Pszenica ozima - technologia uprawy

Pszenica ozima jest podstawowym zbożem chlebowym w większości krajów świata. Swą popularność zawdzięcza cennemu składowi chemicznemu i wyjątkowym właściwościom wypiekowym. Powierzchnia uprawy pszenicy (t a b e la).

• Wykorzystanie ziarna - spożywcze, paszowe, przemysł.

- Wartość przetwórcza ziarna zależy od właściwości
określających jego przydatność do produkcji konkretnych
wyrobów zbożowych. Najważniejsze to:

- wartość przemiałowa ziarna (uzyskanie określonej ilości tzw. wyciągu mąki o określonej zawartości popiołu.

- wartość wypiekowa mąki - zespół cech chemicznych i fizycznych decydujących o jakości pieczywa.

Ziarno pszenicy o wysokiej wartości technologicznej cechuje:

• wysoka liczba opadania

• wysoka zawartość białka

• wysoka zawartość i jakość glutenu

• wysoka energia ciasta

• wysoka wydajność mąki

• wysoka dorodność ziarna (wysoka MTZ, masa objętościowa, wyrównanie ziarna)

• dobra zdrowotność.

Uzyskanie ziarna o wysokich parametrach technologicznych nie jest łatwe, bo jak wiadomo, na te cechy mają wpływ warunki siedliskowe, zwłaszcza pogodowe, odmiana i agrotechnika.

Aby zapewnić dobrą jakość należy przestrzegać szeregu zaleceń agrotechnicznych, m.in.:

• wyboru odpowiedniej odmiany

• doboru odmiany do warunków siedliska, w tym gleb typowych dla pszenicy

• doboru przedplonu

• właściwego nawożenia mineralnego

• optymalnego termin i ilości wysiewu

• eliminowania zachwaszczenia, wylęgania, porażenia chorobami

• prawidłowego zbioru i przechowywania ziarna

tabelka- podział na grupy jakościowe

Odmiany E, A, B - są odpowiednie dla młynarstwa i piekarnictwa.

Cechy grup jakościowych

E - ziarno bardzo odporne na porastanie, wysoka wartość przemiałowa, wysoka wartość wypiekowa mąki (mąkę taką można dodawać do gorszej).

A - odporne na porastanie, bardzo dobra wartość

wypiekowa i dobra wymiałowość.

B - przydatne do wypieku i przemysłowych celów, ziarno nie powinno mieć skłonności do porastania i mieć co najmniej średnią wartość wypiekową.

C - ziarno paszowe (nie zakwalifikowane do żadnej innej grupy).

Wyróżniki wartości technologicznej oraz ważniejsze cechy ziarna i mąki grup odmian pszenicy ozimej wg COBORU (2005)

Cecha	E	A	B
Liczba opadania (s)	>280	240-279	200-239
Zaw. białka (% sm)	>13,5	12,5-13,4	12-12,4
Wsk. sedym. SDS (ml)	>70	54-69	36-53
Wsk. Zelenyego	>48	34-47	20-33
Wodochłon. mąki (%)	>57	54,8-56,9	53,7-54,7
Rozmiękczenie ciasta(jBr) <60		90-60	120-91
Energia ciasta(cm^2)	>95,3	70,3-95,2	45,3-70,2
Obietość chleba (cm^3)	>720	500-649	550-599

Odmiany i ich właściwości -tabele

Wymagania klimatyczne

Generalnie pszenica ozima jest gatunkiem, który można uprawiać w całym kraju. Jednakże cechy odmian determinują rejonizacje odmian.

W odniesieniu do klimatu, najważniejsza cechą jest mrozoodporność. Odmiany bardzo się różnią (8° - 1,5° w skali wyceny 9° ). Znaczenie tej cechy wzrasta w miarę

przesuwania się z płd. zachodu na płn. wschód. Średnia mrozoodporność 5° pozwala uprawiać odmiany na szerokim obszarze kraju. Ostatnio zarejestrowane odmiany charakteryzuje niska (1,5°) mrozoodporność. Omawiana cecha jest najważniejsza i nieprzestrzeganie doboru odmian do warunków termicznych stwarza duże ryzyko.

