1. Pojęcie demografii i jej podział

1. Pojęcie demografii i jej podział

Demografia to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i ekonomicznych i społecznych badanego terytorium. Zajmuje się statystyczno - analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego. Jej nazwa pochodzi od greckich słów „demos” czyli lud i „grafia” czyli opis. Współczesny szybki rozwój nauk demograficznych spowodował wyodrębnienie się wielu subdyscyplin.

Wyróżnia się:

1. Demografia ogólna - jej przedmiotem jest rozwiązywanie zarówno problemów teoretycznych dotyczących pomiaru, jak i opis struktur oraz procesów demograficznych.

2. Demometria - to nauka o metodach pomiaru i predykcji (przewidywaniu) procesów demograficznych za pomocą wyspecjalizowanego aparatu matematyczno - statystycznego.

3. Demografia opisowa - zajmuje się naukowym opisem struktur i procesów demograficznych (urodzenia, zgony, małżeństwa)

4. Demografia historyczna - zajmuje się opracowywaniem metod pomiaru oraz opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach. Metody stosowane w demografii historycznej zaczerpnięto z arsenału metod obecnie opracowywanych w celu umożliwienia analizy struktur i procesów w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo, w których nie prowadzi się pełnej rejestracji faktów demograficznych.

5. Demografia potencjalna - stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i ewentualnie innych cech. Wagą jest tu długość dalszego przeciętnego trwania życia.

6. Doktryny demograficzne - to kierunek zajmujący się formułowaniem teorii rozwoju ludności

7. Demografia społeczna zajmuje się społecznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych. Z kolei demografia ekonomiczna zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych.

2. Charakterystyka teorii przejścia demograficznego

W latach 40-tych Thompson podjął próbę uogólnienia przemian demograficznych jakie dokonały się w Europie w formę teoretycznego modelu trzech typów sytuacji uwzględniającego tylko poziom współczynników urodzeń i zgonów.

Współcześnie najczęściej cytowany jest model 4-fazowy:

1. 1 faza charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, w którym natężenie zgonów i urodzeń utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Nie wyklucza się możliwości istnienia reprodukcji prostej w tej fazie rozwoju, co oznacza że liczba urodzeń równa się liczbie zgonów, a także okresów kiedy poziom umieralności przekracza poziom rodności. Faza ta charakterystyczna jest dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Wg standardów ONZ współczynnik dzietności (liczba urodzeń na jedną kobietę w wieku 15 - 49 lat) jest większy niż 6 dzieci. Przeciętna długość życia nie przekracza 45 lat.

2. 2 faza - zmniejszenie się umieralności przy utrzymaniu wskaźnika rodności na bardzo wysokim poziomie. Następuje zmniejszenie liczby zgonów w wyniku osiągnięć medycyny i zwiększenia zasięgu oddziaływania służby zdrowia. Współczynnik dzietności wynosi 4,5 do 6,0 na jedną kobietę, a przeciętna długość trwania życia zawiera się w granicach od 45 do 65 lat. Zmiany w obyczajach i świadomości następują znacznie wolniej dlatego natężenie urodzeń utrzymuje się na takim samym poziomie jak w fazie poprzedniej.

3. 3 faza charakteryzuje się większym obniżeniem poziomu rodności niż umieralności, Dzietność waha się od 3,0 do 4,5, a przeciętna długość trwania życia od 55 do 65 lat.

4. 4 faza - poziom wskaźnika urodzeń zbliża się do poziomu umieralności. Dzietność poniżej 3,0, a długość życia wyższa niż 65 lat. W fazie tej może się zdarzyć, że natężenie urodzeń będzie niższe od natężenia zgonów, co przy długotrwałej tendencji wpłynie na zmniejszenie ogólnej liczby ludności badanej populacji. Taka sytuacja jest określana mianem fazy 5.

3 pierwsze fazy określają sytuację demograficzną krajów rozwijających się gospodarczo. 4 faza jest typowa dla współczesnej sytuacji demograficznej państw wysoko rozwiniętych

3. Charakterystyka teorii ewolucyjnej Leibensteina

Punktem wyjścia tej teorii jest założenie, że rodzice dokonują kalkulacji użyteczności i kosztów pieniężnych i psychologicznych związanych z posiadaniem kolejnego dziecka. Wprowadzono pojęcie 3 typów użyteczności i 2 typów kosztów związanych z kolejnym dzieckiem:

1. typy użyteczności

• użyteczność dziecka rozważanego jako dobro konsumpcyjne

• użyteczność produkcyjna (dziecko pójdzie do pracy zarobkowej)

• użyteczność dziecka jako potencjalnego źródła zabezpieczenia na starość

2. koszty posiadania

• bezpośrednie (bieżące wydatki na utrzymanie dziecka)

• pośrednie (utracone możliwości np.: pracy czy kariery)

Autor wyróżnił 3 rodzaje zmian wpływających w toku rozwoju gospodarki na użyteczność i koszty dodatkowego dziecka:

• efekt dochodowy

• efekt przeżycia

• efekt struktury zawodowej

Postęp gospodarki charakteryzuje się wzrostem dochodu na głowę, wzrostem prawdopodobieństwa przeżycia i zmianami struktury zawodowej. Każdy z tych czynników wpływa na zmianę motywacji dotyczącej posiadania większej liczby dzieci.

• zależność między użytecznością konsumpcyjną, a dochodami jest trudna do wyznaczenia, ale autor przyjmuje że nie zmienia się ona w sposób istotny przy zmianie dochodu

• zależność między użytecznością dziecka, a źródłem wzrostu dochodu rodziny jest oczywista. Im większy dochód tym bardziej zmniejsza się potrzeba korzystania z dzieci jako źródła dochodu

Rozbudowa systemu społecznej opieki państwa zmniejszyła rolę dzieci jako źródła zabezpieczenia na starość.

Koszty bezpośrednie i pośrednie wzrastają wraz z dochodem.

Wzrost dochodu wiąże się ze wzrostem długości trwania życia, zmniejsza też umieralność niemowląt.

Wzrost gospodarczy wiąże się ze wzrostem kosztów kształcenia co wiąże się ze wzrastającą specjalizacją zapewniającą awans społeczny - to z kolei wpływa na zwiększeni kosztów pośrednich oraz bezpośrednich posiadania dodatkowego dziecka.

Autor nawiązuje do tezy o włoskowatości społecznej (sformułowanej w 2 poł. XXw. przez Dumenta) - rodzina musi być nieliczna, aby wznieść się na drabinie społecznej. Teza ta wiąże się z koncepcjami tłumaczącymi mobilność społeczną.

4. Charakterystyka hipotezy i teorii Easterlina

Determinanty płodności:

1. popyt na dzieci wyrażony liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice chcieliby mieć gdyby kontrola urodzeń nie pociągała kosztów

2. liczba rodzonych dzieci (dożywających wieku dorosłego) jaką mieliby rodzice gdyby świadomie nie kontrolowali urodzeń

3. koszty kontroli urodzeń

Bezpośrednie determinanty popytu na dzieci:

• dochody

• koszt dziecka w porównaniu do kosztu dóbr trwałego użytku

• subiektywne preferencje posiadania dzieci w porównaniu do innych dóbr

Potencjalna liczba urodzonych dzieci zależy od płodności naturalnej i prawdopodobieństwa dożycia dziecka do wieku dorosłego.

