowiązek zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub zawodowej oraz zakaz ze względu na prawo odmowy złożenia zeznań.

Poszczególne zakazy dowodzenia:

1. Zakaz przesłuchania obrońcy

Wynika z potrzeby pełnego zagwarantowania zaufania oskarżonego do swego obrońcy, co umożliwia oskarżonemu nieskrępowaną realizację jego prawa do obrony. Zakaz ten jest skierowany do wszystkich organów procesowych. Dotyczy zarówno obrońcy, który w tym charakterze wystąpił w sprawie karnej, jak i adwokata, który udzielił porady prawnej oskarżonemu oraz adwokata działającego na podstawie art. 245 § 1 KPK, kiedy osoba podejrzana została zatrzymana. Bez względu na to kto obrońcę ustanowił. Zakaz przesłuchania obrońcy i adwokata w ramach art. 245 § 1 KPK przewidziany w art. 178 pkt 1 KPK nie obejmuje adwokata występującego w procesie karnym w roli pełnomocnika strony.

Zakaz ten obejmuje tylko te okoliczności, o których dowiedział się on, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę albo w ramach nawiązanego kontaktu z zatrzymanym. Bez względu na to skąd pochodziły informacje (od oskarżonego lub z innego źródła).

Zakaz te nie może być uchylony nawet na wniosek obrońcy za zgodą oskarżonego. Nie obejmuje wiadomości, które dotarły do obrońcy przed wystąpieniem w sprawie w tej roli (np. jeśli był świadkiem określonego zdarzenia).

2. Zakaz przesłuchania duchownego

Nie obejmuje badania go w celach dowodowych jako świadka w ogóle, lecz przesłuchania w zakresie faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi. Zakaz ten ma charakter bezwzględny (nie może zostać uchylony), nawet jeśli duchowny wyrazi na to zgodę, i trwa również w przypadku gdyby duchowny porzucił stan kapłański.

3. Zakaz ujawnienia poprzednio złożonych zeznań

Odmowa złożenia zeznań lub uzyskanie zwolnienia ze złożenia zeznań powoduje, że osoba ta nie tylko nie może być przesłuchana w charakterze świadka, ale poprzednio złożone przez nią zeznania nie mogą służyć za dowód, ani nie mogą być odtworzone. Zakaz jest następstwem skorzystania z prawa odmowy zeznań lub uzyskania zgody na niezeznawanie. Ma charakter bezwzględny. Zakazem wypływającym z art.186 § 1 KPK jest objęte wszelkiego rodzaju rekonstruowanie treści zeznań wymienionych w tym przepisie. Jednak sporządzone protokoły oględzin ciała podlegają ujawnieniu na rozprawie, choćby osoba poddana oględzinom odmówiła wyjaśnień lub zeznań albo została od nich zwolniona na podstawie art. 182 lub art. 185 (art. 186 § 2 KPK).

4. Zakaz przesłuchania świadka ze względu na tajemnicę państwową

Wg art. 179 § 1 KPK osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej (klauzula „ściśle tajne” lub „tajne”) mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu ich od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej przez organ przełożony. Z wnioskiem o zwolnienie od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej powinien zwrócić się sąd lub prokurator. Zwolnienia może udzielić organ przełożony w stosunku do osoby zobowiązanej do zachowania tajemnicy. Zwolnienia można odmówić tylko w przypadku, gdy złożone zeznania mogłyby wyrządzić poważną szkodę państwu (art. 179 § 2 KPK). W razie odmowy zwolnienia przez organ przełożony, sąd lub prokurator mogą zwrócić się do właściwego naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka z obowiązku zachowania tej tajemnicy, jeżeli tego wymaga interes wymiaru sprawiedliwości (art. 179 § 3 KPK). Rozstrzygnięcie tego organu jest ostateczne. W razie zwolnienia świadka od zachowania tajemnicy państwowej może on być na rozprawie przesłuchany z wyłączeniem jawności (art. 181 § 1 KPK). Zakaz przesłuchania z powodu tajemnicy państwowej nie dotyczy oskarżonego.

5. Zakaz przesłuchania świadka ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową.

Wg art. 180 § 1 KPK osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej albo tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji (klauzula „poufne” lub „zastrzeżone”) mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy (nie ma charakteru bezwzględnego). Zwolnienie od tego obowiązku powinno przybrać formę postanowienia. Od czasu zwolnienia od zachowania tajemnicy osoby te są zobowiązane do złożenia zeznań. Przesłuchanie takiego świadka odbywa się na rozprawie z wyłączeniem jawności (art. 181 § 2 KPK). Odrębna regulacja dotyczy zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcowskiej, lekarskiej, dziennikarskiej. Osoby zobowiązane do zachowania takiej tajemnicy mogą być przesłuchane w charakterze świadka co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy,

- gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości,

- a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.

O przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie decyduje wyłącznie sąd. Na postanowienie to przysługuje zażalenie.

Zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnienie powyższych danych. (oprócz art. 240 § 1 KK).

6. Prawo odmowy zeznań.

Osobom najbliższym w stosunku do oskarżonego pozostawiono swobodę wyboru między zeznawaniem a odmową zeznawania w charakterze świadka. Osoby najbliższe - art. 115 § 1 KK (małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca faktycznie we wspólnym pożyciu [SN - wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnota ekonomiczna, trwałość związku]). Uprawnienia nie traci się w razie ustania małżeństwa lub przysposobienia.

Prawo odmowy zeznań przysługuje również świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. W razie skorzystania z tego uprawnienia ma zastosowanie art. 391 § 2 „...wolno również odczytywać na rozprawie protokoły złożonych poprzednio przez świadka wyjaśnień w charakterze oskarżonego...”.

Jeżeli świadek skorzystał z prawa odmowy zeznań we wcześniejszym stadium procesu, na rozprawie może swoje zdanie zmienić i wyrazić gotowość zeznawania. W razie skorzystania z prawa odmowy zeznań nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym poprzednio złożone zeznania, tej osoby nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone. Moment przystąpienia do pierwszego przesłuchania jest ostateczny dla skorzystania przez świadka z przysługującego mu prawa odmowy zeznań. Prawo to nie odradza się, gdy:

- sprawa zostanie skierowana do ponownego rozpatrzenia przez sąd odwoławczy, po uchyleniu zaskarżonego orzeczenia

- sprawa zostanie zwrócona do uzupełnienia postępowania przygotowawczego i następnie skierowana do sądu pierwszej instancji lub

- rozprawa będzie się odbywała od początku w sytuacjach określonych w art. 402 § 2, art. 404 § 2 i art. 411 § 2 KPK.

Uprawienie do skorzystania z prawa odmowy zeznań posiada osoba pełnoletnia jak i małoletnia, która nie musi w tym celu działać przez swojego ustawowego przedstawiciela.

7. Uchylenia się świadka od odpowiedzi na pytanie.

Wg art. 183 KPK świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie wtedy, gdy udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego osobę lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Uchylenie się od odpowiedzi nie jest jednoznaczne z odmową złożenia zeznań. Świadek w takim wypadku ma obowiązek zeznawania. Zwolniony jest tylko z udzielenia odpowiedzi na pytanie. Przewodniczący składu sądzącego będzie mógł ustalić na podstawie wstępnego zapoznania się ze sprawą czy taki przypadek zachodzi, powinien pouczyć świadka, że na skierowane do niego pytanie może nie odpowiadać. Wg SN świadek nie ma obowiązku wyjaśniania, dlaczego odmawia odpowiedzi.

8. Zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytanie

Art. 185 KPK przewiduje zwolnienie od:

- składania zeznań,

- udzielania odpowiedzi na pytania.

Podstawą zwolnienia jest pozostawanie świadka w szczególnie bliskim stosunku z oskarżonym. Warunkiem dodatkowym jest to, aby świadek wniósł o takie zwolnienie.

Ustawa nie precyzuje co znaczy szczególnie bliski stosunek z oskarżonym (może w grę wchodzić faktyczna opieką nad osobą kaleką itp.).

9. Biegły podlegający wyłączeniu.

Art. 196. § 1. Nie mogą być biegłymi osoby wymienione w art. 178, 182 i 185 oraz osoby, do których odnoszą się odpowiednie przyczyny wyłączenia wymienione w art. 40 § 1 pkt 1-3 i 5, osoby powołane w sprawie w charakterze świadków, a także osoby, które były świadkiem czynu.

W razie ujawnienia się przyczyn, wskazanych wyżej, złożona przez takiego biegłego opinia nie może stanowić dowodu.

10. Zakaz substytuowania wyjaśnień lub zeznań

Przepis art. 174 KPK stanowi, że dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych (należy to rozumieć jako materiały sporządzone dla potrzeb postępowania dowodowego). Zakaz nie zabrania wykorzystywania w procesie karnym wszelkiego rodzaju pism, zapisków czy też notatek urzędowych, lecz zabrania zastępowania nimi wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka. Ten przepis stwarza barierę dla ograniczenia zasady bezpośredniości, aby zamiast wyjaśnień i zeznań świadka nie poprzestawano na łatwiejszym sposobie uzyskiwania informacji. Notatka urzędowa może być dowodem w procesie karnym, kiedy nie zastępuje wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka. Zakazem tym nie są objęte inne materiały pisemne, jak prywatne notatki, grypsy, pamiętniki. Jeżeli sporządzono w procesie notatkę urzędową z czynności, z której wymagane jest spisanie protokołu, to taka notatka nie może być odczytana na rozprawie.

Ad. 26.