Drugą cechą jest odporność na rdzę brunatną.Silniejsze porażenie występuje w rejonach wschodnich, w tym szczególnie płd.-wschodnim (wynika to raczej z dużej częstości uprawy tam pszenicy, mniej z war. klimatycznych).

Inne ważne cechy decydujące o rejonizacji odmian, to:

• odporność na wylęganie (deszcze w klimacie)

• odporność na porastanie (oceniane liczbą opadania). Gleby:

Kompleksów 1,2,4, 8,10

Kompleksy żytnie 5 i 6 i 11 (jest graf)

Przedplon

Wszystkie odmiany pszenicy reagują podobnie na przedplon. Największą produktywność wykazują po najlepszych przedplonach, tj. po:

• motylkowych (wieloletnie i strączkowe)

• rzepaku ozimym

• mieszankach strączkowych, strączkowo-zbożowych

• ziemniakach wczesnych i średniowczesnych.

• owsie

• kukurydzy na ziarno i silosowej | zbierane nie później

• burakach cukrowych | niż 20-25 IX

Po zbożach - uprawiać odmiany odporne na choroby podstawy źdźbła i systemu korzeniowego {Fusarium sp., Gaeumannomyces graminis var. tritici, Pseudocercosporella herpotrichoides).

Uprawa roli (cel - uzyskanie sprawności roli, wyeliminowanie chwastów; decyduje to o tempie i równomierności wschodów, zmniejsza ubytki w czasie zimy, gwarantuje dobrą obsadę kłosów)

Sposób uprawy roli zależy od przedplonu. Uprawa pożniwna

Pierwszy zabieg po zbiorze przedplonu: podorywka (pług podorywkowy zagregatowany z broną zębową lub wałem kruszącym) Zabieg ten:

• dobrze przykrywa resztki pożniwne

• chroni glebę przed parowaniem

• niszczy choroby i szkodniki (częściowo)

• sprzyja kiełkowaniu chwastów

Jednakże wymaga kolejnego bronowania, a czasem kultywatorowania (niszczenie chwastów).

Współcześnie, z racji ekonomicznych i organizacyjnych (brak czasu), stosuje się uproszczenie uprawy pożniwnej. Stosuje się agregat złożony z kultywatora o łapach sztywnych (grubera) wyposażony w wał strunowy lub bronę talerzową, albo agregaty zbudowane z narzędzi aktywnych (brona rotacyjna+wal strunowy): dobrze mieszają resztki z glebą (zwł. pociętą słomę), konieczny do tego ciągnik o odpowiedniej mocy.

Po przedplonach wcześnie schodzących z pola;

• uprawa pożniwna (podorywka itd.)

• przynajmniej 10 dni przed siewem psz. - nawozy PiK i

orka siewna Gdy przyorywana jest słoma:

• bezpośrednio po zbiorze - orka średnia

• przed samym siewem uprawki doprawiające, albo

- agregat uprawowo-siewny.

Po przedplonach późno schodzących z pola (ziemniak, bobik, kukurydza)

• kultywatorowanie lub talerzowanie

• rozsiew nawozów P,K

- orka siewna (10 dni przed siewem pszenicy); gdy brak czasu wykonuje się ją tuż przed siewem, ale wymaga to zagęszczania gleby (wał Campbella, Crosskill-Cambridge), lub jednocześnie zagęszczającego i kruszącego (kolczatka).

Po ziemniakach niezaperzonych orkę siewną można zastąpić kultywatorowaniem lub talerzowaniem na gł. 15 cm.

Nawożenie mineralne

Uwagi Ogólne: Najważniejszy czynnik plonotwórczy. Racjonalne, zwiększa i polepsza jakość plonu dzięki:

• kompleksowemu zaopatrzeniu w składniki pokarmowe,

• dostarczeniu składników w odpowiedniej fazie, dawce i formie.

Pszenica technologiczna na wyprodukowanie 1 t ziarna wraz odpowiednią ilością słomy potrzebuje:

N 26-30 kg

P205-10-14 kg

K20- 20-25 kg

MgO- 3-5 kg

Pełną efektywność nawożenie wykazuje w warunkach obojętnego pH (a więc po uregulowaniu odczynu).