Koszty regulacji urodzeń obejmują koszty psychologiczne oraz obiektywne (czas i pieniądze).

Hipoteza Easterlina:

Istnieje cykliczność w procesie rodności. Jest ona oparta na określonym mechanizmie socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do kształtowania się określonych postaw i zachowań prokreacyjnych.

Cykliczne zmiany (20 do 25 lat) wyrażają się:

• liczna kohorta rodzicielska dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności wynikające z dużej liczby rówieśników decyduje się na małą liczbę dzieci

• mało liczna generacja dostrzega te same niedogodności i decyduje się na wydanie licznego potomstwa

5. Charakterystyka teorii zmiennych pośredniczących

Autorzy dokonali uszeregowania zmiennych nazywając je zmiennymi pośredniczącymi, wpływającymi na poziom płodności. Koncepcja klasyfikacji wynika z 3 faz biologicznego procesu reprodukcji ludności tj. stosunku płciowego, poczęcia i porodu. Klasyfikacja ta zawiera 11 następujących zmiennych:

• czynniki mające wpływ na stosunki płciowe

• czynniki wpływające na formowanie i rozwiązywanie się związków w trakcie trwania okresu rozrodczego

• wiek rozpoczęcia stosunków płciowych,

• permanentny celibat [proporcja kobiet, które nigdy nie podjęły stosunków płciowych],

• długość okresu rozrodczego po ustaniu związku lub między związkami [związki mogą być przerwane przez rozwód, separację, rozłąkę albo śmierć małżonka]

• czynniki mające wpływ na stosunki płciowe w ramach związków

• dobrowolna wstrzemięźliwość,

• niezamierzona abstynencja z powodu choroby, impotencji lub nieuniknionych okresów rozłąki,

• częstotliwość stosunków płciowych wyłączając okresy wstrzemięźliwości

Czynniki mające wpływ na szanse zajścia w ciąże (zmienne poczęcia):

• zdolność rozrodcza lub bezpłodność wynikająca z przyczyn niezamierzonych

• stosowanie lub niestosowanie środków antykoncepcyjnych

• zdolność rozrodcza lub niepłodność wynikająca z przyczyn zamierzonych (sterylizacja, przecięcie jajowodów, leczenie medyczne itp.)

Zmienne ciąży:

• umieralność płodowa z przyczyn niezamierzonych

• umieralność płodowa z przyczyn zamierzonych

Zdaniem autorów koncepcji każdy czynnik społeczny, ekonomiczny czy kulturowy musi oddziaływać na płodność za pośrednictwem wskazanych wyżej zmiennych

W światowym badaniu płodności przyjęto w pełni koncepcję zmiennych pośredniczących. Wyodrębniono 2 grupy oddziałujące przez zmienne pośrednie na płodność, dotyczące struktury społeczno - ekonomicznej i środowiska.

Model zmiennych ŚBP pozostających w związku z płodnością:

Bezpośrednie zmienne	Zmienne pośrednie	Zmienna zależna
Struktury społeczno - ekonomiczne Cechy społeczno - kulturowe Postawy wobec wielkości, struktury, wykształcenia się rodziny (wszystkie wpływają na siebie) Środowisko (oddziaływuje na struktury i odwrotnie) Cechy biospołeczne (wiek, płeć) wpływające na cechy społeczno - kulturowe Wiedza i postawy wobec regulacji zachowań	11 zmiennych wg koncepcji Blocke'a (czynniki wpływające na przebieg stosunków płciowych, na poczęcie, ciążę i poród)	Płodność

6. Charakterystyka teorii spadku płodności Caldwella

Autor podsumował poglądy w zakresie ocen zmian płodności w krajach Afryki i Azji. Na podstawie oceny dokonujących się przemian gospodarczych w krajach opartych na gospodarce chłopskiej pierwszoplanową rolę w ocenie zmian płodności przypisuje zmianom stosunków produkcji na poziomie gospodarstw domowych. Odróżnia on gospodarkę rodzinną i kapitalistyczną:

• gospodarka rodzinna: duża rodzina i wysoka płodność

• kapitalistyczne sposoby produkcji: dominacja małej nuklearnej rodziny z niskim poziomem płodności

Ważne są tu badania motywacji i zachowań prokreacyjnych na szczeblu indywidualnej rodziny. Autor wprowadza pojęcie międzypokoleniowego przepływu bogactw będącego motorem przemian demograficznych. Jest to przepływ pieniędzy, dóbr, usług i gwarancji udzielanych jednej osobie przez drugą.

Zmniejszenie płodności nie jest bezpośrednio uwarunkowane industrializacją lub stopniem rozwoju kraju. Nie tylko wyprzedza ono industrializację, ale w pewnym sensie nawet ją przyspiesza.

Teza Caldwela: W społeczeństwie przed i po transformacji demograficzne zachowania ludzkie w sferze prokreacji były i będą racjonalne społecznie i ekonomicznie.

Typy społeczeństw:

1. brak przesłanek do ograniczania przez rodzinę własnej płodności

2. istnieją przesłanki do ograniczania płodności w rodzinie

Jeśli brakuje bodźców ekonomicznych do limitowania prokreacji to potomstwo przynosi więcej kłopotów niż wynoszą koszty utrzymania. Bilans nakładów i zysków staje się decydująca przesłanką dla rodziny wyznaczającą poziom płodności jako racjonalnej.

7. Źródła informacji o ludności

Do źródeł informacji statystycznych o ludności zalicza się:

1. spisy ludności

Są to pełne badania statystyczne ustalające stan liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie na określonym terytorium.

Informacje uzyskuje się w wyniku indywidualnego spisywania wszystkich jednostek podlegających badaniu.

Pierwszy imienny spis na ziemiach polskich przeprowadzono w 1790r. ,a w okresie Księstwa Warszawskiego spisy odbywały się w latach 1808, 1810, 1811. Dostarczyły one informacji o cechach demograficznych i strukturze zawodowej ludności. W okresie zaborów na terenach ziem polskich spisy przeprowadzano jednocześnie ze spisami na terenach państw zaborczych.

W okresie międzywojennym przeprowadzono w Polsce 2 spisy powszechne o szerokim zasięgu:

Po zakończeniu II Wojny przeprowadzono 14.02.1946r. spis sumaryczny ujmujący i strukturę ludności według wieku i płci. Pełny spis organizowano potem jeszcze 5-krotnie: 3.12.1950, 6.12.1960, 8.12.1970, 7.12.1978, 6.12.1988.

Ogólne zalecenia przeprowadzania spisów (wg ONZ):

• spisy powszechne powinny odbywać się co 10 lat w latach zakończonych na „0”, co ułatwia przeprowadzanie szacunków ludnościowych na skalę całego globu.

• Dla bieżących potrzeb działania państwa niezbędne jest określenie stanu i struktury ludności według cech demograficznych i społeczno - zawodowych częściej niż raz na 10 lat. W Polsce w okresach międzyspisowych ustalano dodatkowo stan ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego na podstawie cech meldunkowych lub mikrospisu, co pozwala na wprowadzanie korekt zwłaszcza w podziale na ludność miast i wsi.