Przed rozprawą główną prezes sądu może dopuścić dowód do przeprowadzenia na rozprawie w wyniku rozpoznania wniosku dowodowego strony złożonego w myśl art. 352 kpk. Każdy wniosek dowodowy (złożony przed rozprawą jak i na rozprawie) powinien wskazywać pod rygorem pozostawienia go bez rozpoznania tezę dowodową i środek dowodowy („oznaczenie dowodu”), fakultatywnie sposób przeprowadzenia dowodu. Spełnienie tych warunków formalnych pozwala na rozpoznanie wniosku dowodowego oraz na jego uwzględnienie lub oddalenie.

Ad. 27.

Wniosek złożony przez osobę nieuprawnioną pozostawia się bez rozpoznania (chyba, że chodziło by o istotną dla sprawy informację, wtedy dowód wprowadzany do procesu z urzędu)

Wniosek podlega oddaleniu postanowieniem (bez zażalenia)(art. 170 § 1 KPK) gdy:

1. przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne (np. wskutek istnienia zakazu dowodowego)

2. okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy (musi być to niewątpliwe i oczywiste)

3. okoliczność jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy

4. dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności

5. dowodu nie da się przeprowadzić (np. zawnioskowany świadek zmarł)

6. gdy wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania

7. gdy dotychczasowe dowody wykazywały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza udowodnić. Nie może nastąpić negatywna ocena wartości dowodu jeszcze przed jego przeprowadzeniem- tzw. zakaz antycypacji.

Postanowienie o oddaleniu wniosku jest decyzją odwołalną przez organ prowadzący proces (oddalenie wniosku nie stoi na przeszkodzie późniejszemu przeprowadzeniu dowodu). W postępowaniu głównym decyzja w przedmiocie wniosku dowodowego może przybrać postać zarządzenia prezesa sądu wydanego w ramach przygotowania do rozprawy głównej lub przewodniczącego składu sądzącego, jeśli inna strona nie sprzeciwiła się temu wnioskowi. W pozostałych wypadkach decyduje sąd postanowieniem.

Ad. 28.

Świadek jest zobowiązany do mówienia prawdy. Art. 233 KK - odpowiedzialność karna zachodzi, gdy świadek zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę. Warunkiem jest uprzedzenie o konsekwencji przewidzianej w art. 233 KK.

Świadka należy uprzedzić o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. W postępowaniu przygotowawczym świadek oświadcza na piśmie, że został uprzedzony o odpowiedzialności karnej. Fałszywe zeznanie obejmuje: zeznawanie nieprawdy lub zatajenie prawdy. Chodzi o świadome zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy, nie zaś zeznanie nieprawdziwe wskutek błędu popełnionego w toku spostrzegania, zapamiętywania lub odtwarzania spostrzeżeń.

Świadek obowiązany jest do złożenia przyrzeczenia. Przyrzeczenie ma charakter promisoryjny- świadek uroczyście przysięga, że będzie mówił szczerą prawdę. Obowiązek złożenia przyrzeczenia ograniczony został do przesłuchania świadka przez sąd lub sędziego delegowanego, a także w ramach art. 316 § 3 KPK. Odstąpiono od składania przez świadków przysięgi religijnej. Art. 189 KPK normuje kiedy odstępuje się od przyrzeczenia (np. osoba poniżej 17 lat, osoba która była prawomocnie skazana za fałszywe zeznania, osoba z zaburzeniami psychicznymi). Sąd może odstąpić od odebrania przyrzeczenia, gdy strony się nie sprzeciwiają. Przyrzeczenie ma formę uroczystą. Świadek powtarza tekst za sędzią. Głuchy lub niemy świadek składa przyrzeczenie na piśmie (podpisanie tekstu). W razie złożenia już w danej sprawie przyrzeczenia przez świadka przypomina mu się je na następnym przesłuchaniu, chyba, że sąd uzna za potrzebne powtórne złożenie przyrzeczenia. Obowiązek złożenia przyrzeczenia może być wymuszony karami porządkowymi.

Ad. 29.

Osobom najbliższym w stosunku do oskarżonego pozostawiono swobodę wyboru między zeznawaniem a odmową zeznawania w charakterze świadka. Osoby najbliższe - art. 115 § 1 KK (małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca faktycznie we wspólnym pożyciu [SN - wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnota ekonomiczna, trwałość związku]). Uprawnienia nie traci się w razie ustania małżeństwa lub przysposobienia.

Prawo odmowy zeznań przysługuje również świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. W razie skorzystania z tego uprawnienia ma zastosowanie art. 391 § 2 „...wolno również odczytywać na rozprawie protokoły złożonych poprzednio przez świadka wyjaśnień w charakterze oskarżonego...”.

Jeżeli świadek skorzystał z prawa odmowy zeznań we wcześniejszym stadium procesu, na rozprawie może swoje zdanie zmienić i wyrazić gotowość zeznawania. W razie skorzystania z prawa odmowy zeznań nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym poprzednio złożone zeznania, tej osoby nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone. Moment przystąpienia do pierwszego przesłuchania jest ostateczny dla skorzystania przez świadka z przysługującego mu prawa odmowy zeznań. Prawo to nie odradza się, gdy:

- sprawa zostanie skierowana do ponownego rozpatrzenia przez sąd odwoławczy, po uchyleniu zaskarżonego orzeczenia

- sprawa zostanie zwrócona do uzupełnienia postępowania przygotowawczego i następnie skierowana do sądu pierwszej instancji lub

- rozprawa będzie się odbywała od początku w sytuacjach określonych w art. 402 § 2, art. 404 § 2 i art. 411 § 2 KPK.

Uprawienie do skorzystania z prawa odmowy zeznań posiada osoba pełnoletnia jak i małoletnia, która nie musi w tym celu działać przez swojego ustawowego przedstawiciela.

Ad. 30.

Przesłuchanie świadka:

1. System anglosaski:

Oskarżony nie składa wyjaśnień, może złożyć zeznania jako świadek we własnej sprawie- zależy to wyłącznie od jego woli, jednak jeśli zdecyduje się zeznawać, będzie traktowany tak jak każdy świadek. W sprawach karnych oskarżony ma prawo do przedstawiania dowodów. Oskarżony może zgłosić każdego świadka, który posiada wiadomości istotne dla sprawy. Oskarżony zgłasza takich świadków, o których sądzi, że złożą zeznania na jego korzyść. Może wezwać również na świadka policjantów, szeryfów, kuratorów sądowych, a nawet pokrzywdzonego jako świadka obrony. Oskarżyciel ma podobne prawo, jeśli chodzi o wzywanie świadków oskarżenia, z wyjątkiem oskarżonego. Natomiast w sprawach cywilnych każda ze stron może powołać na świadka dowolną osobę, także stronę przeciwną. Strona, która zgłosiła świadka rozpoczyna czynność przesłuchania. Przed sądem świadków indagują głównie strony, a nie organ procesowy. Strona nie może zadawać świadkowi pytania „co mu jest wiadome w sprawie?”; należy zadawać pytania w bezpośredniej formie, w sposób niesugerujący odpowiedzi. Właściwe zestawienie pytań przez przsłuchującego powinno zmierzać do tego, aby przysięgli byli w stanie zrozumieć i zapamiętać istotne fakty, których dotyczy zeznanie, równocześnie, aby strona przeciwna nie mogła podważyć wiarygodności zeznań świadka podczas przesłuchania krzyżowego. Podczas przesłuchania strona przeciwna może zgłaszać sprzeciwy do poszczególnych pytań- sędzia musi rozstrzygnąć czy uwzględnia, czy oddala sprzeciw. Tę część przesłuchania kończy wyraźne stwierdzenie przesłuchującego, że więcej pytań do świadka nie ma. Drugi etap przesłuchania- sposób przesłuchania „krzyżowego”. Możliwe jest zadawanie pytań sugerujących, podpowiadających odpowiedź czy wręcz „wkładających w usta” odpowiednie wyrażenie. Aktywność strony przeciwnej jest ograniczona tylko do kwestii, które zostały poruszone w pierwszej części przesłuchania. Po zakończeniu przesłuchania krzyżowego strona, która rozpoczęła przesłuchanie świadka może ponownie przystąpić do przesłuchania świadka. Celem tej fazy przesłuchania będzie próba wykazania wiarygodności zeznań świadka, jeżeli wg oceny strony przesłuchującej wiarygodność zeznań podczas przesłuchania krzyżowego została podważona. Strona przeciwna może w odpowiedzi żądać ponownego przesłuchania świadka. Tym regułą przesłuchania muszą poddać się: oskarżony (gdy występuje jako świadek), oraz biegły. Pozycja oskarżonego jest mniej korzystna niż w procesie kontynentalnym- nie wolno mu kłamać, może zostać skazany za krzywoprzysięstwo nawet gdyby w sprawie głównej został uniewinniony.

2. System kontynentalny:

- patrz pytanie 46.

Ad. 31.

Świadek anonimowy/ utajniony - w sytuacjach, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach dla świadka lub osoby dla niego najbliższej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie (wtedy postępowanie bez udziału stron, objęte tajemn. państwową)

Takiego świadka przesłuchuje prokurator, a także sąd (może zlecić sędziemu wyznaczonemu ze swojego składu) w miejscu i w sposób zapewniający zachowanie tajemnicy odnośnie tożsamości. Przesłuchanie świadka anonimowego może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość). Postanowienie o zachowaniu w tajemnicy wskazanych okoliczności doręcza się zgodnie z art. 100 § 2 KPK (świadkowi, oskarżonemu, prokuratorowi przysługuje zażalenie w terminie 3 dni, rozpoznaje je sąd właściwy dla danej sprawy). W razie uwzględnienia zażalenia, protokół przesłuchania świadka podlega zniszczeniu. Świadek do czasu zamknięcia przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji może wystąpić z wnioskiem o uchylenie postanowienia o anonimizacji. Świadek anonimowy nie może być konfrontowany.

