Temat 8: Wody Wszechoceanu

Nazwa oceanu	Powierzchnia (mln km^2)	Średnia głębokość	Najgłębsze miejsce
Ocean Spokojny	180	4028	Rów Marjanski - 10911
Ocean Indyjski	75	3897	Rów Sundajski - 7455
Ocean Atlantycki	106	3332	Rów Puerto Rico - 9219

Wszechocean zajmuje 361 mln km² powierzchni, co stanowi 71% powierzchni globu ziemskiego. Oceany nie tworzą oddzielnych basenów, lecz są częściami wszechoceanu. Granice pomiędzy oceanami są umowne.

Charakterystyka wód wszechoceanu.

Wody wszechoceanu są to wody trzech oceanów, mórz oraz zatok, które są często częściami morza.

Morza - to części oceanów przylegające do kontynentów, całkowicie lub częściowo otoczone lądami, podlegające dużym wpływom - zwłaszcza klimatycznym - mas lądowych. Biorąc pod uwagę położenie i sposób połączenia z wszechoceanem.

Biorąc pod uwagę położenie i sposób połączenia z wszechoceanem, dzielimy je na:
morza otwarte - połączone z oceanem bardzo szeroko, np. Morze Północne.
morza przybrzeżne - oddzielone od oceanów łańcuchami wysp lub półwyspami, np. Morze Południowo - Chińskie
morza miedzywyspowe - leżące miedzy wyspami, np. morza Archipelagu Sundajskiego, Morze Celebes

morza śródziemne:

• międzykontynentalne - leżące miedzy kontynentami, np. Morze śródziemne, Morze Czerwone.

• wewnątrzkontynentalne - obramowane brzegami jednego kontynentu, np. Morze Bałtyckie, Morze Czarne.

Właściwości wody morskiej:

a) skład chemiczny - w skład wody morskiej wchodzą wszystkie pierwiastki w różnym stężeniu. Dzieje się tak dlatego, że dno oceanów ma stały kontakt z litosferą ziemską, z kontynentu dopływają związki chemiczne wypłukiwane przez rzeki świata. Najwięcej jest chlorku sodu [NaCl], który nadaje wodzie morskiej charakterystyczny słony smak. W znacznych ilościach występuje też chlorek magnezu oraz siarczany: siarczan magnezu, wapnia i potasu. Inne pierwiastki występują
w ilościach śladowych.

Poziomy rozkład zasolenia:

Zasolenie wody morskiej jest różne, zależy od: temperatury, intensywności parowania, opadów i dopływu słodkich wód
z rzek. W strefach zwrotnikowych zasolenie osiąga wartość do 38‰, malejąc ku biegunom do około 25‰. Bardzo wysokie zasolenie w strefach podzwrotnikowych związane jest z silnym parowaniem i małymi opadami atmosferycznymi. Morza śródziemne tej strefy mają zasolenie dochodzące do 46‰, czego przykładem jest Morze Czerwone. W strefie okołorównikowej zasolenie wynosi średnio 34‰ - jest to związane z deszczami zenitalnymi i wysładzającym wpływem potężnych rzek. W strefach umiarkowanych na zasolenie wód mają wpływ rzeki, które wysładzają wodę morską, oraz nierównomiernie rozmieszczone w ciągu roku opady atmosferyczne. Średnie zasolenie Morza Bałtyckiego wynosi około
7-8‰, a Morza Czarnego około 17‰. W strefach okołobiegunowych zasolenie jest mniejsze, wskutek odsalania się wody powierzchniowej związanego z jej zamarzaniem i topnieniem.

Pionowy rozkład zasolenia:

Wykazuje nieznaczne zmiany. Do głębokości około 400 m różnica zasolenia uwarunkowana jest szerokością geograficzną
i intensywnością parowania. Poniżej tej głębokości zmiany są minimalne i zasolenie waha się w granicach 34-35% we wszystkich szerokościach geograficznych.

b) Temperatura - zależna jest od szerokości geograficznych. Średnia temp. roczna oceanu wynosi 17,4^°C. Najwyższa średnia roczna temp. jest w strefie okołorównikowej: +28^°C, najniższa w okolicach biegunów: 0^°C. Wraz z głębokością temperatura obniża się. W głębinach osiąga 0°C. Na rozmieszczenie temperatury w wodach oceanicznych ma wpływ:

• szerokość geograficzna

• strefowość klimatyczna

• ruchy wód morskich - falowanie (przypływy i odpływy) i prądy morskie

Temperatura wód strefy gorącej i stref zimnych zmienia się w ciągu roku zaledwie o klika stopni, a wód strefy umiarkowanej
o kilkanaście stopni. Woda ogrzewa się znacznie wolniej niż ląd, lecz znacznie wolniej traci ciepło. Rozkład temperatury wód oceanicznych należy rozpatrywać w układzie poziomym i pionowym.