Dobrze przeprowadzony spis musi:

• precyzyjnie określić badaną zbiorowość pod względem rzeczowym, czasowym, terytorialnym

• posiadać właściwy układ formularzy, jednoznacznie sformułowane pytania i dobrą instrukcję

• mieć dobrą organizację

• być powszechny (obejmować całą ludność)

• być bezpośredni (docierać do każdej jednostki)

• być jednodniowy (tj. określać moment krytyczny)

• być fachowy (przeprowadzany przez przeszkolony personel)

• zawierać minimum demograficzne - podział na wiek i płeć

• zawierać minimum ekonomiczne - podział na wykonywany zawód

• zawierać minimum społeczne - przynależność do klasy i grupy

• wywoływać pozytywny stosunek ludności do spisu

• informacje objęte są tajemnicą statystyczną (nie mogą być nikomu udostępniane)

Spisy powinny zawierać cechy:

1. cechy geograficzne (miejsce pobytu w czasie spisu, miejsce stałego zamieszkania, charakter miejsca zamieszkania)

2. informacje dotyczące gospodarstwa domowego (stosunek do głowy domu, rodzaj gospodarstwa domowego, jego wielkość)

3. cechy osobiste (płeć, wiek, stan cywilny, obywatelstwo, narodowość)

4. cechy ekonomiczne (zawód główne źródło utrzymania, gałąź gospodarki, stanowisko społeczne, stosunek do pracy, miejsce pracy)

5. cechy dotyczące wykształcenia (poziom i rodzaj)

Dodatkowo można przeprowadzać badania dotyczące płodności kobiet. Zawarte są tu informacje:

1. ogólna liczba dzieci żywo urodzonych

2. długość trwania aktualnego małżeństwa

3. czy aktualne małżeństwo jest pierwsze czy nie

4. daty urodzenia dzieci

2. ewidencję bieżącą ludności

Ewidencja jest podstawą sprawozdawczości bieżącej, która periodycznie w ustalonych z góry okresach sprawozdawczych dostarcza danych o ruchu naturalnym i wędrówkowym oraz o będących ich konsekwencją stanie, strukturze i rozmieszczeniu terytorialnym ludności. Cechy danych ewidencyjnych, ich aktualność i ciągłość, powodują, że sprawozdawczość oparta na ewidencji odgrywa ważną rolę w okresach międzyspisowych. Dane ewidencyjne i spisowe stanowią podstawę oceny zarówno obecnych jak i przyszłych stanów liczebnych i struktur.

Podstawowe fakty demograficzne rejestruje się w księgach stanu cywilnego oraz w księgach meldunkowych, do których wpisuje się dane o zameldowaniu i wymeldowaniu na pobyt stały lub czasowy.

Rejestr małżeństw, urodzeń i zgonów to źródło danych sprawozdawczości o ruchu naturalnym.

Przed 1939 rokiem akta stanu cywilnego w Polsce sporządzały kościoły. Jedynie na terenach dawnego zaboru pruskiego obowiązywał rejestr świecki. Po wojnie jednolite prawo świeckie zaczęło obowiązywać na terenie całej Polski. Wprowadzono je dekretem z 25.09.1945r. z mocą obowiązującą od 1.01.1946r.

Najważniejsze z punktu widzenia statystyki przepisy prawa o aktach głosiły że:

• małżeństwo należy zawrzeć w USC znajdującym się na terenie zamieszkania jednego z przyszłych małżonków

konkordat podpisany między rządem polskim a Watykanem przewiduje możliwość zawierania tylko związków wyznaniowych ze skutkami prawnymi wynikającymi dotychczas tylko ze związków zawartych w USC

• akt małżeństwa zawarty w USC zawiera dane o imionach, nazwiskach, stanie cywilnym, miejscu i dacie urodzenia, zawodzie, miejscu zamieszkania każdego z małżonków;

Rozwody orzekane są przez upoważnione sądy. Podstawą statystycznego opracowania są karty statystyczne dla prawomocnie orzeczonych rozwodów. Karty te poza danymi osobistymi o osobach rozwiedzionych zawierają informacje o dacie zawarcia małżeństwa i dacie rozwodu. Zawierają też dokładne informacje o dzieciach poniżej 18 lat. W Polsce dane o rozwodach są opracowywane według miejsca zamieszkania osoby wnoszącej powództwo o rozwód. Jako moment rozpadu małżeństwa przyjmuje się datę wniesienia powództwa.

Fakt urodzenia dziecka należy zgłosić w USC w okręgu w którym fakt ten nastąpił najdalej w ciągu 14 dni od dnia narodzin.

Fakt zgonu udokumentowany kartą zgonu tj. świadectwem stwierdzającym fakt śmierci i jej przyczynę wystawionym przez lekarza lub inną osobę stwierdzającą zgon należy zgłosić w ciągu 3 dni od chwili śmierci.

Rejestracja zameldowań dokonana w księgach meldunkowych stanowi źródło danych dla sprawozdawczości o stanie i ruchu ludności.

3. specjalne badania metodą reprezentatywną

4. specjalne badania metodą monograficzną (badania o charakterze retrospektywnym)

5. materiały wtórne

8. Charakterystyka współczynników obciążeń demograficznych

Zmiany struktury wieku obserwujemy:

1. analizując zmiany struktury wieku

2. analizując zmiany struktury wieku produkcyjnego lub struktury wieku rozrodczego kobiet (15-49)

3. analizując zmiany struktury wieku ludności starszej tj. 60 lat i więcej

Związki istniejące między tymi 3 grupami wieku badane są na podstawie współczynników wyrażających ile osób w wieku 0-14, 60 lub 65 i więcej przypada na 100 osób w wieku 15-59 lub 15-64 lat. W celu liczbowego wyrażenia formalnych proporcji stosuje się współczynnik obciążeń demograficznych

Chodzi tu o obciążenie ludności produkcyjnej.

9. Charakterystyka współczynników aktywności zawodowej

Obserwuje się przeobrażenia tej struktury. Badane są one przez zmiany udziału zatrudnienia w 3 podstawowych sektorach gospodarki:

SEKTORY	WYSZCZEGÓLNIENIE	KRAJE SŁABO ROZWINIĘTE	KRAJE ŚREDNIO ROZWINIĘTE	KRAJE WYSOKO ROZWINIĘTE
I	Rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo
II	Przemysł, górnictwo, budownictwo	17,5%	25,5%	37,8%
III	Pozostałe działy	26,1%	35%	43,6%

Szczególne znaczenie ma analiza aktywności zawodowej ludności. Dla oceny aktywności posługujemy się wskaźnikiem zatrudnienia i współczynnikami aktywności zawodowej.

Współczynnik aktywności zawodowej jest ilorazem aktywnych zawodowo do ludności w wieku 15 lat i więcej. Współczynnik zatrudnienia to iloraz ludności pracującej w wieku powyżej 15 (lub 18) lat do ogólnej liczby ludności w tym wieku.

Wskaźnik bezrobocia to iloraz liczby bezrobotnych do aktywnych zawodowo.

10. Charakterystyka ludności wg płci i wieku

Struktura wg płci i wieku jest tłem wszelkich analiz demograficznych na którym zachodzą podstawowe procesy demograficzne, przede wszystkim urodzenia i zgony. Dane spisów powszechnych są podstawą przeglądu struktur ludności wg głównych cech demograficznych i społeczno - zawodowych. W okresach między spisami ustala się te wielkości na podstawie danych spisowych.

O strukturze płci i wieku decyduje kształtowanie się dotychczasowych trendów w zakresie płodności, umieralności i migracji. Struktura ta stanowi podstawę większości analiz demograficznych. Determinuje ona kształtowanie się przyszłych trendów w zakresie płodności i umieralności. Daje podstawę do określenia wielu konsekwencji, pozwala określić zapotrzebowanie na miejsca w szkołach, nowe miejsca pracy, szacunek przyszłej liczby małżeństw i związanych z tym potrzeb mieszkaniowych.