Świadek koronny -ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. (Dz. U. Nr 114 poz. 738 z późn. zm.)

Przepisy tej ustawy mają zastosowanie w sprawach o przestępstwa popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw wyliczonych w art. 1 tej ustawy. Świadkiem koronnym może być tylko podejrzany, który dopuszczony został na mocy postanowienia sądu do składania zeznań w charakterze świadka (art. 2).

W charakterze świadka koronnego może być dopuszczony podejrzany, jeżeli spełnione zostały łącznie następujące warunki (warunki pozytywne):

1) do czasu wniesienia aktu oskarżenia do sądu podejrzany w swych wyjaśnieniach przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informacje, które mogą się przyczynić do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im,

2) zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących osób uczestniczących w przestępstwie oraz pozostałych okolicznościach popełnienia przestępstwa wymienionego w art. 1 (art. 3 ust 1 ustawy o świadku koronnym)

Dopuszczenie dowodów z zeznań ŚK można uzależnić od zobowiązania się podejrzanego do zwrotu korzyści majątkowych odniesionych z przestępstwa i naprawienie szkody nim wyrządzonej.

Przepisów ustawy o świadku koronnym nie stosuje się do podejrzanego który (negatywne):

• usiłował popełnić lub popełnił przestępstwo zabójstwa, określone w art. 148 § 1-3 KK lub współdziałał w popełnieniu tego przestępstwa

• nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego określonego w art. 1, w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego

• zakładał zorganizowaną grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstw lub taką grupą lub związkiem kierował

Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego wydaje sąd właściwy do rozpoznania sprawy na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze, złożony za zgodą prokuratora apelacyjnego. Przed wydaniem postanowienia sąd przesłuchuje podejrzanego co do okoliczności określonych w art. 3. Sąd wydaje postanowienie w ciągu 7 dni od daty wpływu wniosku. Jeżeli prokurator nie wystąpi z wnioskiem o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka albo gdy sąd wyda postanowienie odmowne, wyjaśnienia podejrzanego, o którym mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 oraz złożone przed sądem nie mogą stanowić dowodu. Protokół wyjaśnień podejrzanego podlega zniszczeniu.

W razie wydania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego, postępowanie co do osoby objętej postanowieniem podlega wyłączeniu do odrębnego postępowania i następnie zawieszeniu do czasu prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawcom. Sprawca (świadek koronny) nie podlega karze za przestępstwo, w którym uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił. Prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania w ciągu 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko pozostałym sprawcom.

W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby najbliższej w stosunku do niego może być uruchomiony program ochrony, przewidujący ochronę osobistą lub odpowiednią pomoc. Orzeka o tym prokurator, wykonuje postanowienie Kom Głów Pol.

Ad. 32.

Ze względu na formę przeprowadzenia (tryb wykorzystania) dowodu rozróżnia się:

- dowody ścisłe (formalne) - wymaga zwiększonego formalizmu (dotyczy ustaleń odnoszących się do winy lub niewinności oskarżonego), co daje większe prawdopodobieństwo, że będą odpowiadały prawdzie. Każde rozstrzygnięcie merytoryczne niekorzystne dla oskarżonego (np. wyrok skazujący) powinno opierać się na faktach udowodnionych za pomocą dowodów formalnych. Np. dowód formalny z zeznań świadka- przesłuchanie świadka na rozprawie głównej, po odebraniu przyrzeczenia i uprzedzeniu o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania.

- dowody swobodne (nieformalne) - mniejszy formalizm. Wykorzystanie takiego dowodu może nastąpić w toku postępowania sądowego przy rozstrzyganiu kwestii niemerytorycznych (niedotyczących winy, wymiaru kary itp.). Taki dowód może mieć zastosowanie w toku ustalania faktów istotnych dla rozstrzygania kwestii incydentalnych (ubocznych) (np. dot. wyłączenia sędziego).

Ad. 33.

Ze względu na liczbę ogniw jakie występują między organem a poznawaną rzeczywistością

- pierwotne (oryginalne)- występuje tylko jedno ogniwo (np. świadek- obserwator określonego zachowania)- dowód bezpośredni, odnoszący się wprost do głównej tezy dowodowej.

- pochodne (wtórne) - gdy ogniw jest więcej (np. świadek słyszał o oznaczonym zachowaniu się innej osoby- wówczas jest pośredniczącym źródłem dowodu)- wnioskowanie o fakcie głównym na podstawie dowodu pochodnego

Ad. 34.

Ze względu na przedmiot dowodzenia:

• dowody pozytywne- gdy przedmiotem dowodzenia są ”fakty pozytywne” (np. czyn przestępny lub niedozwolony, czynność prawna tworząca prawo podmiotowe lub stosunek prawny), które w rzeczywistości zaistniały czy też nie miały miejsca w rzeczywistości albo ich rzeczywisty obraz był zasadniczo inny niż to wynika z aktu oskarżenia/ pozwu.

• dowody negatywne- “dowodzenie negatywne” ma zastosowanie w przypadku tzw. wykorzystania alibi, które polega na udowodnieniu nieobecności oskarżonego w miejscu przestępstwa (fakt negatywny) w czasie przestępstwa. Udowodnienie takiego faktu negatywnego wyklucza możliwość uznania oskarżonego za winnego zarzucanego mu czynu. Alibi oznacza ustalenie faktu negatywnego.

Ad. 35.

Ze względu na sposób ukształtowania treści informacyjnej zawartej w środku dowodowym:

- dowody pojęciowe - wyrażają treść pojęciową (np. zeznania świadka, opinie biegłych). Powstaje dzięki wysiłkowi umysłu świadka, oskarżonego lub biegłego, którzy dostarczają sądowi środki dowodowe w gotowej pojęciowej formie oświadczenia wiedzy (zeznania, wyjaśnień, opinii). Takim środkiem dowodowym jest z reguły treść dokumentu, ale tylko wtedy gdy dokument urzędowy lub prywatny ma służyć jako dowód utrwalony graficznie, a w sprawach karnych także np. Magnetycznie, wówczas taśma magnetofonowa może być wykorzystana jako dokument.

- dowody zmysłowe - uzyskuje się na podstawie zmysłowej percepcji osób przeprowadzających dowód (właściwości miejsca, rzeczy lub ciała ludzkiego, które poddano oględzinom). Jeżeli środek dowodowy oddziaływa głównie na receptory zmysłowe organu procesowego, natomiast nie zawiera żadnej treści pojęciowej (np. Odcisk linii papilarnych, narzędzie przestępstwa jak dowód rzeczowy). Taki dowód może być wykorzystany przez sąd bezpośrednio poprzez oględziny i wymaga od sądu sformułowania treści pojęciowej na podstawie doznań zmysłowych.

Ad. 36.

Podział na:

• dowody przypadkowe- pisma, zapiski, notatki urzędowe, dokumenty prywatne sporządzane przez strony do celów postępowania dowodowego, nie mogą zastępować wyjaśnień lub zeznań, ani pełnić funkcji samoistnych dowodów z dokumentów. To samo tyczy się dokumentów urzędowych.

• dowody “z przeznaczenia”- tworzone są poza postępowaniem sądowym lub rozpoznawczym postępowaniem administracyjnym, po to , aby je wykorzystać do celów dowodowych. Są to: protokoły wyjaśnień, zeznań i innych czynności podejmowanych przez organy procesowe w post. przygotowawczym lub innym postępowaniu.

Ad. 37.

Ze względu na rodzaj źródła dowodu wyodrębnia się:

- dowody osobowe- gdy źródłem dowodu jest osoba dostarczająca dowodu w formie pojęciowej (np. świadek i jego zeznania zawierające treść pojęciową). Dowody osobowe przeprowadza się w drodze przesłuchania lub odczytania utrwalonych w protokole wcześniej złożonych zeznań/ wyjaśnień/ opinii (odczytanie jest co prawda rodzajem dowodu z dokumentu).

- dowody rzeczowe- dowody dostarczane przez rzecz (narzędzie przestępstwa, odcisk linii papilarnych, ślady obuwia itp.), który podlega percepcji dzięki swym fizycznym/ fizyczno- chemicznym i innym właściwością. Dowody te wykorzystuje się poprzez poddanie ich oględzinom- w sposób pośredni- przez odczytanie treści protokołu oględzin sporządzonych w post. przygotowawczym lub poza rozprawą.

- dowody mieszane (osobowo- rzeczowe)- dowody łączące cechy dowodu osobowego i rzeczowego to dokumenty. Dowód z dokumentu to każdy przedmiot zawierający treść pojęciową, o ile można ją wykorzystać w toku dowodzenia. Przeprowadzenie dowodu z dokumentu następuje przez odczytanie jego treściwie każdy dokument może być wykorzystany jak dowód z dokumentu np. dokument anonimowy (może być tylko dowodem rzeczowym), pisma, zapiski, lub notatki urzędowe. Dokument jest dowodem rzeczowym, gdy wykorzystuje się jego właściwości a nie treść- np. w sprawie o podrobienie lub przerobienie dokumentu.

Ad. 38.

- W literaturze przyjmuje się dość powszechnie, że dowodem rzeczowym może być nie tylko każdy przedmiot, którego cechy mogą dostarczyć informacji dla toczącego się procesu, ale także miejsce, w którym popełniono przestępstwo, jak również ciała płynne i lotne, których cechy np. barwa, zapach, skład chemiczny, mogą mieć znaczenie procesowe.