Dawki nawozów powinno się naliczać na podstawie:

• wyżej podanych potrzeb pokarmowych,

• zasobności form przyswajalnych składników w glebie

• zaplanowanej wielkości plonu.

Takie podejście jest określane jako system zrównoważonego nawożenia mineralnego. System ten pozwala, bowiem, na pokrycie zapotrzebowania roślin na składniki i minimalizację zagrożeń środowiska. W naliczaniu dawek można korzystać z komputerowego programu N a w S a 1 d (opr. IUNG).

Wyceny potrzeb wapnowania oraz zawartości podstawowych makroelementów dla różnych kategorii agronomicznych gleb znajdują się w specjalnych opracowaniach IUNG.

Nawożenie:

Fosforem - przedsiewnie, często pierwiastek ten jest ograniczany w pobieraniu, mimo jego dużej zaw. w glebie (uwstecznia się). Jest ważny we wszystkich procesach metabolicznych (ATP-adenazyno-3-fosforan, ad.-2-fosforan ADP)

Potasem - wzmacnia tkanki mechaniczne, chroni przed przemarzaniem, wylęganiem i atakiem patogenów. Stosuje się go przedsiewnie (też w nawozach wieloskładnikowych).

Magnezem - brak zmniejsza plon i jakość ziarna (fotosynteza). Można stosować przedsiewnie jako pojedynczy pierwiastek, ale lepiej w wieloskładnikowych; w czasie wegetacji można stosować w formie oprysku grubokroplistego (siarczan Mg, saletra magnezowa). Najlepiej łączyć to z płynnym nawożeniem azotem (RSM lub mocznikiem RM).

Azotem - wpływa na wielkość plonu i najsilniej na jakość ziarna, a przede wszystkim na:

• wydajność mąki.

• zawartość białka

• zawartość i jakość glutenu

• cechy reologiczne ciasta

• dorodność ziarna (MTZ), masę objętościową, wyrównanie Azot odgrywa bardzo ważną rolę w kształtowaniu jakości, gdyż:

• tworzy białka zapasowe (wzrost N powoduje wzrost

białka średnio o 3% (z 11-14%) a glutenu o 13% (z 27-40%)

W zrównoważonym nawożeniu dawki N

120-160 kg ha"¹ korzystnie kształtują zaw. glutenu i wskaźnik

sedymentacji, ale

80-120 kg ha^-1 " " liczbę opadania i gęstość zi.

Nadmierne dawki N (przy niedostatku P,K i Mg) oddziałują ujemnie na plon ziarna i jego jakość (MTZ, masa hektolitra).

Kształtuje wielkość p 1 o n u, tj.:

• liczby kłosów na jednostce powierzchni

• liczby i masy ziarna z kłosa

• MTZ.

Ustalanie nawożenia N musi być poprzedzone oceną bilansu azotu w stanowisku, czyli zasobu w glebie i potencjalnej roli przedplonu. Wartość nawozowa stanowiska wycenia się, biorąc pod uwagę uzyskany plon rośliny przedplonowej i poziom jej nawożenia azotem.

Wartość nawozowa stanowisk (dość ogólna) t a b e la 15 Zapotrzebowanie pszenicy na nawozy azotowe, t a b e 1 a 16

Wyznaczanie wielkości plonu ziarna (szacunek)

1 - przed siewem (planując nawożenie P,K,N; N- prowizorycznie)

N jesienią 15-30 kg ha"¹ stosujemy tylko po zbożach; gdy przyorana słoma zbóż, rzepaku - na każdą planowaną tonę pszenicy - 8 kg N,

2 - wiosną przed ruszeniem wegetacji w oparciu o ocenę
przezimowania łanu i zawartości N w glebie,

• - w początkach strzelania w źdźbło, korygujemy wtedy dawki ,

• - gdy oczekujemy 8 t ziarna - potrzebna jeszcze jedna ocena przed zastosowaniem ostatniej dawki N.

Takie podejście pozwala uniknąć nadmiaru N.

Terminy stosowania N

Pszenica o. na cele młynarskie wymaga intensywnego naw. N. Najlepiej, gdy wnoszony jest on 3-4 krotnie.