Współczynniki feminizacji (stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn lub odwrotnie):

gdzie C = 1, 100, 1000... , M - liczba mężczyzn , K - liczba kobiet

Najpełniejszą charakterystyką struktury ludności wg wieku są wskaźniki struktury przedstawiające udział ludności określonych grup wieku w ogólnej liczbie ludności. Najczęściej stosowaną charakterystyką ogólną populacji jest mediana wieku obliczana na podstawie wzoru interpolacyjnego.

Mediana wieku w Polsce wykazuje stałą tendencję rosnącą (1950 - 25,9 lat; 1992 - 31 lat; 2000 - 33,9 lat). Obserwuje się proces starzenia społeczeństwa. Głównymi wynikami powodującymi takie zmiany są:

1. zmniejszająca się co roku liczba urodzeń

2. przedłużenie się przeciętej długości trwania życia

3. przesuwanie się przez kolejne grupy wieku roczników wyżowych i niżowych

We Francji w 1931 roku ludność powyżej 60 lat stanowiła już 14%, w Szwecji ten wskaźnik osiągnięto w 1948r., a w Wielkiej Brytanii w 1938 roku.

Wśród wielu miar procesu starzenia się społeczeństwa istotny jest współczynnik wyrażający liczbę dzieci (0-10 lub 0-14) do liczby osób w wieku 60 lub 65 lat i więcej. Określa on ile wnuków przypada na jednego dziadka.

11. Piramida wieku

Rozróżnia się 3 typy struktury ludności:

1. Progresywną

W tym wypadku mamy do czynienia ze społeczeństwem młodym, o stosunkowo dużej, rosnącej z roku na rok liczbie urodzeń, którego cechą charakterystyczną jest stały wzrost liczby ludności. Graficznym obrazem struktury takiej zbiorowości jest piramida równoramienna (gdzie ramiona oznaczają liczbę kobiet i mężczyzn w określonym wieku)

2. Zastojową

Zbiorowość w której roczna liczba urodzeń równa się liczbie zgonów. Graficznym obrazem jest piramida w kształcie dzwonu

3. Regresywną

Mamy tu do czynienia z malejącą liczbą urodzeń. Graficznym obrazem jest piramida o zdecydowanie wąskiej podstawie i mająca kształt wrzeciona lub żarówki.

Autorem tych typów był Sundborg.

Z kształtu piramid można wyczytać przyszłe zmiany w strukturze wieku. Odczytywanie piramidy wieku polega na odczytywaniu proporcji między liczbami ludności w określonym wieku wg płci.

12. Siatka demograficzna jako narzędzie analizy kohortowej

Siatka demograficzna:

Siatka demograficzna to narzędzie analizy kohortowej umożliwiające śledzenie zmian zachodzących w czasie wybranej zbiorowości ludzi np.: określonych roczników urodzenia, wyróżniających się w określonym momencie lub odcinku czasu jakąś cechą.

Podstawą siatki jest układ współrzędnych:

X - oś czasu

Y - oś wieku

Odcinek obrazujący jednostkę czasu i odcinek obrazujący jednostkę wieku mają tą samą długość.

Linie poziome przeprowadzone na dowolnej wysokości równolegle do osi X to linie wieku. Oś X to liczba osób żywo urodzonych w danym okresie.

Linie tworzące z osią X kąt 45⁰ to linie życia obrazujące długość życia poszczególnych jednostek badanej zbiorowości od momentu narodzin do zgonu.

Linie prostopadłe do osi czasu to linie obserwacji. Mogą być one prowadzone z dowolnego punktu osi czasu.

Za pomocą siatki można analizować 3 rodzaje zbiorowości:

1. zbiorowość żywo urodzonych

2. 2 rodzaje zbiorowości żyjących

• osoby urodzone w danym okresie

• osoby urodzone w danym okresie i jednocześnie żyjące

3. 3 rodzaje zbiorowości osób zmarłych, z których każda dzieli się na 2 zbiorowości elementarne.

w Polsce zbiorowości elementarne to zgony osób starszych i zgony osób młodszych;

• 1 rodzaj - zmarli w wieku x ukończonych lat

• 2 rodzaj - zmarli w danym okresie a urodzeni w okresie wcześniejszym

3 rodzaj - zmarli w określonym odcinku czasu w wieku x ukończonych lat

13. Własności poznawcze współczynników urodzeń, małżeństw i zgonów

Analiza procesów demograficznych nie może się opierać tylko na ocenie zmian ogólnych współczynników lecz musi uwzględniać ocenę wpływu czynników określających przebieg badanego procesu. Wyróżnia się zmienne bezpośrednie wpływające na poziom urodzeń i zgonów. Wśród tych zmiennych wyróżnia się:

• zmienne wymierne, których wielkość można wyrazić liczbowo, a nawet wyznaczyć przybliżone trendy

• zmienne niewymierne, których siłę oddziaływania nie zawsze udaje się wyrazić liczbowo, ale można określić w jakim kierunku działała w przeszłości i może działać w przyszłości

W warunkach polskich:

Zmienne wymierne:

1. w zakresie poziomu i natężenia urodzeń:

• liczba i struktura kobiet w wieku rozrodczym (15-49)

• liczba zawieranych małżeństw i struktura nowożeńców wg wieku

• liczba i struktura wg wieku migrantek ze wsi do miast

• wzorzec płodności, wzorzec umieralności zwłaszcza niemowlęcej i dziecięcej

• wzorzec płodności lub umieralności - rozkład wg wieku, płci oraz innych cech demograficznych w określonym miejscu i czasie

2. w zakresie poziomu i natężenia zgonów

• liczba i struktura ludności wg płci i wieku

Zmienne niewymierne:

1. w zakresie poziomu i natężenia urodzeń

• polityka zatrudnienia zwłaszcza stopień aktywizacji zawodowej kobiet

• poziom wykształcenia społeczeństwa (im wyższy wskaźnik wśród kobiet tym mniejsza dzietność)

• perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa w powiązaniu z warunkami życia ludności

• system płac, dodatków rodzinnych i innych bodźców ekonomicznych

• warunki mieszkaniowe

• dostępność środków antykoncepcyjnych

• działanie przepisów prawnych dopuszczających przerywanie ciąży

• wierzenia religijne

2. w zakresie poziomu i natężenia zgonów

• zmiany w poziomie życia ludności (dieta, warunki zdrowotne, mieszkaniowe, pracy, stopień degeneracji środowiska naturalnego, zasięg oddziaływania służby zdrowia - dostępność usług lekarskich o medykamentów)

• postęp medycyny w zwalczaniu przedwczesnej umieralności

Rezultatem działania wszystkich czynników wymiernych i niewymiernych są zmiany w poziomie rodności i umieralności. W analizie tych czynników należy uwzględniać przekroje terytorialne i społeczno - zawodowe ludności.

Natężenie urodzeń analizuje się za pomocą współczynnika rodności i płodności.

Rodność to natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie. Współczynnik urodzeń wyraża stosunek liczby urodzeń żywych w danej zbiorowości do liczby ludności do niej zaliczonej w połowie badanego okresu lub do średniej liczby ludności.