- Sposobem przeprowadzania dowodu rzeczowego są oględziny. Obowiązujące przepisy przewidują oględziny:

1) miejsca

2) osoby

3) rzeczy

Ad. 1

Oględziny miejsca mają na celu z jednej strony postrzeganie zastanego stanu rzeczy w miejscu przestępstwa, a z drugiej strony - poszukiwanie śladów popełnionego przestępstwa, w tym także przedmiotów, za pomocą których przestępstwo zostało popełnione. Z reguły są przeprowadzane w postępowaniu przygotowawczym. Sporządza się protokół oględzin, szkice, fotografie, które mogą być wykorzystane w czasie przewodu sądowego. Do dokonania oględzin może być także poproszony biegły.

Art. 205 § 1 KPK - „Jeżeli dokonanie oględzin, przesłuchania przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, eksperymentu, ekspertyzy, zatrzymania rzeczy lub przeszukania wymaga czynności technicznych, w szczególności takich jak wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjęć, utrwalenie śladów, można do udziału w nich wezwać specjalistów.”

Ad. 2

Oględziny osób stanowią sposób przeprowadzenia dowodu z osobowych źródeł dowodowych, gdy dokonuje się oględzin ciała osoby żyjącej. Celem jest znalezienie śladów przestępstwa na ciele osoby. Oskarżony jest zobowiązany poddać się oględzinom ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała. Obowiązek ten może być wymuszony. Z reguły oględzin dokonuje lekarz, jednak nie jest wykluczone, aby wstępne oględziny ciała zostały dokonane przez organ ścigania. Oględzinom może być poddany także świadek. Oględziny ciała które mogą wywołać uczucie wstydu, powinny być dokonane przez osobę tej samej płci, chyba że jest to połączone ze szczególnymi trudnościami (obecność osób odmiennej płci - tylko w razie konieczności). Z oględzin sporządza się protokół podlegający odczytaniu na rozprawie.

Ad. 3

Oględzin rzeczy w szerokim znaczeniu, a więc również cieczy, substancji lotnych, dokonuje się w celu ustalenia ich właściwości zewnętrznych lub wewnętrznych, jak i składu (np. cieczy lub ciała lotnego). Dostrzeżone właściwości wymagają stwierdzenia w protokole oględzin. Nie można czynić ustaleń na podstawie spostrzeżeń, które nie zostały notyfikowane i zamieszczone w protokole. Przedmioty nadające się do tego dołącza się do akt sprawy lub w inny sposób zabezpiecza. Organ procesowy może żądać wydania przedmiotów, mających znaczenie dowodowe w sprawie. Może przeprowadzić przeszukanie. Przedmioty wydane lub znalezione można zabrać i dołączyć do akt sprawy lub oddać na przechowanie osobie godnej zaufania. W razie potrzeby dokonania dokładniejszych badań specjalistycznych pobiera się odpowiednie próbki. Dokument poddaje się oględzinom ze względu na jego materialny substrat (czy jest podrobiony).

Cele oględzin: zbadanie miejsca zdarzenia- ujawnienie śladów; ujawnienie i zabezpieczenie wszelkich nośników informacji, śladów; udokumentowanie stwierdzonych zmian jakie nastąpiły w wyniku działania osób trzecich; rozstrzygnięcie czy zdarzenie jest przestępstwem, czy zdarzeniem obojętnym; ustalenie charakteru zdarzenia, poznanie jego okoliczności i odtworzenie jego przebiegu, zebranie informacji o osobach związanych ze zdarzeniem.

Dowody rzeczowe podlegają oględzinom już w postępowaniu przygotowawczym (sporządza się protokół), a potem również na rozprawie. Jeżeli dowodu rzeczowego nie można sprowadzić na salę rozpraw, to wówczas dowód z oględzin przeprowadza cały skład sądzący z udziałem stron i ich przedstawicieli. W razie napotkania znacznych trudności, albo w przypadku zgody stron, sąd wyznacza do tej czynności sędziego ze swego składu lub sąd wezwany. Oskarżonego aresztowanego sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne.

W przeciwieństwie do oględzin odmienność eksperymentu uwydatnia się w tym, że polega na odtworzeniu w sposób sztuczny pewnej sytuacji lub dokonaniu czynności doświadczalnych.

Ad. 39.

Dowód naukowy- pojęcie to ma charakter umowny. Jest to jeden z rodzajów opinii biegłych. Dotyczy głównie opinii tych biegłych, którzy są źródłem wiadomości specjalnych z zakresu nowych dyscyplin naukowych (gł. o charakterze przyrodniczo-technicznym) pozostających jeszcze na etapie kształtowania się i weryfikacji metod badawczych, zwłaszcza, gdy ich rezultaty badawcze nie zawsze zyskują całkowitą akceptację w nauce i mogą nasuwać wątpliwości, co do ich przydatności dowodowej.

Ad. 40.

Biegły jest źródłem dowodowym a jego opinia środkiem dowodowym. Biegłego lub biegłych powołuje się wówczas, gdy stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych (art. 193 § 1 KPK)(obowiązek organu kierującego procesem do powołania biegłego). Wiadomości specjalne nie są znane przeciętnemu członkowi społeczeństwa. Jeżeli dodatkowe wiadomości specjalistyczne posiada organ postępowania przygotowawczego lub członek składu sądzącego, to fakt ten nie wyłącza potrzeby przeprowadzenia dowodu z biegłego (organ procesowy nie może występować w podwójnej roli). Biegły składa przyrzeczenie. Biegły może zostać zastąpiony innym biegłym, jeżeli pojawią się okoliczności osłabiające zaufanie do jego wiedzy lub bezstronności, lub inne ważne powody. Każda osoba powołana w charakterze biegłego jest zobowiązana do wydania opinii zgodnie ze swą wiedzą specjalistyczną. Postanowienie o powołaniu biegłego (nie przysługuje na nie zażalenie) wydaje organ prowadzący proces. Przedmiotem dowodu z biegłego może być badanie rzeczy i zjawisk. Powołany biegły wydaje opinię na podstawie swej wiedzy. Opinię składa biegły ustnie lub na piśmie w zależności od ustaleń organu procesowego ustanawiającego biegłego. Ostateczne wyniki biegłego powinny być jednoznaczne, poparte wynikami i przebiegiem badań. Opinia biegłego poddana jest weryfikacji (mogą jej dokonywać strony i ich przedstawiciele, organ procesowy np. zadając biegłemu pytania).

W razie stwierdzenia, że opinia jest niejasna lub niepełna, albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami o tej samej sprawie, można starać się wyjaśnić wątpliwe punkty przez zadawanie biegłemu pytań lub w tym celu ponownie wezwać biegłego. Niekiedy obowiązujące przepisy wymagają, aby jednocześnie wystąpiło więcej biegłych niż jeden. Taką sytuację przewiduje art. 202 KPK. Według tego przepisu w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego należy powołać co najmniej dwóch lekarzy psychiatrów. Podstawą dopuszczenia dowodu z badania stanu zdrowia psychicznego jest istnienie wątpliwości co do zdrowia psychicznego oskarżonego. Postanowienie o zarządzeniu badania zdrowia psychicznego oskarżonego na podstawie art. 202 KPK może wydać tylko sąd lub prokurator. Badanie zdrowia oskarżonego może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym (postanowienie o obserwacji może wydać tylko sąd, jednak tylko na żądanie biegłych).

Art. 215. W razie potrzeby sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może zarządzić badanie oskarżonego przez biegłych psychologów lub lekarzy.

Biegły może występować w dwojakiej roli: eksperta i w tej roli jest źródłem dowodowym; konsultanta - czyli osoby biorącej udział w różnych czynnościach procesowych, podczas których służy organowi procesowemu radą, wskazówkami i pomocą. Niektóre kategorie osób nie mogą być biegłymi, nawet jeśli posiadają wiadomości specjalne i kwalifikacje biegłego.

Konsultant- Biegły może występować w roli konsultanta czyli osoby biorącej udział w różnych czynnościach procesowych, podczas których służy organowi procesowemu radą, wskazówka i pomocą czyli w przeprowadzeniu każdego dowodu, oględzinach, przesłuchaniach. Jego dokonania nie są samoistnym źródłem dowodowym. Jest to instytucja pozakodeksowa.

Specjalista- w odróżnieniu do biegłych nie są uprawnieni do wydawania opinii. Specjaliści wykonują techniczne czynności pomocnicze w ramach niektórych czynności procesowych, takich jak: przesłuchanie przy pomocy urządzeń technicznych, oględziny, eksperyment, ekspertyza biegłego, zatrzymanie rzeczy i przeszukanie. Do czynności technicznych można zaliczyć pomiary, obliczenia, fotografie kryminalistyczne oraz inne działania związane z ujawnianiem (utrwalaniem) śladów przestępstwa. Specjaliści składają przyrzeczenie sumiennego i bezstronnego wykonywania obowiązków. Mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków, ale tylko, co do okoliczności związanych z wykonywaniem czynności technicznych i z reguły wymagających wiadomości specjalnych. Obowiązków specjalisty nie może pełnić świadek czynu oraz osoba wcześniej powołana w charakterze świadka.

Można wśród nich wyróżnić dwie kategorie: specjalistów będących funkcjonariuszami organów procesowych (w szczególności Policji) oraz pozostałych specjalistów („cywilnych”). Zgodnie z art. 205 §2 KPK specjalistę, który nie jest funkcjonariuszem organów procesowych należy przed przystąpieniem ich do dokonania czynności wezwać do złożenia przyrzeczenia, którego treść określa przepis art. 205 §2 zd. 2 KPK. W protokole czynności dowodowej należy podać dane osobowe i specjalność specjalisty, także miejsce pracy i stanowisko oraz rodzaj i zakres wykonanych przez niego czynności. Do specjalistów stosuje się odpowiednio przepisy o biegłych, jednakże ich powołanie nie wymaga formy postanowienia, nie odbiera się przyrzeczenia, jakie składa biegły i co wynika z charakteru ich czynności, nie sporządzają oni opinii. W razie potrzeby specjalistów można przesłuchiwać w charakterze świadków.