I. termin (najważniejszy) przed ruszeniem wegetacji40-60% daw:

• dostatek N - pobudza rośliny do wzrostu,

• wpływa na liczbę źdźbeł produktywnych

• oraz na elementy struktury kłosa

nadmiar N - powoduje nadmierne nieproduktywne krzewienie - wydłuża pierwsze międzywęźle (wylęganie, choroby);

II. termin 30-50% dawki - strzelanie w źdźbło: wpływa na: aparat

asymilacyjny, liczbę kiosków, zmniejsza zamieranie pędów bocznych;

III. 20% i IV. 10% dawki - utrzymuje sprawność aparatu

asymilacyjnego, wypełnienie ziarna, zawartość białek zapasowych, glutenu.

Formy nawozów: sypka (saletra, saletrzak, mocznik)

płynna (RSM -roztw. siarczanomoczn.)

korzystniej wpływa na jakość, można przedsiewnie i pogłównie, metoda - oprysk grubokroplisty, na suche liście).

W warunkach uproszczeń płodozmianowych (brak nawozów organicznych problemem może być niedobór siarki. Tabela 17- zapotrzebowanie na nawozy siarkowe.

Brakować może też mikroelementów, jak miedź, mangan, (szczególnie w owsie).

Miedź (choroba nowin, na glebach torfowych) liście bieleją i zwijają się); stosować siarczan miedzi do gleby lub na rośliny.

Mangan (sucha plamistość liści) dolne liście bieleją, brunatnieją, stopniowo obejmuje to młode liście, roślina zamiera; występuje to na piaskach i gl. bagiennych oraz przy dużej ilości wapna w gl.- blokuje dostęp Mn. Stosować siarczan manganu na mokre rośliny i nie używać nawozów zasadowych.

Siew

Termin siewu pszenicy oz. ściśle wyznaczają jej właściwości biologiczne, tj. reakcja fotoperiodyczna (r.dnia długiego) i na warunki termiczne (forma ozima - okres jarowizacji - 60-80 dni) Graf: terminy siewu psz.o. w Polsce

Bodziec fotoperiodyczny pszenica przyjmuje wcześnie po wy kiełkowaniu, wschody - początek krzewienia. Decyduje on, łącznie z bodźcem termicznym, o cechach morfogenetycznych i w konsekwencji plonotwórczych tj.:

• różnicowanie, inicjacja, segmentacja, wałeczkowanie stożka wzr.

• krzewistość, a z tego o liczbie kłosów, kiosków w kłosie, a zatem plon ziarna z kłosa i rośliny.

Opóźnienie siewu powoduje zahamowanie krzewienia jesienią (niska temp.). Trwanie fazy wschody-krzewiene przenosi się na wiosnę, trafia na wyższą temperaturę, to powoduje skracanie czasu kolejnych faz: krzewienia, strzelania w źdźbło i kłoszenia, co wywołuje zmniejszenie liczby kłosów, jego elementów i spadek plonu. Wytwarza się także większa liczba roślin krótszych o krótkich kłosach. Są odmiany mało wrażliwe na opóźnienie siewu do 14 dni: Finezja, Mobela, Roma, Tonacja, Tortija.

Materiał siewny

kwalifikowany, dobrej jakości (wyrównanie, czystość 98%; zd. kiełkowania >90%, wysoka MTZ, wilg<15%;

zaprawiony przeciwko patogenom chorobotwórczym (głównie śnieci cuchnącej i głowni pyłkowej, fusariom, -tylko chemicznie);

wysiew: ogólnie od 6,5-3,5 min. ziarn na ha; technologiczne, wysoko nawożone pszenice rzadziej 4,5-3,5 min. (gromadzą więcej białka).

Głębokość siewu 2-4 cm, rozstawa rzędów 10,5-14 cm. Ilość wysiewu oblicza się z obsady roślin na jednostce pow. x MTZ z uwzględnieniem wartości plon 6-9 t.ziarna ha^-1

użytkowej (czystość x zd. kiełkowania)

wysiew w kg ha = 500 x 50 1 } x100 = 268,5 kg

98x95 }

(9310)

Ocena łanu

- obejmuje obserwacje wzrostu i rozwoju roślin, niedoboru składników, pojawianie się agro fagów, głównie chwastów. Informacje te potrzebne są do tzw. prowadzenia łanu. Głównie jednak ocenia się gęstość łanu:

po wschodach założona obsada 90% stan b. dobry

” 75-90% stan dobry
” 60-75% dostateczny

” <60% zły

W okresie wzrostu łan powinien charakteryzować się dobrym zwarciem i wyrównaniem pędów.