Współczynnik urodzeń ma ograniczoną własność poznawczą gdyż nie uwzględnia struktury badanej populacji wg płci i wieku. Dlatego przy ocenie natężenia urodzeń należy posługiwać się współczynnikiem płodności.

Przez pojęcie płodności kobiet rozumiemy natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym. Współczynnik płodności to stosunek liczby urodzeń żywych w danym okresie do liczby kobiet badanej zbiorowości będących w wieku rozrodczym.

Współczynnik ten wyraża średnią liczbę dzieci urodzonych w ciągu badanego okresu przypadającą na 1000 kobiet w wieku rozrodczym.

Prowadzi się też analizę wg kolejności urodzeń - syntetyczną miarą jest średni numer kolejności urodzeń przypadający na matki rodzące w danym roku. Parametr ten jest ilorazem sumy iloczynów liczby urodzonych dzieci i odpowiedniego numeru kolejnego urodzenia dziecka u matki i liczby urodzonych dzieci ogółem w poszczególnych grupach wieku matki.

Analizę natężenia urodzeń wzbogaca ustalenie przeciętnego odstępu między rodzeniem się pierwszych, drugich, trzecich i dalszych dzieci u matek. Odstęp między datą zawarcia związku małżeńskiego rodziców, a datą urodzenia się 1 dziecka nosi nazwę pierwszego odstępu urodzeniowego. Okres między 1 a 2 urodzeniem to drugi odstęp urodzeniowy.

Prowadzi się analizy urodzeń wg płci. Na uwagę zasługuje niezmienność proporcji liczby urodzeń dziewcząt i chłopców.

Miary opisujące natężenie małżeństw i rozwodów:

1. częstość zawierania związków małżeńskich jest oceniana na podstawie ogólnego współczynnika zawierania małżeństw

M_t - ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie t

L - liczba ludności w połowie badanego okresu lub średnia liczba ludności w badanym okresie

C - stała równa 100 lub 1000

Wartość poznawcza tego współczynnika jest ograniczona ponieważ na jego poziom istotny wpływ mają zmiany w strukturze ludności wg wieku np.: silny wzrost liczby dzieci

2. dla zwiększenia porównywalności oblicza się współczynniki zawierania małżeństw w stosunku do liczby ludności uprawnionej do zawierania związków małżeńskich

Natężenie rozwodów opisywane jest za pomocą współczynników rozwodów:

R_t - liczba rozwodów w czasie t

W analizie małżeństw należy uwzględnić również wiek nowożeńców oraz rozwiedzionych. Systematycznym obrazem zmian zachodzących w wieku nowożeńców jest mediana wieku.

Nowożeńców i rozwiedzionych można badać na podstawie wspólnych cech społeczno - zawodowych.

Syntetyczną miarą obrazującą zmiany w długości trwania małżeństwa jest średnia liczba lat pozostawania w związku małżeńskim do momentu rozwiązania związku. Największą trudność przy konstrukcji tablic stanowi brak możliwości wyznaczenia możliwości prawdopodobieństwa zgonów współmałżonków w zależności od długości trwania małżeństwa.

Natężenie zgonów charakteryzuje się za pomocą współczynników zgonów.

gdzie Z_t to liczba zgonów, a L_t to średnia liczba ludności

Współczynniki te można obliczać wg płci i miejsca zamieszkania.

Zgony można klasyfikować np.: zgony wg przyczyn lub zgony sezonowe

14. Charakterystyka zmian umieralności (przyczyny chorób i zgonów)

15. Pojęcie prognoz i ich rodzaje

Dane prognoz demograficznych niezbędne są do ustalenia stanu liczebnego oraz struktury ludności wg płci, wieku, rozmieszczenia terytorialnego, przyszłych zasobów siły roboczej, możliwości rozmieszczania inwestycji, planowania budownictwa, transportu, oświaty, służby zdrowia, różnych usług itp. W teorii rozróżnia się prognozy demograficzne i projekcje demograficzne.

Zadaniem prognoz jest przewidywanie najbardziej prawdopodobnego przebiegu zdarzeń, natomiast projekcje określają możliwy przebieg procesów bez z góry założonych scenariuszy. Istnieje wiele rodzajów prognoz i projekcji. Rozróżnia się prognozy najbardziej prawdopodobne oraz oparte na hipotezach teoretycznych niekoniecznie realistycznego przebiegu procesów demograficznych, zwane projekcjami studialnymi. Rozróżnia się ponadto prognozy biologiczne tj. uwzględniając tylko zmiany spowodowane urodzeniami, zgonami i naturalnymi przesunięciami kohort oraz prognozy będące wynikiem łącznego oddziaływania ruchu naturalnego oraz migrującego zwane prognozami pomigracyjnymi. Prognozy najbardziej prawdopodobne ustala się na okres od 5 do 15 lat. Prognozy na 5 do 10 lat umożliwiają stosunkowo dokładne przewidywanie zmian w stanie i strukturze ludności. Natomiast prognozy na okres 10 lat i więcej pozwalają wytyczać oczekiwany kierunek zmian w stanie i strukturze ludności wg płci i wieku.

Projekcje studialne odpowiadają na pytanie „co by było gdyby nastąpiła długotrwała kontynuacja bieżących trendów płodności czy umieralności. Tego typu projekcje wybiegają w przyszłość nawet o 30 lat. Możliwość odchyleń przewidywanych liczb od przyszłego faktycznego stanu jest wielokrotnie większa w przypadku prognoz długofalowych niż krótkookresowych. Jednak opracowywanie prognoz na wiele lat jest pożyteczne gdyż pozwala na modyfikację prowadzonej polityki populacyjnej. Polityka populacyjna zmierzająca do ograniczenia liczby urodzeń może osiągnąć swój cel znacznie szybciej niż polityka pronatalistyczna (zmierzająca do zwiększenia liczby urodzeń). W obu wypadkach daje się odczuć skutki po upływie kilku lub kilkunastu lat np.: w szkolnictwie najwcześniej za 6 lat (czas od urodzenia do zerówki), w produkcji za 16 do 20 lat. Przy ustalaniu przyszłego stanu liczebnego i struktury wg płci i wieku stopień dokładności obliczeń zależy od kilku czynników. Do najważniejszych należy jakość danych wyjściowych, właściwe określenie przyszłych zmian i wybór metody obliczeń.

Można wyróżnić 2 rodzaje prognoz:

• prognozy biologiczne

• prognozy poemigracyjne (ruchu migracyjnego)

16. Procedura badawcza przy prognozie biologicznej

Prognoza biologiczna:

1. ustalanie wyjściowych struktur ludności wg płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego

Jest to zależne od wiarygodności danych, dlatego konieczne jest dokładne analizowanie odpowiednich danych statystycznych uzyskanych ze spisu ludności lub w drodze szacunku opartego na wynikach spisu i bieżących danych o ruchu naturalnym i wędrówkowym ludności

2. postarzanie ludności

Ustala się poprzez obliczanie prawdopodobieństwa. Prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat, które uzyskujemy jako iloczyn liczebności poszczególnych roczników wieku oraz wartości prawdopodobieństwa.

Prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat przez osobę w wieku „x” lat:

Dla postarzania ludności oblicza się

• prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat (k >= 1)

• prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat dla ludności z określonych grup wieku

• prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat dla osób w wieku 70 lat i więcej

3. przewidywanie przyszłej liczby urodzeń

Jest to istotny problem związany z budową prognoz demograficznych.