Ad. 41.
Ekspertyza- Ekspertyza kryminalistyczna to pisemne sprawozdanie z przeprowadzonych badań uwzględniające wszystkie uzyskane wyniki i zawierające wnioski odpowiednie do zadanych pytań. Ale to nie koniec czynności. Często ekspert opracowujący ekspertyzę musi ją dodatkowo obronić podczas rozprawy w sądzie. Można mówić o:
- Ekspertyzie daktyloskopijnej
- Ekspertyzie osmologicznej
- Ekspertyzie psychiatrycznej
- Ekspertyzie serologicznej
- Ekspertyzie wariograficznej

Ad. 42.

Art. 211 KPK - w celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy można przeprowadzić doświadczenie lub odtworzenie przebiegu zdarzeń albo ich fragmentów stanowiących przebieg rozpoznania. Istota eksperymentu procesowego sprowadza się o tego, że stwarza się sztuczną sytuację, zdarzenie lub stan, które ma odpowiadać określonej wersji rzeczywistości, wynikającej z przeprowadzonego dowodu lub przeprowadzonych dowodów. Ma on na celu sprawdzenie w sposób doświadczalny przebiegu pewnych zdarzeń dla upewnienia się, czy takie zdarzenie lub jego przebieg były w ogóle możliwe. W ten sposób może być przyjęta określona wersja za możliwą lub uzyskuje się informacje pozwalające na wsparcie przekonania o wiarygodności wyjaśnień lub zeznań świadka (świadków), albo materiał, który tym wyjaśnieniom lub zeznaniom zaprzecza. W dowodzie z eksperymentu procesowego może wziąć udział biegły, wezwany w tym celu przez organ procesowy lub specjalista. Spisuje się protokół (powinien wskazywać warunki, w jakich eksperyment był przeprowadzony, oraz uzyskane wyniki). Może być również zarejestrowany za pomocą aparatury utrwalającej dźwięk i obraz. W postępowaniu głównym eksperyment może być przeprowadzony przed całym składem sądzącym.

Ad. 43.

Okazanie- jest czynnością służącą wydobyciu śladów pamięciowych. Jest to szczególna forma przesłuchania. Przedmiotem okazania może być osoba, zwłoki, rzecz. Okazania zwłok dokonuje się na sali sekcyjnej, w kostnicy. Najczęściej jednak okazywani są podejrzani, świadkowie i rzeczy. Rzeczy, tj. narzędzia przestępstwa, przedmioty pochodzące od podejrzanego, ewentualnie widziane wcześniej u niego, czy znalezione podczas przeszukania, okazuje się bezpośrednio. Okazanie powinno zostać poprzedzone odebraniem zeznań, czy wyjaśnień, oczywiście identyfikacja powinna być wolna od wszelkiego nacisku, czy pytań sugestywnych. Różne okoliczności zdarzenia mają istotny wpływ na późniejsze okazanie. Świadek mógł spostrzec tylko ubiór, czy zapamiętać głos. Kiedy ofiara przestępstwa obawia się zemsty można zastosować urządzenia telewizyjne, czy lustro fenickie. Jest to okazanie pośrednie. Ten charakter mają również okazania z fotografii, policyjnego albumu, zapisu wideo. Swoistym rodzajem okazania jest odtworzenie wizerunku osoby. Świadek, podejrzany przypomina sobie obraz określonej osoby i czynnie uczestniczy w odtworzeniu jej wyglądu. Może to być portret stworzony przez rysownika, za pomocą techniki fotograficznej, komputerowej. Osoba współpracująca powinna być wolna od wszelkich sugestii ekspertów tworzących portret. Okazanie może zakończyć się identyfikacją przedmiotu lub rzeczy i jest to okazanie pozytywne lub niezidentyfikowaniem i jest to wtedy okazanie negatywne

Ad. 44.

Konfrontacja- przeprowadza się ją w celu wyjaśnienia sprzeczności w zeznaniach (wyjaśnieniach) osób uprzednio przesłuchiwanych indywidualnie. Przebieg konfrontacji tzw. bezpośredniej polega na jednoczesnym przesłuchaniu obu osób, które kolejno ( zaczynając od bardziej wiarygodnej) odpowiadają na pytania dotyczące okoliczności, co do których wystąpiły sprzeczności we wcześniejszych zeznaniach. Należy odróżnić tzw. konfrontację pośrednią, która polega na odczytaniu (odtworzeniu) przez organ procesowy osobie przesłuchiwanej indywidualnie fragmentów zeznań innej osoby.

, jednak jeśli zdecyduje o woli.li.wanie świadkówoskarżenia, z wyjątkiem oskarżonego. oże zostać skazany za krzywoprzysięstwo na

Ad. 45.

Eksperyment procesowy a oględziny- Wniosek dowodowy może zmierzać do przeprowadzenia dowodu oraz do oceny właściwego dowodu. Przedmiotem weryfikacji za pomocą eksperymentu może być także osobowy środek dowodowy (np. zeznania świadka). Natomiast oględziny wykorzystują zawsze dowód rzeczowy (zmysłowy) lub mieszany (dokument), nigdy nie dotyczą osobowego dowodu pojęciowego- nawet, gdy w przesłuchaniu świadka uczestniczy psycholog i prowadzi rodzaj obserwacji psychologicznej. W przeciwieństwie do oględzin odmienność eksperymentu uwydatnia się w tym, że polega na odtworzeniu w sposób sztuczny pewnej sytuacji lub dokonaniu czynności doświadczalnych.

Wizja Lokalna a oględziny- Jest to czynność wykazująca pewne podobieństwo do oględzin. Często nazywana jest ona oględzinami wtórnymi. Ma ona znaczenie weryfikacyjne, ponieważ jej celem jest sprawdzenie, uzupełnienie czy sprecyzowanie faktów, choćby tylko w pewnych zarysach. Przypomina czasem eksperyment, który od wizji różni się tym, że ma on charakter statyczny, zachowawczy i obserwacyjny.

Ad. 46.

Przesłuchanie- powinno zmierzać do ustalenia faktów istotnych z punktu widzenia organu przesłuchującego dla rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu karnego. Świadkowie powinni przekazywać informacje, które są wynikiem ich spostrzeżeń, a nie przemyśleń, opinii, przypuszczeń.

Funkcje przesłuchania:

- uzyskiwanie informacji z osobowego źródła dowodowego

- funkcja kontrolna- przesłuchanie zmierza do weryfikacji uzyskanych już wcześniej informacji (konfrontacja)

- może zmierzać do rozpoznania osoby lub rzeczy (okazanie)

Etapy przesłuchania:

Etapy te są ściśle powiązane z przepisami kodeksu postępowania karnego, zawierają bardziej szczegółowe dyrektywy praktyczne, mające na celu podniesienie efektywności rezultatów przesłuchania.

W literaturze kryminalistycznej większość autorów wyróżnia trzy zasadnicze etapy przesłuchania świadka: czynności wstępne, fazę zeznań spontanicznych oraz etap pytań i odpowiedzi (etap indagacji).

Etap swobodnej rozmowy (orientacyjno-rozpoznawczy) ma na celu na-wiązanie kontaktu z przesłuchiwanym i stworzenie właściwej atmosfery, sprzyjającej pozytywnemu stosunkowi świadka do przesłuchania, a tym samym szczerości i obszerności zeznań. Na tym etapie nie prowadzi się formalnego przesłuchania. Jest to bardziej swobodna, niezobowiązująca rozmowa, która ma na celu poznanie świadka, wprowadzenie go w atmosferę siedziby organu przesłuchującego, przełamanie strachu i nieśmiałości. Świadka należy poinformować po co został wezwany. Faza ta powinna rozpocząć zapytanie o imię i nazwisko świadka, ale jeszcze bez sformalizowanego odpytywania o wszystkie potrzebne dane osobowe. W tej fazie prze-słuchania zapytanie o imię i nazwisko świadka ma bardziej służyć przedstawieniu się sobie, chociażby w celu wyeliminowania pomyłki co do osoby świadka, niż formalnemu sprawdzeniu danych osobowych.

Stadium swobodnej rozmowy ma również dać wstępną orientację przesłuchującemu, co do możliwości zaistnienia okoliczności wskazujących, że świadkowi będą przysługiwały określone prawa, w tym np. prawo do odmowy zeznań, zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub zawodowej, czy też uwzględnienia zakazów dowodowych.

Mając na uwadze treść art. 191 k.p.k., a także art. 190 k.p.k., można wysnuć wniosek, że ta faza nie stanowi stricte przesłuchania procesowego. Artykuł 191 k.p.k. stanowi, że przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznanie lub oskarżenie oraz stosunek do stron. Te pierwsze czynności poprzedza obowiązek wynikający z art. 190 k.p.k., czyli uprzedzenie o odpowiedzialności karnej za zeznawanie nieprawdy lub zatajanie prawdy, a na tym etapie jeszcze tego nie czynimy.

Po zakończeniu fazy swobodnej rozmowy należy przejść do fazy przesłuchania wstępnego. Pierwszą czynnością, jaką należy wykonać, będzie sprawdzenie tożsamości świadka na podstawie zbadania jego dowodu osobistego lub innego dokumentu pozwalającego na wiarygodne ustalenie tożsamości. Następnie zgodnie z wymogami art. 190 § 1 k.p.k., przed przesłuchaniem, świadek powinien być uprzedzony o odpowiedzialności karnej za składanie zeznań nieprawdziwych lub zatajanie prawdy.