Uwaga:w obsadzie 600-800 kłosów m² }

w kłosie 25-30 ziarn}

MTZ 40-45 g}

plon 6-9 t.ziarna ha^-1

Zbiór i przechowywanie ziarna

Zbiór powinien być prowadzony, gdy ziarno wykazuje wilgotność ok. 14%. Nie należy dopuszczać do zawilgocenia, czy zagrzania ziarna, bo: prowadzi to do zwiększenia rozpływalnosci glutenu zagrzanie, złe suszenie - do jego denaturacji (ścina się, jak białko) zapleśnienia- pleśnie zwiększają wilgotność, degradują kompleksy białkowo-lipidowe, czynią też ziarno stęchłym, powodują powstawanie toksycznych metabolitów, szczególne - mikotoksyny (trujące silnie)

Po zbiorze następują procesy dojrzewania pożniwnego (spoczynek pierwotny W czasie spoczynku następuje „dojrzewanie,, glutenu (wskazuje na to wskaźnik rozpływalności i wsk. sedymentacji). Deszczowa pogoda w czasie formowania białka i glutenu powoduje wydłużanie tego okresu. ). Optymalną wartość ma ziarno 6 tygodni po zbiorze. Sprzedaż zatem, zbyt wczesna, po zbiorze skutkuje obniżeniem tych parametrów jakościowych. W latach słonecznych dojrzewanie pożniwne zachodzi mniej intensywnie

Agrofagi:

Chwasty - możliwe jesienne i wiosenne

gatunki | w chemicznej

metody | zmieniać sbcz.

Choroby

Fuzariozy: siewek, pleśń śniegowa, kłosów, postawy źdźbła (F. sp.)

Zgorzel podstawy źdźbła {Gaeumannomyces graminis var. tritici)

Pałecznica zbóż i traw {Typhula sp.)

Mączniak prawdziwy zbóż i traw {Erysiphe graminis)

Łamliwość podstawy źdźbla{Pseudocercosporella herpotrichoides)

Rdza brunatna pszenicy (Puccinia recondita var. tritici)

Rdza źdźbłowa {Puccinia graminis)

Rdza żółta {Puccinia sriiforinis)

Septorioza pszenicy {Leptosfaeria nodorum)

Śnieć karłowa {Tilletia controversja)

Śnieć cuchnąca {Tilletia caries)

Śnieć gładka pszenicy {Tilletia laevis)

Głownia pyłkowa {Ustillago tritici)

Szkodniki

Mszyca czeremchowo-zbożowa {Rhopalosiphum padi) Mszyca owocowo-zbożowa {Rhopalosiphum insert um) Mszyca zbożowa {Sitobion arenae)

Skrzypionka blękitek {Lema cyanella)

Skrzypionka zbożowa {Lema-Oulema melanopus) Ploniarka zbożówka {Oscinella frit)

Pryszczarek zbożowiec {Haplodiplosis eąuestriś) Pryszczarek zbożowy {Sitodiplosis nubilais)

Paciornica pszeniczanka {Contarinia tritici)

Przeciwdziałanie wylęganiu : agrotechnika, retardanty.

ZYTO Secale cereale (S.vavilowi xS.montanum) lub z S. segetale

Formy: ozima i jara (jedna odm.)

Pochodzi z Azji Środkowej (Anatolia-Turkiestan). Młoda roślina uprawna. W Europie od 1000 r p.n.e., w Polsce w czasach rzymskich. Wprowadzone jako chwast innych zbóż; wypierało je potem i stało się rośl. upr. W środkowej Azji w dalszym ciągu jest chwastem.

Znaczenie

Głowni producenci; Rosja, Szwecja, Polska, Niemcy, Białoruś. Plon ziarna niski, w doświadczeniach i w zachodnich krajach -duży do około 6 t. W Polsce produkuje się rocznie około 5500 tys. ton, 24% produkcji światowej, 52% zbiorów - pasza, 23% -mąka, 11% alkohol -trend malejący.