Najważniejsze czynniki, które wpływają na wielkość przewidywanej liczby urodzeń to:

• ogólna liczba kobiet w wieku rozrodczym

• struktura wieku rozrodczego kobiet

• poziom współczynników płodności

Dwa pierwsze czynniki można ustalić stosunkowo łatwo, natomiast poziom współczynników płodności zależy od warunków społeczno - gospodarczych kraju, od stopnia rozwoju cywilizacyjnego ludności, od wpływu polityki populacyjnej, wierzeń religijnych, warunków mieszkaniowych itp.

4. ustalanie wynikowych współczynników demograficznych

Dotyczy współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego. Jeśli prognozę sporządzono przy założeniu, że w okresie objętym prognozą zespół cząstkowych współczynników płodności pozostaje niezmienny, to wynikowe współczynniki urodzeń przedstawiają wpływ zmian w strukturze wieku rozrodczego. Jeśli współczynniki płodności maleją, to wynikowe współczynniki urodzeń przedstawiać będą łączny wpływ zmniejszenia ludności i zmian w strukturze wieku kobiet.

Zmiany wielkości współczynników zgonów wyrażać będą bądź łączny wpływ zmian w strukturze wieku ludności, bądź łączny wpływ w natężeniu w poszczególnych grupach wieku oraz zmian w strukturze ludności wg wieku.

Współczynniki przyrostu naturalnego stanowią różnicę między współczynnikami urodzeń i zgonów, a zatem interpretacja ich zależna jest od wyników, które ukształtowały wielkość tych 2 współczynników

17. Procedura badawcza przy prognozie poemigracyjnej

Prognozowanie ruchów migracyjnych:

1. ustalenie wyjściowych struktur ludności wg płci, wieku, rozmieszczenia terytorialnego

Jest to zależne od wiarygodności danych, dlatego konieczne jest dokładne analizowanie odpowiednich danych statystycznych uzyskanych ze spisu ludności lub w drodze szacunku opartego na wynikach spisu i bieżących danych o ruchu naturalnym i wędrówkowym ludności

2. określenie i uwzględnienie przyszłych ruchów migracyjnych

Podstawowym czynnikiem wpływającym na wielkość ruchów ludności są podaż i popyt na siłę roboczą. Wielkość podaży oblicza się na podstawie prognozy ruchu naturalnego, natomiast popyt na podstawie planów rozwoju poszczególnych działów gospodarki narodowej. Elementem, który również może odgrywać rolę jest określenie istniejących i przyszłych zasobów mieszkaniowych.

Po przeprowadzeniu odpowiedniej analizy czynników wpływających na wielkość przyszłych ruchów wędrówkowych jest ustalenie wielkości salda migracji. Saldo to musi uwzględniać stan i strukturę ludności napływającej i odpływającej ponieważ struktury ludności odpływowej znacznie odbiegają od struktury ludności napływowej.

3. postarzanie ludności

Ustala się poprzez obliczanie prawdopodobieństwa. Prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat, które uzyskujemy jako iloczyn liczebności poszczególnych roczników wieku oraz wartości prawdopodobieństwa.

Prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat przez osobę w wieku „x” lat:

Dla postarzania ludności oblicza się

• prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat (k >= 1)

• prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat dla ludności z określonych grup wieku

• prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat dla osób w wieku 70 lat i więcej

4. przewidywanie przyszłej liczby urodzeń

Jest to istotny problem związany z budową prognoz demograficznych.

Najważniejsze czynniki, które wpływają na wielkość przewidywanej liczby urodzeń to:

• ogólna liczba kobiet w wieku rozrodczym

• struktura wieku rozrodczego kobiet

• poziom współczynników płodności

Dwa pierwsze czynniki można ustalić stosunkowo łatwo, natomiast poziom współczynników płodności zależy od warunków społeczno - gospodarczych kraju, od stopnia rozwoju cywilizacyjnego ludności, od wpływu polityki populacyjnej, wierzeń religijnych, warunków mieszkaniowych itp.

5. ustalanie wynikowych współczynników demograficznych

Dotyczy współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego. Jeśli prognozę sporządzono przy założeniu, że w okresie objętym prognozą zespół cząstkowych współczynników płodności pozostaje niezmienny, to wynikowe współczynniki urodzeń przedstawiają wpływ zmian w strukturze wieku rozrodczego. Jeśli współczynniki płodności maleją, to wynikowe współczynniki urodzeń przedstawiać będą łączny wpływ zmniejszenia ludności i zmian w strukturze wieku kobiet.

Zmiany wielkości współczynników zgonów wyrażać będą bądź łączny wpływ zmian w strukturze wieku ludności, bądź łączny wpływ w natężeniu w poszczególnych grupach wieku oraz zmian w strukturze ludności wg wieku.

Współczynniki przyrostu naturalnego stanowią różnicę między współczynnikami urodzeń i zgonów, a zatem interpretacja ich zależna jest od wyników, które ukształtowały wielkość tych 2 współczynników

Prognoza uwzględniająca ruchy migracyjne może być sporządzana na okres max. 5 do 15 lat w wariancie najbardziej prawdopodobnym. Zmiany zachodzące w sytuacji gospodarczej poszczególnych obszarów mają wpływ tak istotny, że w dłuższych okresach można zaobserwować duże rozbieżności między stanem przewidywanym i faktycznym.

18. Pojęcie ruchów migracyjnych, miary ruchów migracyjnych i ich charakterystyka

Migracje ludności to zmiany stałego miejsca zamieszkania i miejsca czasowego pobytu. W badaniach tych uwzględnia się:

1. obszar na terenie którego przemieszcza się ludność

2. czas pobytu w nowym lub czas nieobecności w poprzednim miejscu

3. cel zmiany miejsca zamieszkania

Jeśli jako punkt wyjścia przyjmuje się obszar całego kraju, to odróżnia się ruchy zewnętrzne na które składa się imigracja czyli zbiorowość osób przybywających z zagranicy na stałe oraz emigracja.

Osoby biorące udział w ruchach zewnętrznych nazywa się imigrantami lub emigrantami.

Emigranci powracający do swego kraju to reemigranci. Powrót osób poprzednio deportowanych, uchodźców i przesiedleńców mających formę zorganizowanej akcji nazywa się repatriacją.

Kryterium grupowania zewnętrznych ruchów wędrówkowych:

• przekroczenie granicy państwowej

• cel zmiany miejsca pobytu

Ruchy wewnętrzne nazywa się ruchami wędrówkowymi wewnętrznymi, w ramach których stosuje się pojęcia napływu i odpływu wędrówkowego.

Najważniejsze rodzaje ruchów wewnętrznych:

1. Wędrówki ze wsi do miast - wynikają ze zmiany źródła utrzymania i związanej z tym zmiany miejsca zamieszkania.

2. Przenoszenie się ludności do miejsc w których występuje duży popyt na siłę roboczą lub opuszczanie obszarów o nadwyżce siły roboczej.

Ruch wewnętrzny dzieli się na:

1. wędrówki między jednostkami tego samego stopnia administracyjnego

2. ruch wewnątrz danej jednostki (np.: wewnątrz województwa)

Źródła danych o ruchach ludności:

1. spisy powszechne - zawierają pytania a temat miejsca urodzenia lub poprzedniego zamieszkania

2. bieżąca rejestracja graniczna - paszporty

3. bieżąca rejestracja meldunkowa

4. badania ankietowe i monograficzne przeprowadzane na niewielkich zbiorowościach; zaletą tych badań jest możliwość zwiększania liczby badanych cech, czego nie można robić w badaniach masowych i rejestracji

Dane o wędrówkach uzyskane na podstawie spisu i ewidencji bieżącej są opracowywane wg podstawowych cech demograficznych, geograficznych i ekonomicznych.