Czynności tej nie należy ograniczać tylko do uprzedzenia o odpowiedzialności karnej z art. 233 k.k., lecz najlepiej odczytać konkretny przepis karny. Należ również upewnić się, czy świadek zrozumiał treść uprzedzenia. Jeżeli przesłuchujący dojdzie do wniosku, że świadek nie zrozumiał znaczenia o konsekwencjach karnych, to obowiązany jest bliżej wyjaśnić treść tego przepisu.

W postępowaniu przygotowawczym świadek podpisuje oświadczenie, że został uprzedzony o tej odpowiedzialności (art. 190 § l i 2 k.p.k.). Ma to duże znaczenie prawne i moralne. W przypadku kłamliwych wypowiedzi można przypomnieć świadkowi o grożących mu za nie konsekwencjach.

Przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznania lub oskarżenia oraz stosunek do stron (art. 191 § 1 k.p.k.). Zasadnym byłoby podawanie ich przez świadka i po skonfrontowaniu z zapisami wynikającymi z dokumentu tożsamości wpisanie do protokołu. Procedura taka pozwala na kontrolę i wyeliminowanie ewentualnego „podstawienia” przez świadka, chcącego uniknąć obowiązku składania zeznań, innej osoby posługującej się jego dokumentem tożsamości.

Z artykułu 191 k.p.k. jednoznacznie wynika, że świadka należy zapytać o jego dane osobowe i wpisać do protokołu na podstawie słów świadka, a nie spisywać z dokumentu tożsamości. Świadek ponosi bowiem odpowiedzialność karną za podanie w czasie przesłuchania fałszywych danych personalnych.

Bardzo istotną sprawą jest prawidłowe ustalenie stosunku świadka do sprawcy, gdyż może mieć to istotne znaczenie w ocenie wiarygodności zeznań i różnicowaniu taktyki przesłuchania.

Mając na uwadze uzyskane dane osobowe organ przesłuchujący może ostatecznie ustalić, czy zachodzą okoliczności określone w art. 183 k.p.k., czy też świadka nie będzie można zwolnić ze składania zeznań na podstawie art. 185 k.p.k. Sprawdza się też, czy nie ma przeszkód w prowadzeniu zeznania wynikających z zakazów dowodowych (obrońca i duchowny) albo nie ma przesłanek do zastosowania instytucji świadka anonimowego. Do czynności formalnych należy także uprzedzenie świadka o treści art. 182 k.p.k. (prawo odmowy zeznań przysługuje osobie najbliższej dla oskarżone-go), a o treści art. 183 i 185 k.p.k., jeżeli ujawnią się okoliczności objęte tymi przepisami (art. 191 § 2 k.p.k.).

Po fazie wstępnego przesłuchania świadka następuje faza spontanicznych zeznań, w której przesłuchujący jest obowiązany umożliwić świadkowi swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem przesłuchania, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli zeznań. Faza ta polega głównie na pobudzeniu inwencji świadka do możliwie wszechstronnego przedstawienia wszystkich informacji, jakimi on dysponuje w prowadzonej sprawie. Jest to faza przesłuchania, odznaczająca się najniższym poziomem ingerencji w tok funkcjonowania myślowego świadka. Ten etap rozpoczyna się od pytania: „Co panu wiadomo w sprawie…”. Wówczas świadek rozpoczyna swobodną wypowiedź na temat, którego dotyczy pytanie.

Zdaniem P. Horoszowskiego tak zbyt ogólnikowe sformułowanie pytania może powodować u świadka tendencję do podawania faktów, o których nie ma miarodajnych informacji. Z poglądem tym należy się zgodzić, jednak po zakończeniu spontanicznego zeznania fakty te można uściślić, zadając bardziej szczegółowe pytania.

W związku z dużą wagą zeznań spontanicznych, w czasie swobodnego wypowiadania się świadkowi nie należy przerywać zeznawania dodatkowymi pytaniami dotyczącymi przestępstwa. Spełnienie tego wymogu nie zawsze jest łatwe i nie raz przesłuchujący już w tym stadium musi ingerować w tok składania zeznań, informując świadka, że odbiega od tematu określonego celem przesłuchania.

Wypowiedź swobodna, w rozumieniu art. 157 k.p.k. (obecnie art.171 k.p.k.), nie oznacza wypowiedzi dowolnej, lecz wypowiedz mieszczącą się w granicach celów procesu, czyli danej czynności procesowej13. To swobodne wypowiadanie się podlega rygorom art. 171 k.p.k. i rozumiane jest jako swoboda kształtowania się oświadczenia dowodowego.

Sąd Najwyższy nie uznał jednak za ograniczenie swobody wypowiedzi przerywanie spontanicznego oświadczenia wielością pytań, jeżeli nie krępowało to swobody wypowiedzi.

Przyjętą praktyką, dość kontrowersyjną z punktu widzenia przepisów kodeksu postępowania karnego jest, że ta część przesłuchania nie jest protokołowana.

Fakt, że zeznań nie protokołuje się, sprzyja spontaniczności i swobodzie wypowiedzi i świadek z natury jest wtedy mniej ostrożny. W takich okolicznościach świadkowi stosunkowo łatwo wymykają się pewne słowa, które w logicznej konsekwencji uzupełnione doprowadzają do ujawnienia tych faktów, które świadek wolałby przemilczeć. Protokołowanie zeznań powoduje, jako naturalną konsekwencję, zwolnienie sposobu mówienia, niejako dyktowanie wypowiedzi, co pozostawia zbyt wiele czasu na rozwagę i przerywanie rozpoczętego wątku.

Swobodne zeznanie jest bardziej wierne od zeznań złożonych w odpowiedzi na pytania. Należy jednak wziąć pod uwagę, że zawiera ono wiele materiału o różnej wartości. Często istotne fakty giną w masie zbędnych szczegółów15.

Z badań eksperymentalnych wynika, że w przypadku zastosowania metody swobodnych relacji liczba odpowiedzi błędnych lub nieścisłych jest mniejsza niż przy odbieraniu zeznań metodą pytań bezpośrednich. Swobodne zeznania zapewniają relacje mniej kompletne, choć najbardziej dokładne, natomiast przez pytania bezpośrednie obniża się stopień dokładności zeznań, a zwiększa ich kompletność16.

Problematyka swobody wypowiedzi w literaturze przedmiotu rozważana jest głównie w kontekście wyjaśnień składanych przez podejrzanego/oskarżonego, a nie zeznań świadków, dlatego w tym miejscu zostanie pominięta.

Etap pytań i odpowiedzi następuje po złożeniu zeznań przez świadka w formie swobodnego wypowiadania. Etap ten powinien się składać z zespołu szczególnie precyzyjnie opracowanych i w logicznej kolejności ułożonych pytań. Od ich poprawnej redakcji w dużej mierze zależy wykrycie prawdy materialnej i wydanie sprawiedliwego wyroku.

Kryteriów i wymogów, jakim powinny odpowiadać stawiane świadkowi pytania, jest wiele, ale nie stanowią one przedmiotu rozważań w tym artykule.

Przesłuchanie świadka zgodnie z art. 143 § 1 pkt 2 k.p.k. dokumentuje się protokołem. Protokół jest formą utrwalenia przebiegu przesłuchania świadka. O randze i znaczeniu protokołu świadczy to, że zeznania świadka

ciągle stanowią najpowszechniejszy i zasadniczy środek dowodowy składający się na faktyczną podstawę orzeczenia.

Zapis zeznań powstaje nie tylko dlatego, że taki jest wymóg formalny, ale przede wszystkim dlatego, że dowód ten ma dalsze zastosowanie i niekiedy wręcz fundamentalne znaczenie w toczącym się postępowaniu. Nie jest więc obojętna jakość takiego protokołu, wierność zapisywanej relacji i sposób jej przekazania.

W protokole należy ująć to wszystko, co ściśle jest związane z czynnością przesłuchania świadka, a więc sposób zachowania się świadka, odwoływanie zeznań, formy wyrażania się itp. Protokół winien być wiernym odbiciem czynności, które są protokołowane.

Protokół przesłuchania sporządzony w postępowaniu przygotowawczym, jak i protokół rozprawy powinny zawierać nie tylko udzielane odpowiedzi, ale także stawiane pytania. M. Lipczyńska17 zauważa, że odpowiedź jest wytworem pytania i często dopiero odpowiedź wraz z zaprotokołowanym pytaniem tworzą zrozumiałą całość.

Wypowiedzi świadka wciąga się do protokołu z możliwą dokładnością, ale zawsze ostateczną postać redakcyjną nadaje przesłuchujący, oczywiście bez zmiany ich treści. Niewłaściwe utrwalenie przesłuchania uniemożliwia obiektywne dokonanie kontroli prawidłowości postępowania, prowadząc niejednokrotnie do konieczności powtórnego przeprowadzenia czynności, a tym samym przedłużenia czasu trwania postępowania i zwielokrotnienia jego kosztów.

Jednocześnie stwierdzić należy, i uznać za rzecz normalną, że swobodne zeznania świadka nie będą równie fotograficznym odtworzeniem faktów w protokole zeznań. Dokładność nie jest równoznaczna z ujęciem w pisemną formę protokolarną wszystkiego, co mówi przesłuchiwany świadek. Do protokołu wciąga się tylko te okoliczności, które są istotne dla danej sprawy karnej.