Zawartość białka 11% (8-16), skład lepszy niż pszenicy pod warunkiem usunięcia inhibitorów enzymów proteolitycznych i alkiloryzorcynoli (0,12-0,22) -obróbka termiczna; zawartość skrobi 56-64% krochmal, bardzo dobre pieczywo. Ponadto celuloza i zw. niecukrowe. Błonnika o 25% więcej niż w pszenicy; glutenu mało ale jego rolę przyjmują dekstryny. O jakości mąki żytniej decyduje zdolność skrobi do kleikowania. Porośnięte ziarno nie nadaje się na mąkę. Produkuje się różne chleby - dobre smakowo.

Pasza- może mieć gorszą jakość zwłaszcza dla zwierząt młodych. Otręby żytnie też gorsze, zawierają dużo fityn i alkiloryzorcynoli.

Kierunki uprawy - ziarno, zielonka (poplony ozime), żyto jare

Kierunki hodowli

zwiększenie plenności (mieszańce i populacyjne), odporności na wylęganie , porażenie pleśnią śniegową i na choroby, a także polepszenie jakości.

Wymagania klimatyczne

termiczne niezbyt duże, zarówno jesienią, jak i wiosną; wysokie temperatury w czasie strzelania w źdźbło i kłoszenia (pow. 6,5 st) obniżają plon. żyto pierwsze rusza z wegetacją, a krzewi się jesienią.

-wodne 220 mm opadu, największe na maj i czerwiec : strzelanie w źdźbło- nalewanie ziarna okres krytyczny

-Wsp. transpiracji 350.

Gleby: tolerancyjne na kwaśny odczyn, kompleksy żytnie, na pszennych też ale jest za mało plenne. Plon zależy bardziej od przebiegu pogody. Na 5. kompl. niższy o 25%, na 7. o 40-50% w stosunku do 4.

Przed plony

ważne na glebach lżejszych: strączkowe peluszka, łubin, wyka+żyto, miesz. zbożowo-strączkowe na zielonkę, ziemniak, zboża, w tym wcześnie schodzące z pola (rozkład resztek); żyto w monokulturze obniża plon do 20%, ale można go uratować wsiewką i przyoraniem seradeli.

Terminy siewu żyta ozimego - ogólnie 5 IX - 20IX

Pólnocny-wschód i pogórza 5-15

Lubelszcz. Warmia, Poj. Pom., Wyż. Sand. 10-25
Środkowa Polska 15-25

Środkowy i południowy zachód, północ 20-30
Rejon szczeciński 20 IX - 5 X

Opóźnienie siewu o 10 dni wymaga zwiększenia osady o 10%. Zbyt wczesny siew prowadzi do strat.

Optymalna obsada ziarniaków m ² żyta

Przedplońy	Kompleksy rolniczej przydatności
		4	5	6i7
Dobre	300-330	350-400	430-450
Zbożowe	330-350	400-430	450-500

JĘCZMIEŃ- Hordeum vulgare

subsp. polistichon, var. hexast, tetrast. i coeleste (nagi); subsp. distichon, var. zeocrithon (karasek), erectum (wyprostowany), nutans (zwisły) i nudum (nagi).

ZNACZENIE

Roślina uprawiana od najdawniejszych czasów w rejonie Eufratu i Tygrysu (Mezopot.), jeszcze 7000 lat p.n.e. Wyrabiano z niego chleb (plackowy), kaszę oraz napój alkoholowy. W Polsce zaczęto uprawiać jego w II-I w. p.n.e. Obecnie szeroko uprawiane formy dwurzędowe wywodzą się od formy wielorzędowej. Istnieją formy oplewione (zaw. plewek 9%) i nagie

Znaczenie gospodarcze.

75% produkcji na paszę,

5-6% na spożycie (kasze, w tym pęczak, płatki)

5-6% na słód browarniany (zabezpiecza to 50% potrzeb)

6% to straty

Polska importuje duże ilości jęczmienia browarnego.