RUCHY WÓD OCEANICZNYCH:

- falowanie - to pionowy ruch cząstek wody. Średnia wysokość fali wynosi ok. 6 m, w okolicy wybrzeży może sięgać kilkudziesięciu metrów. Falowanie może też być spowodowane wstrząsem sejsmicznym lub wybuchem podmorskiego wulkanu. Takie fale nazywamy tsunami.

- pływy morskie - to podnoszenie i opadanie wody dwa razy w ciągu doby, związane z przyciąganiem Księżyca.
W miejscach zwróconych bezpośrednio do Księżyca, jak również znajdujących się po przeciwnej stronie globu następuje przypływ - zbierający wody z pozostałych obszarów, na których powstaje odpływ.

- prądy morskie - to potężne „słone rzeki”, płynące na powierzchni oceanów i mórz, przemieszczające części wód oceanicznych na znaczne odległości. Są one zależne od charakteru wybrzeży, siły Coriolisa i od wiatru. Prędkość wody dochodzi do 10 km/h.

a) prądy ciepłe - to wody o wyższej temp. od wód otaczających. Tworzą się w obszarze cyrkulacji pasatów strefy okołorównikowej. Wywołują opady, wzrost temp i parowania. Są to np. prąd północnorównikowy, równikowy wsteczny, mozambicki, gwinejski, brazylijski, zatokowy, północnoatlantycki.

b) prądy zimne - to wody chłodniejsze od wód otaczających. Wpływają na obniżenie temp, osłabienie parowania podwyższenie ciśnienia. Powstają przy udziale wiatrów wschodnich, wiejących w wyży południowych. Są to np. prąd bengulski, kanadyjski, grenlandzki, labradorski, antarktyczny, okołobiegunowy, Dryf Wiatrów Zachodnich

PRADY ZIMNE:
1.Dryf Wiatrów Zachodnich
2.Grenlandzki
3.Labradorski
4.Kalifornijski
5.Peruwiański
6.Benguelski
7.Zachodnioaustralijski
8.Oja-siwo
9.Kanadyjski

PRADY CIEPŁE
1.Północnorównikowy
2.Południoworównikowy
3.Równikowy wsteczny
4.Płonocnopacyficzny
5.Zatokowy
6.Połnocnoatlantycki
7.Norweski
8.Kuro-siwo
9.Madagaskarski

10.Mozambicki
11.Somalijski
12.Wschodnioaustrialijski
13.Gwinejski
14.Brazylijski

Wpływ prądów morskich na klimat jest ogromny, są one bowiem o wiele lepszymi transmiterami energii pomiędzy szerokościami geograficznymi niż wiatry, które je tworzą. Prądy morskie wpływają bardzo efektywnie na dotlenienie wód oceanicznych.

Wszystkie prądy morskie płynące od równika są ciepłe a od biegunów zimne.

KONSEKWENCJE WYSTEPOWANIA PRADÓW MORSKICH:

-wpływ na klimat: temperatura, opady

-wielkość połowu ryb (efekt elnina)

-transport morski

Dlatego ten rodzaj prądu morskiego określany jest jako prąd dryftowy lub wiatrowy. Na kierunek prądu morskiego ma wpływ nie tylko kierunek wiania wiatru lecz również siła Coriolisa będąca wynikiem ruchu obrotowego Ziemi. Gdy wody płynące
w prądzie są cieplejsze od otaczających wtedy mówi się jest to prąd ciepły. Prądy te z reguły płyną w okolicach równika lub od równika w stronę wyższych szerokości geograficznych. Jeśli wody płynące w prądach są chłodniejsze od otaczających, jest to prąd zimny. Tego rodzaju prądy płyną zazwyczaj od wyższych szerokości do niższych.

Prądy morskie maja duży wpływ na kształtowanie klimatu. Ciepłe prądy prowadza do podwyższenia temperatury i wilgotności powietrza a zimne do ich obniżenia.

Na kuli ziemskiej znajdują się 63 morza, a Polska ma dostęp tylko do jednego z nich - Morza Bałtyckiego.

BUDOWA MÓRZ

Od brzegu morza średnio na odległość 20 km rozciąga się szelf (inaczej półka kontynentalna- to część kontynentu zalana wodami płytkiego morza - morza szelfowego). Szelf sięga do głębokości około 200 m poniżej poziomu morza, gdzie gwałtownym załomem przechodzi w stok kontynentalny. Największą, bo aż 70% część mórz zajmują baseny oceaniczne, leżące poniżej stoków kontynentalnych. Najniżej leżą głębie oceaniczne, z których te najgłębsze nazywamy rowami oceanicznymi.