Spornym zagadnieniem w doktrynie jest moment, w którym przesłuchujący powinien protokołować zeznania. Jest jednak zgodność co do kwestii, że wyróżnia się tu trzy sposoby co do formy sporządzania protokółów.

Pierwszy sposób polega na spisywaniu odpowiedzi świadka, zdanie po zdaniu, czyli po każdym pytaniu. Drugi sposób polega na sporządzeniu protokołu po zakończeniu przesłuchania świadka. Trzeci sposób, to protokołowanie po każdym fragmencie zeznań stanowiących pewna zamkniętą całość pewnej kwestii lub problemu. Każdy z wymienionych sposobów protokołowania jest właściwy, jeśli zagwarantowana będzie efektywność przesłuchania i zgodność z przepisami procedury18.

Ostatnią czynnością procesowego sposobu przesłuchania jest podpisanie protokołu zeznań przez osoby uczestniczące w tej czynności procesowej. Zgodnie z art.150 § 1 k.p.k. przed podpisaniem przesłuchujący winien także zapoznać świadka z protokołem czynności, co może się odbyć przez poda-nie protokołu do osobistego odczytania przez świadka lub wyjątkowo po-przez odczytanie treści. Jeżeli świadek zgłasza uwagi do treści zapisu, należy je uwzględnić i dokładnie opisać poprawki w protokole, czyniąc dodatkowe zapisy.

Po zakończeniu przesłuchania należy zainteresować się, czy świadek w związku z wezwaniem go nie poniósł jakichś kosztów lub strat (np. utraty zarobku) i sprawy te uregulować bez konieczności upominania się o nie przez samego zainteresowanego.

Ad. 47.

Szczególne formy przesłuchania:

• konfrontacja -pyt. 44

• okazanie- pyt. 43 Okazanie jest formą przesłuchania, której celem jest rozpoznanie osoby lub rzeczy (okazuje się je osobie przesłuchiwanej). Okazanie powinno być przeprowadzone w sposób wyłączający sugestię. (Art. 173 § 3 „Podczas okazania osoba okazywana powinna znajdować się w grupie obejmującej łącznie co najmniej cztery osoby” - osoby te powinny mieś zbliżoną powierzchowność oraz nie może w grupie uczestniczyć funkcjonariusz organu przesłuchującego. Okazaniem i rozpoznaniem można także objąć pokrzywdzonego lub osobę trzecią (np. świadka zdarzenia). Okazaniu rzeczy powinny towarzyszyć podobne warunki. Z czynności okazanie sporządza się protokół.

• przesłuchanie szczególne w trakcie czynności oględzin lub eksperymentu

Ad. 48.

Przyznanie faktu- zasadę prawdy materialnej w postępowaniu cywilnym ilustruje m.in. instytucja przyznania faktu. Przyznanie faktu przez pozwanego w sprawie cywilnej z reguły kończy postępowanie dowodowe i pozwala uznać fakt za ustalony. Dowodem faktu przyznanego jest właśnie samo przyznanie (akt wiedzy), a zatem zwrot ustawy „nie wymagają dowodu fakty” dotyczy innych dowodów poza przyznaniem. Przyznanie faktu nie zawsze jest dopuszczalne jako podstawa dowodowa rozstrzygnięcia sądowego w sprawach cywilnych. Przyznanie faktu nie jest dowodowo skuteczne w odrębnym postępowaniu cywilnym w sprawach małżeńskich ( o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, o rozwód lub separację).

Przyznanie faktu a uznanie powództwa:

Od przyznania faktu należy odróżnić uznanie powództwa przez pozwanego. Uznanie powództwa jest oświadczeniem woli i tym samym podlega ocenie w płaszczyźnie prawa materialnego dotyczącego wad oświadczenia woli, nie podlega natomiast swobodnej ocenie dowodów, gdyż nie jest dowodem. Przyznanie faktu przez stronę jako akt konkludentnej zgody na bezdowodowe ustalenie faktu wskazanego przez przeciwnika procesowego może być odwołane, przy czym odwołanie również podlega swobodnej ocenie jako oświadczenie wiedzy, a nie oświadczenie woli. Uznanie powództwa jest oświadczeniem woli wyrażającym zgodę na zasądzenie roszczenia i w tym sensie nie jest czynnością dowodową (nie wiąże się z procesem dowodowym jako procesem poznawczym). Uznanie powództwa czyni postępowanie dowodowe bezprzedmiotowym, chyba, że kpc stanowi inaczej. Przyznanie faktu powoduje, że inne dowody nie są wymagane, a przyznanie faktu stanowi wystarczającą podstawę dowodową rozstrzygnięcia. Uznanie powództwa przez pozwanego nie jest aktem wiedzy, lecz aktem woli i nie musi oznaczać „przyznania faktów” przez pozwanego.

Ad. 49.

Uprawdopodobnienie- stopień ustalenia faktów. Rozstrzyganie na podstawie ustaleń reprezentujących niższy stopień poznania. KPC wprost wskazuje uprawdopodobnienie, które w toku ustalania faktów może zastąpić udowodnienie. Wg tego przepisu uprawdopodobnienie może zastąpić udowodnienie. Uprawdopodobnienie może być dopuszczone zamiast dowodu, jeżeli nie ma normatywnych przeszkód.

KPC wyraźnie nakłada na wnioskodawcę obowiązek uprawdopodobnienia okoliczności, na które się powołuje. Okoliczności wymagające uprawdopodobnienia:

1. uzasadniające wyłączenie sędziego

2. uzasadniające wniosek o przywrócenie terminu

3. uzasadniające wniosek o uznanie za zmarłego

4. uzasadniające żądanie zabezpieczenia

5. stwierdzające zachowanie terminu lub dopuszczalność wznowienia(na żądanie sadu) w wypadku wniesienia skargi o wznowienie postępowania

6. oddalenie zgłoszonej opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego następuje po uprawdopodobnieniu, że ma on interes prawny we wstąpieniu do sprawy

7. ustanowienie kuratora uprawnionego do odbierania pism procesowych następuje w oparciu o uprawdopodobnienie przez wnioskodawcę („osobę zainteresowaną”), ze miejsce pobytu strony nie jest znane

8. strona nie traci prawa do powoływania się na uchybienia przepisom postępowania, nawet jeżeli nie zgłosiła zastrzeżenia co do tych uchybień, o ile uprawdopodobni, że nie zgłoszenie zastrzeżenia nastąpiło bez jej winy

9. pozostałe w podręczniku na str. 271.

Uprawdopodobnienie dokonania czynności polegać będzie na wykazaniu przy użyciu innego dokumentu (pisma) prawdopodobieństwa dokonania czynności co do której nie zachowano formy pisemnej. Treść dokumentu musi wskazywać (bezpośrednio lub pośrednio), że czynność została faktycznie dokonana. Kodeks postępowania cywilnego nie wprowadza żadnych ograniczeń co do formy pisma uprawdopodobniającego fakt dokonania czynności prawnej. Może to być jakikolwiek dokument (przekaz pocztowy, dowód wpłaty, list prywatny, zaświadczenie urzędowe itp.)

Ad.50.
K.p.c. zawiera otwarty (przykładowy) katalog środków dowodowych, do których można odwołać się w toku procesu cywilnego dla wykazania swoich racji. Są to:

1. dokument,

2. zeznania świadków,

3. opinia biegłego,

4. oględziny,

5. przesłuchania stron,

6. inne środki dowodowe, np. z grupowego badania krwi, fotografii, rysunku, filmu, płyt lub innych nośników utrwalających obraz lub dźwięk.

Co do dowodu z dokumentu, K.p.c. normuje dwa, podstawowe rodzaje dokumentów:

1. urzędowy - czyli taki, który został sporządzony w przepisanej formie, przez powołany do tego organ państwowy lub inny w zakresie jego kompetencji; dokument urzędowy stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone oraz,

2. prywatny - dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie w nim zawarte (art. 244-245 K.p.c.).

W pewnych sytuacjach, z uwagi na określone zapisy prawa cywilnego, dokument będzie miał rolę nadrzędną w stosunku do innych środków dowodowych (zeznań świadków, przesłuchania stron). Uprzywilejowanie tego dowodu jest zdeterminowane przepisami o formie czynności prawnych. Ograniczenie dowodu z zeznań świadków i przesłuchania stron ze względu na istnienie dokumentu dotyczącego dowodzonej okoliczności przewidują przepisy art. 246 i 247 K.p.c.
Art. 246 K.p.c. dotyczy sytuacji, gdy dokument, zgodnie z przepisami prawa lub umową stron, winien mieć formę pisemną. W takiej sytuacji dowód ze świadków lub z przesłuchania stron w sprawie między uczestnikami tej czynności, na fakt jej dokonania, jest dopuszczalny tylko, gdy:

1. dokument został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią,

2. obie strony wyrażą na to zgodę,

3. żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo,

4. fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.

Ad. 51.

Art. 75. § 1. Jako dowód należy dopuścić wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. W szczególności dowodem mogą być dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych oraz oględziny.

Ad. 52.

Art. 76. § 1. Dokumenty urzędowe sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy państwowe w ich zakresie działania stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo stwierdzone. Dlatego też dokumenty wydane przez organy administracji oraz sądy cywilne traktowane są jednakowo.

W sprawach administracyjnych pośród dokumentów urzędowych należy wymienić: zaświadczenia wydawane przez organy administracji państwowej.

Dokumenty urzędowe korzystają z 2 rodzajów domniemań:

• Domniemanie autentyczności - dokument pochodzi od instytucji, która widnieje na dokumencie jak wystawca

• Domniemanie wiarygodności- zgodności z prawdą treści oświadczenia organu zawartego w dokumencie.