Dane pochodzące z badań ankietowych opracowuje się wg cech szczegółowych np.: stanu cywilnego, stosunku do głowy gospodarstwa domowego, wykształcenia, zawodu, przyczyny wędrówki itp.

Badania ankietowe - analiza częstotliwości ruchu migracyjnego lub selektywność ruchu, różnica między strukturą zbiorowości osoby zmieniającej miejsce pobytu, a strukturą zbiorowości w obecnym lub poprzednim miejscu.

Przedmiotem analiz demograficznych są jedynie ruchy długotrwałe, określane w Polsce przez: pobyt stały i czasowy. Demografia nie zajmuje się ruchami o charakterze turystycznym. Specjalną kategorię ruchu ludności stanowią tzw. Ruchy wahadłowe czyli powtarzające się codziennie przejazdy między miejscem zamieszkania i miejscem pracy. Ruchy te nie wywołują zmian w stanie liczebnym w strukturze ludności.

Metody mierzenia ruchów migracyjnych:

• Rozmiary migracji określa bezwzględna liczba wędrujących; przy migracji zewnętrznej jest to liczba emigrantów.

• Saldo migracji - różnica między liczbą osób, które przybyły do kraju na stałe, a liczbą osób które wyjechały na stałe. Podobnie oblicza się saldo migracji dla ruchu wewnętrznego.

• Współczynnik napływu wędrówkowego

• Współczynnik odpływu wędrówkowego

• Współczynnik efektywności migracji

• Współczynnik zasiedziałości

• Współczynnik ruchliwości

Wędrówki zewnętrzne

W Polsce historię ruchów zewnętrznych można podzielić na 5 okresów.

1. Od drugiej połowy XIX wieku do 1939 roku

• wędrówki miały jednakowy charakter - były przymusowe i wynikały z przyczyn gospodarczo-politycznych

• od 1871 do 1913 roku straty w stanie liczebnym ludności wyniosły 3,5 miliona osób

• w czasie wojny 1914 - 1918 kraj opuściło około 3,6 miliona osób

• po wojnie nasilona emigracja w okresie 1926-1930 roku

• lata 20-te - emigranci wyjeżdżali do Francji, USA i Kanady

• lata 30-te - duża rola wyjazdów do Palestyny i południowej Afryki

2. 1939 - 1944 - deformacja ruchu wędrówkowego, przemieszczenia są przymusowe i wynikają z wojny (2-5 mln. osób)

3. 1944 - 1970

• 1944 - 1950; migracja związana ze zmianami granic państwa oraz przymusowe migracje

• 1951 - 1955; całkowite zahamowanie emigracji

• 1956- 1970; repatriacja Polaków z ZSRR, emigracja Żydów i Niemców

4. 1971 - 1980 - niski poziom imigracji, emigracja przeważa nad imigracją około 10 razy

1981 do dziś - lata 1981 - 1990 to emigracja 0,8 - 1,5 mln. osób

19. Procesy urbanizacji

Urbanizacja to proces społeczno - ekonomicznej integracji ludności w miastach i rozprzestrzeniania się miejskiego stylu życia. Poziom urbanizacji mierzony jest proporcją ludności miejskiej do ogółu liczby ludności danego obszaru. Powstanie miast było wynikiem rozwoju społeczno - gospodarczego, który doprowadził z jednej strony do sytuacji, w której produkcja żywności zaczęła wyprzedzać potrzeby jej bezpośrednich producentów, z drugiej zaś odpowiednia organizacja społeczeństwa zapewniła przyjęcie owej nadwyżki na potrzeby ludności miast. W okresie starożytnym gęsta sieć miast powstała wokół Morza Śródziemnego w przyległych doń rejonach Europy, Azji i Afryki, w rejonach urodzajnych gdzie najlepiej rozwinęła się uprawa roli. Impulsem do powstania miast w Europie zachodniej i południowej była polityka kolonizacyjna Rzymian. Natomiast na północ od Imperium rzymskiego miasta zaczęły powstawać dopiero w średniowieczu.

Rozwój miast w XIX wieku był natomiast związany z gwałtownym rozwojem przemysłu.

Współczesny gwałtowny wzrost tempa urbanizacji został spowodowany wzrostem możliwości produkcji środków żywności i rozwojem transportu. W krajach rozwijających się dochodzi do tego także presja ludnościowa.

Współczesna urbanizacja charakteryzuje się przede wszystkim wzrostem liczby dużych miast. Są obszary gdzie łączą się ze sobą sąsiadujące miasta - noszą one nazwę zespołów metropolitalnych, aglomeracji miejskich lub konurbacji.

Tempo wzrostu miast przewyższa tempo wzrostu ludności ogółem. Jest to spowodowane:

1. napływem ludności ze wsi do miast

2. włączeniem do obszaru miast zasiedlonych terenów wiejskich

3. przyrostem naturalnym ludności miast

Największe znaczenia mają 2 pierwsze czynniki, ponieważ sam przyrost jest na ogół niski lub ujemny.

W wielu krajach rozwiniętych gospodarczo wartość współczynników przyrostu naturalnego w miastach spada.

1950	1992	2010
Nowy Jork 12,3mln.	Tokio 25,8mln.	Tokio 28,9mln.
Londyn 8,7mln.	San Paulo 19,2mln	San Paulo 25mln.
Tokio 6,7mln.	Nowy Jork 16,2mln.	Bombaj 24,4mln.
Paryż 5,4mln.	Meksyk 15,3mln.	Szanghaj 21,7mln.
Szanghaj 5,3mln.	Szanghaj 14,1mln.	Lagos 21,1mln.

Pierwsze nadania praw miejskich na ziemiach polskich miały miejsce w wieku XIII. Były to zazwyczaj formalne nadania praw miejskich istniejącym już osadom. Miasta zaczęły się tu kształtować od IX wieku. Sieć miast polskich była uformowana niemal ostatecznie pod koniec XVI wieku.

Ocenia się że w Polsce w 1600 roku ludność miast stanowiła około 25% ludności całego kraju. Proporcja ta pozostała prawie niezmieniona do 1939r. Współczesny rozwój gospodarczy Polski znacznie przyspieszył urbanizację. Od 31.XII.1946r. do 31.XII.1992r. liczba ludności wzrosła o 14,8mln., a ludności miast o 15,8mln., wsi zaś zmalała o 1mln. Przyczyną takiego wzrostu są migracje ze wsi do miast, jak i zmiany obszarów miast. Obecnie jest to 61,6% ludności kraju. Zrównanie liczby ludności miejskiej i wiejskiej w Polsce nastąpiło w 1966r.