W morzu wyróżniamy następujące strefy:

-litoral - strefa przylegająca do brzegu, lądu, charakteryzują się najlepszymi warunkami życia w wodach (dużo światła, tlenu, mniejsze zasolenie, urozmaicona rzeźba dna).

-pelagiczną (środowisko otwartej toni wodnej).

-bentoniczną (ogół organizmów roślinnych (fitobentos) i zwierzęcych (zoobentos) zasiedlających dno zbiorników wodnych (bental).

DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA I BUDUJĄCA MORZA

Działalność rzeźbotwórcza wód morskich obejmuje przede wszystkim wybrzeże - pas graniczny lądu i morza. Granice wybrzeża w części nadwodnej i podwodnej są wyznaczone przez zasięg oddziaływania fal, prądów i pływów, które modelują pierwotną rzeźbę brzegu morskiego.

Efekty działalności morza zależą również od rzeźby wybrzeża. Na wybrzeżu wysokim przeważa niszcząca działalność morza, na niskim - budująca.

Wybrzeża wysokie powstały najczęściej wskutek zalania przez morze obszarów wyżynnych lub górskich. Zbudowane są one przeważnie ze skał krystalicznych, stosunkowo odpornych na procesy niszczenia przez falę, czyli abrazję.

Fale morskie stale uderzają o strome ściany wysokiego wybrzeża powodują podcinanie brzegu i wymywanie materiału skalnego. Tworzy się nisza abrazyjna.

Stale podcinany i cofający się wysoki brzeg nosi nazwę klifu. Materiał ze zniszczonego klifu zalegający u jego podstawy wynoszony jest w kierunku morza - tworzy się platforma brzegowa (abrazyjna). Głównym czynnikiem kształtującym strefę brzegową jest falowanie wywołane przez fale zwane tsunami - morskie trzęsienia ziemi (dł. kilkanaście kilometrów, wysokość: 20, 30, 40, 50 m).

Wysokie wybrzeża dzielą się na:

- dalmatyńskie - utworzone są w wyniku zalania silnie rozczłonkowanych grzbietów górskich równoległych do wybrzeża (wybrzeże adriatyckie, chorwackie).

- riasowe - powstają w wyniku zalania dolin starych grzbietów górskich prostopadłych do wybrzeża (Irlandia, Francja, Portugalia).

- fiordowe - tworzą się w wyniku zalania U-kształtnych górskich dolin polodowcowych (Norwegia).

- limanowe - tworzą się gdy wałami piaszczystymi odcinane są lejkowate ujścia rzek (wschodnie wybrzeże Morza Czarnego).

- klifowe - utworzone w wyniku niszczenia przez fale morskie zboczy wyżyn lub wysoczyzn (wybrzeże Morza Bałtyckiego).

- szkierowe - powstaje przez zalanie setek małych skalistych wysepek wygładzonych wcześniej przez lądolód (wybrzeże Szwecji, Finlandii).

Budująca działalność morza

Wybrzeża płaskie, niskie powstały wskutek działalności akumulacyjnej. Strefa brzegowa tych wybrzeży jest stale zalewana przez fale i nosi nazwę plaży.

W obrębie plaży i płytkiego morza stale odbywa się przemieszanie materiału przez fale i prądy przybrzeżne - tworzą się płycizny i szerokie rozbudowane plaże - na linii brzegowej słabo rozwiniętej.

Wybrzeża płaskie o dobrze rozwiniętej linii brzegowej wygląd swój zawdzięczają dominującym prądom przybrzeżnym. Tworzą się: kosy, mierzeje i zalewy.

Wybrzeża niskie dzielimy na:

- mierzejowe - powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeję i zalewy.

- lagunowe - utworzone w wyniku odcięcia płytkiej zatoki (laguny) przez wynurzoną, piaszczystą przybrzeżną ławicę (lido) np. wybrzeże Adriatyku - okolice Wenecji.

- namorzynowe - występują tylko w strefie ciepłej, gdzie nad brzegami rosną słonolubne lasy namorzynowe, odsłaniające się w czasie odpływu korzenie drzew rosnących nawet na obszarze płytkiego dna morskiego, chronią brzeg przed niszczącą działalnością fal (inaczej mangowe)

- koralowe - (rafowe) w strefie ciepłej, budują się korale i inne zwierzęta morskie o szkielecie wapiennym, a żyjących na dnie blisko brzegu; niedaleko brzegu tworzy się bariera - rafa koralowa, która nie pozwala na niszczenie wybrzeży. Największa rafa koralowa ciągnie się wzdłuż wschodnich wybrzeży Australii - jest to wielka rafa koralowa, sięgająca ok. 2000 km, wokół wysp rafy koralowe tworzą bariery w formie pierścieni - są to atole

---