Kpa i ordynacja podatkowa przyjęły domniemanie zgodności z prawdą, tego, co zostało w dokumencie stwierdzone, przez organ, od którego dokument pochodzi. Domniemanie to może być obalone przez przeprowadzenie dowodu przeciwko treści dokumentu. W przypadku obalenia domniemania zgodności z prawdą lub domniemania prawdziwości dokumentu urzędowego, nie może on być traktowany jako dowód w sprawie.

Dowód jest prawdziwy, jeżeli spełnia 3 warunki:

• Został wystawiony przez kompetentny organ;

• Treść dokumentu odpowiada rzeczywistości;

• Dokument posiada niezmienioną treść, taką, jaką nadał mu wystawca

Kpa nie reguluje mocy dowodowej urzędowych dokumentów zagranicznych oraz dokumentów prywatnych. Dlatego też oba rodzaje dokumentów podlegają w pełni swobodnej ocenie dowodów dokonywanej przez organ orzekający, o ile przepisy szczególne lub umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej.

Podobne rozwiązanie zawiera ordynacja podatkowa, gdzie podstawowym środkiem dowodowym są księgi podatkowe. Księgi są dokumentami o charakterze prywatnym i w postępowaniu podatkowym stanowią dowód tego, co zostało w nich stwierdzone, tj. mają taką samą moc dowodową jak dokumenty urzędowe. Przez księgi podatkowe rozumieć można księgi rachunkowe, podatkową księgę przychodów i rozchodów, ewidencję oraz rejestry, do prowadzenia, których zobowiązani są podatnicy, płatnicy lub inkasenci.

Moc dowodowa ksiąg podatkowych jest uzależniona od spełnienia 2 warunków:

Księga podatkowa jest rzetelna (tj. prowadzone w niej zapisy odzwierciedlają stan rzeczywisty) oraz jest prowadzona w sposób niewadliwy (tj. prowadzona zgodnie z zasadami wynikającymi z odrębnych przepisów).

Jeżeli księga podatkowa jest prowadzona wadliwie, to zachowuje moc dowodową, o ile wady nie mają istotnego znaczenia dla sprawy. W przypadku, gdy księga podatkowa jest prowadzona nierzetelnie lub w sposób wadliwy, to organ podatkowy w protokole badania księgi określa, za jaki okres i w jakiej części nie uznaje ksiąg za dowód, tego, co wynika z zawartych w niej zapisów. Odpis takiego protokołu organ podatkowy dostarcza stronie, która może w terminie 14 dni wnieść swoje zastrzeżenia lub uwagi do protokołu.

Ad. 53.

Zarówno w postępowaniu cywilnym jak i w obrocie prawnocywilnym regulowanym przez prawo materialne dokument ma wyjątkowe znaczenie jako źródło dowodu. Wiąże się to z rolą, jaką odgrywa treść dokumentu głównie w obrocie gospodarczym. Treść dokumentu stanowi środek dowodowy, który co prawda można podważyć, ale nie w wyniku swobodnej oceny tego dowodu, tylko w następstwie przeciwdowodu. Kodeks cywilny wprowadza niekiedy formę pisemną czynności prawnej pod rygorem nieważności, niekiedy jednak przewiduje tę formę dla celów dowodowych. Brak zachowania formy pisemnej powoduje nieważność czynności prawnej, a w konsekwencji niedopuszczalny jest w zasadzie dowód ze świadków lub przesłuchania stron (dowód jest prawnie dopuszczony, jeżeli strony wyrażą na to zgodę- art.74 kc albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma) na fakt dokonania takiej czynności. Taki dowód dopuszczalny jest, jeżeli strona twierdzi, że formę pisemną zachowano, lecz dokument został zgubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią. Jeżeli forma pisemna ma służyć wg ustawy lub umowy wyłącznie celom dowodowym, wówczas mimo niezachowania tej formy czynność prawna pozostaje ważna. Przepisów o formie pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych nie stosuje się jednak do czynności prawnych w stosunkach miedzy przedsiębiorcami. Art.246 kpc- W sytuacjach, gdy ustawa lub umowa wymaga dla czynności prawnej zachowania formy pisemnej, zarówno pod rygorem, jak i bez rygoru nieważności, dowód ze świadków lub przesłuchania stron w sprawie jest dopuszczalny, gdy dokument obejmujący czynność został zgubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią. Jeżeli forma pisemna była zastrzeżona tylko dla celów dowodowych można udowodnić fakt dokonania czynności za pomocą zeznań świadków i przesłuchania stron zarówno w razie utraty dokumentu jak i gdy niezachowano formy pisemnej.

Ad. 54.

Dowód z dokumentu:

1. W procedurze karnej

art. 115 § 14 kk - „Dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne”.

Pośród dokumentów w rozumieniu kpk można wyróżnić 4 rodzaje dokumentów, z których tylko 2 (1 i 2) występują jako samoistne środki dowodowe. Są to:

1) dokumenty ściśle dowodowe (pierwotne „dowody z dokumentów”)

2) dokumenty sprawozdawcze (protokoły)- jako środki dowodowe. Protokoły rozprawy, posiedzenia i innych czynności dowodowych.

3) sprawozdawcze dokumenty nieformalne lub pomocnicze- notatka urzędowa, stenogram załączony do protokołu, oraz każdy przedmiot rejestrujący dźwięk lub obraz w takim zakresie w jakim utrwala on treść pojęciową. Tego typu dokument nie stanowią samoistnych dowodów w dowodzeniu ścisłym.

4) pisma procesowe- jest dokumentem procesowym, ale nie jest środkiem dowodowym; nie jest dokumentem w znaczeniu dowodowym

Zaświadczenie, jeśli jest dokumentem urzędowym może być odczytane na rozprawie jako dowód z dokumentu lub ujawnione bez odczytywania, pod warunkiem jednak, że nie zastępuje dowodu z opinii biegłego lub zeznań świadka i nie dotyczy okoliczności, których stwierdzenie wymaga czynności dowodowych.

2. W procedurze cywilnej:

Dokumentem w procesie cywilnym jest tylko dokument pisemny. Wszystkie pozostałe tzw. audiodokumenty zaliczane są przez kpc do innych środków dowodowych.

Co do dowodu z dokumentu, K.p.c. normuje dwa, podstawowe rodzaje dokumentów:

1. urzędowy - czyli taki, który został sporządzony w przepisanej formie, przez powołany do tego organ państwowy lub inny w zakresie jego kompetencji; dokument urzędowy stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone oraz,

2. prywatny - dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie w nim zawarte (art. 244-245 K.p.c.).

W pewnych sytuacjach, z uwagi na określone zapisy prawa cywilnego, dokument będzie miał rolę nadrzędną w stosunku do innych środków dowodowych (zeznań świadków, przesłuchania stron). Uprzywilejowanie tego dowodu jest zdeterminowane przepisami o formie czynności prawnych. Ograniczenie dowodu z zeznań świadków i przesłuchania stron ze względu na istnienie dokumentu dotyczącego dowodzonej okoliczności przewidują przepisy art. 246 i 247 K.p.c.
Art. 246 K.p.c. dotyczy sytuacji, gdy dokument, zgodnie z przepisami prawa lub umową stron, winien mieć formę pisemną. W takiej sytuacji dowód ze świadków lub z przesłuchania stron w sprawie między uczestnikami tej czynności, na fakt jej dokonania, jest dopuszczalny tylko, gdy:

1. dokument został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią,

2. obie strony wyrażą na to zgodę,

3. żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo,

4. fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma

Dokumenty takie jak akta stanu cywilnego czy dokument postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku posiadają walor dowodu wyłącznego w odniesieniu do zdarzeń stwierdzonych w tych dokumentach. Podważenie mocy dowodowej tych dokumentów może nastąpić jedynie w drodze sprostowania lub unieważnienia aktu stanu cywilnego i uchylenia lub zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w postępowaniu nieprocesowym.

3. W procedurze administracyjnej:

Art. 76. § 1. Dokumenty urzędowe sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy państwowe w ich zakresie działania stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo stwierdzone. Dlatego też dokumenty wydane przez organy administracji oraz sądy cywilne traktowane są jednakowo.

W sprawach administracyjnych pośród dokumentów urzędowych należy wymienić: zaświadczenia wydawane przez organy administracji państwowej.

Kpa nie reguluje mocy dowodowej urzędowych dokumentów zagranicznych oraz dokumentów prywatnych. Dlatego też oba rodzaje dokumentów podlegają w pełni swobodnej ocenie dowodów dokonywanej przez organ orzekający, o ile przepisy szczególne lub umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej.

Funkcja dowodowa z dokumentów prywatnych:

- kpc- Dokument prywatny stanowi jedynie dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Dokument prywatny musi być podpisany. Brak podpisu powoduje, że dowód taki nie może być uznany za dokument na gruncie procesu cywilnego.

- kpa- nie reguluje mocy dowodowej urzędowych dokumentów zagranicznych oraz dokumentów prywatnych. Dlatego też oba rodzaje dokumentów podlegają w pełni swobodnej ocenie dowodów dokonywanej przez organ orzekający, o ile przepisy szczególne lub umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej.

- kpk- dokumenty prywatne mogą być wykorzystane (odczytane) w celu dowodzenia faktu głównego, o ile nie naruszają zakazów dowodowych i innych reguł przeprowadzenia dowodów. Może być źródłem dowodu, jeżeli ma charakter przypadkowy tzn. powstał poza postępowaniem karnym i nie dla jego celów.

, jednak jeśli zdecyduje o woli.li.wanie świadkówoskarżenia, z wyjątkiem oskarżonego. oże zostać skazany za krzywoprzysięstwo na

---