20. Stan i rozmieszczenie ludności Polski

Ludność Polski wg współczesnych szacunków w początkowym okresie istnienia państwa liczyła ok. 600 - 700 tysięcy, a za panowania Bolesława Krzywoustego 1,1 - 1,2 miliona przy powierzchni 250tys.km². Natomiast powierzchnia i ludność Polski na podstawie rejestrów poboru świętopietrza:

	Powierzchnia w tys.km^2	Ludność w tys.	Ludność na km^2
Ogółem	208	1360	7
Małopolska	55	251	5
Wielkopolska	61	457	8
Mazowsze	33	134	4
Razem Polska za panowania Kazimierza Wielkiego	149	842	6
Śląsk	41	326	8
Pomorze	19	192	10

Rok	Ludność w mln.
1800	9
1900	15,6
1939	23,9
1950	25
1990	38,2
2000	39,5

21. Stan i rozmieszczenie ludności świata

Na początku naszej ery liczba ludności wynosiła ok. 300mln. Około 1800r. było już 1mld ludzi. Od 1650r. następowało stałe zwiększanie się tempa wzrostu liczby ludności świata. W ciągu 200 lat nastąpiło podwojenie liczby ludności, a podwojenie stanu z 1850r. zajęło zaledwie 100lat.

Tempo przyrostu liczby ludności zwiększa się poprzez stałe istotne zmniejszanie się umieralności, któremu towarzyszy znacznie słabszy spadek natężenia urodzeń.

ONZ zakłada mały przyrost naturalny zgodnie z którym 7,1mld. Ludzkość osiągnęłaby w 2075r. a następnie do 2150r. zmniejszyła się do 4,3mld.

Scenariusz średniego przyrostu zakłada z kolei, że liczba ludności rosłaby systematycznie coraz wolniej do 11,5mld. W 2150r.

Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne:

• 30% powierzchni lądów zamieszkane jest na stałe

• 75% ludności żyje w południowej i wschodniej Azji, Europie i północno-wschodniej części Ameryki Płn.

4 najgęściej zaludnione regiony:

a)

• Chiny wschodnie

• Korea

• Japonia

• Indochiny

• Filipiny

• Indonezja (Azja Wsch.)

b)

• dolina Gangesu

• Indie Płd.

• Cejlon

c)

• Europa bez obszarów północnych i wschodnich (były ZSRR)

d)

• obszar 1,3mln km w północno - wschodniej części USA (100mln osób)

22. Charakterystyka syntetycznych miar analizy ludności (współczynniki reprodukcji)

Współczynnik reprodukcji brutto:

Charakteryzuje aktualną płodność wyrażając średnią liczbę żywo narodzonych dzieci płci żeńskiej, przypadających na jedną kobietę będącą aktualnie w wieku rozrodczym. Współczynnik ten jest iloczynem współczynnika dzietności i współczynnika wyrażającego częstość rodzenia dziewcząt:

Współczynnik ten oscyluje w granicach 0,483

Współczynnik reprodukcji netto:

Charakteryzuje aktualną płodność i umieralność wyrażając średnią liczbę żywo narodzonych dzieci płci żeńskiej, które dożyją wieku swych matek, przypadających na jedną kobietę będącą w wieku rozrodczym przy założeniu: niezmiennego aktualnego poziomu cząstkowych współczynników płodności i umieralności zgodnych z tablicami płodności i umieralności.

Współczynnik reprodukcji netto wyraża zatem stosunek liczby ludności dwóch pokoleń kobiet.

Jeśli współczynnik ten >1, oznacza to, że przy wzorcach umieralności i płodności utrzymujących się w przyszłości liczba ludności będzie wzrastała.

W.R.N < 1 - liczba ludności w przyszłości zmaleje

W.R.N = 1 - liczba ludności nie zmieni się

Współczynnik reprodukcji informuje w jakim stopniu obecna generacja matek zostanie w przyszłości zastąpiona przez nową generację matek w warunkach niezmienionej płodności i umieralności.

Na początku lat 70-tych wartości brutto i netto zbliżały się do 1, co oznacza dążenie do poziomu reprodukcji prostej.

W końcu lat 80-tych wartości te nie gwarantowały prostej reprodukcji pokoleń.

Należy podkreślić zróżnicowanie wielkości współczynnika reprodukcji w mieście i na wsi:

W 1990r.:

W.R.B w mieście = 0,858

W.R.B na wsi = 1,209

W.R.N w mieście = 0,837

W.R.N na wsi = 1,170

23. Kategorie dzietności

Rozróżnia się następujące kategorie dzietności:

1. Deklaratywna

• dzietność idealna

• dzietność planowana

• dzietność pożądana

2. rzeczywista

• dzietność dotychczasowa brutto (dotyczy dzieci żywo urodzonych)

• dzietność dotychczasowa netto (dotyczy dzieci żyjących w czasie badania)

• dzietność ekonomiczna (dzieci pozostające na utrzymaniu rodziny do 24 lat)

3. deklaratywno - rzeczywista

• dzietność brutto + netto

• dzietność oczekiwana netto + dzietność pożądana

Wyjaśnienie pojęć kategorii dzietności deklaratywno - rzeczywistej i rzeczywistej:

Dzietność idealna - określa liczbę dzieci, którą wg oceny ankietowanej powinna posiadać przeciętna rodzina

Dzietność właściwa do aktualnych warunków - opinia o liczbie dzieci, którą mogłaby posiadać przeciętna rodzina w aktualnych warunkach społeczno - ekonomicznych.

Dzietność planowana - liczba dzieci, którą chce urodzić kobieta wychodząca za mąż.

Dzietność całkowita netto (oczekiwana) = suma dzietności już zrealizowanej tj. liczby dzieci żyjących i jeszcze pożądanych

Z punktu widzenia oceny procesów ewolucji ludności szczególne znaczenie ma:

1. dzietność jeszcze pożądana - liczba dzieci, którą kobieta zamierza jeszcze urodzić

2. dzietność całkowita netto- suma liczby dzieci już urodzonych i żyjących oraz liczby dzieci, które kobieta zamierza jeszcze urodzić; obliczona dla wybranej kohorty kobiet będących w grupie wieku 45 - 49 lat określa rzeczywiście zrealizowaną dzietność, stanowi dobrą miarę reprodukcji ludności

Dzietność dotychczasowa brutto - liczba dzieci urodzonych

Dzietność dotychczasowa netto - liczba dzieci żyjących

Dzietność ekonomiczna - liczba dzieci mieszkających z matką do 24 r.ż.

Dzietność oczekiwana brutto - suma dzietności dotychczasowej z dzietnością oczekiwaną

Dzietność oczekiwana netto - suma dzietności netto + dzietność pożądana

Kategoria dzietności deklaratywnej - jest to dzietność oczekiwana brutto i netto

24. Charakterystyka cyklu życia rodziny

Opisując rozwój zdarzeń od momentu powstania rodziny w wyniku zawarcia małżeństwa, metoda kohortowa ułatwia ocenę kolejnych zmian stanu i struktury w powiązaniu z jej zmianami statusu kulturowo - społeczno -materialnego. Badanie zarówno kalendarza zdarzeń demograficznych np.: rozkładu urodzeń wg trwania małżeństwa, jak i częstotliwości występowania tych zdarzeń np.: prawdopodobieństwa powiększenia się rodziny bezdzietnej lub z jednym dzieckiem nabiera coraz większego znaczenia dzięki rozwojowi analizy kohortowej.

Jednostką obserwacji może być osoba lub rodzina. Szczegółowy opis kolejnych zdarzeń to biografia jednostki lub opis cyklu życia. Analizie podlegają:

• kariera rodzinna

• kariera płodności lub dzietności

• kariera migracyjna

• kariera edukacyjna

• kariera zawodowa

Analiza cyklu życia opiera się na wynikach empirycznych badań retrospektywnych.

1

15

---