Znaczenie w płodozmianach,

Skład chemiczny ziarna zależy od stopnia oplewienia, warunków siedliskowych i agrotechnicznych (łuska - to plewki), a zatem jest bardzo zmienny. Podstawowym składnikiem są węglowodany: skrobia, chemicelulozy i celuloza (80%). Te dwie ostatnie + ligniny tworzą błonnik (9% sm.), rozkładane są przez mikroflore jelitową, tworząc gumy , lepkie śluzy, przeciwdziałają

chorobom cywilizacyjnym przewodu pokarmowego, tj. obniżają poziom cholesterolu i glukozy we krwi. Pęczak nie ma błonnika. białka około 12% (9-25%), tłuszczu 1,9-2,6%, miner. 3% witaminy B₁ B₂ B₆, PP, kw. pantotenowy. enzymy hydrolityczne - liczne (glikozydazy, peptydazy, esterazy) pełnią ważną funkcję w kiełkowaniu ziarna. Uruchamiają składniki - sacharydy, lipidy, białka, co zostało wykorzystane w przemyśle przetwórczym (browarnictwie i gorzelnictwie).

Kierunki użytkowania ziarna:

• produkcja słodu - mieszanina węglowodanów+drożdże = fermentacja alkoholowa - służy do produkcji piwa i whisky. Do tego celu nadaje się jęczmień browarny.

• Browarny: ziarno o pełnej dojrzałości fizjologicznej, wyrównane, dorodne (MTZ -38-45 g), baryłkowate, o cienkiej piewcę, o świeżym zapachu i dużej energii kiełkowania; zaw. białka 9,5-11,5%. Ważna jest wydajność ekstraktu, która zależy od zaw. skrobi.

Laboratoryjna ocena (skala 9°) obejmuje:

parametry jakościowe słodu (6 cech)

cechy jakościowe ziarna (2 cechy) Łączna ich ocena (Q) pozwala zakwalifikować ziarno do klas jakościowych surowca browarnego E - bardzo dobra (8) A - dobra (6) B - średnia (5) C - niebrowarna (< 5)

Ekstrakt lub słód można wykorzystywać jako

- dodatek do produkcji żywności

- polepszacz do chleba (objętość, barwa skórki)

Surowiec do produkcji różnego rodzaju kasz (dwurz.) Pasza wysokoenergetyczna, mniej wartościowa dla monogastrycznych z racji dużej ilości włókna surowego.

Wymagania klimatyczne

Jęczmień jest roślina kserofilną, wsp. transp. 350. Dla ozimego ważna pokrywa śniegowa i dobre hartowanie, wiosną jego kłoszenie (okres krytyczny) przypada w warunkach dostatku wody - wysokie plony. Tempera tura- ważna od listopada (wymarzanie), dobrze gdy jest -5 st. C. dobre hartowanie, w marcu niekorzystne są duże amplitudy . Nie uprawiać w rejonach o wpływie klimatu kontynentalnego.

Jary- ciepłolubny, podczas wschodów 5-7 st. C, duże zdolności adaptacyjne do war. termicznych (dobrze rozkrzewia się też po przymrozkach).

-glebowe: ozimy - gleby średnie 2-5 kompl.), jary -najlepsze (1-4 kompl.), gleby muszą być odkwaszone, bardzo ważna jest tu kultura roli.

przedplony: strączkowe na nasiona, ich mieszanki ze zbożami, okopowe, zboża jare, mot. wielol., zboża ozime; najgorsze -jęczmień i pszenica.

uprawa roli- zależy od przedplonu i terminu siewu , ważne dla ozimych. Orka siewna wykonana odpowiednio wcześnie (osiadanie gleby).

na wożenie - zrównoważone z zasobnością gleby i potrzebami pokarmowymi

5 t/ha zabiera z gleby

51 kg fosforu

105 kg potasu

120 kg azotu; jary 70-110 kg

Na glebach średnich, po niezbożowych wiosną jest około 80 kg azotu, należy uzupełnić dodatkowym nawożeniem w czasie wznowienia wegetacji (60%) i krzewieniu,

pamiętając, że azot z nawozów wykorzystywany jest w 60%.

B r o w ar n y - nawozić dawką nie większą niż 40 kg N, po zbożowych 50 kg, nie stosować dzielenia dawki; paste w n y - dawki zawsze dzielone. Ważne zawsze jest wapnowanie i mikroelementy (miedz, mangan , molibden, bor i cynk).

Siew

Jęczmienia ozimego w zachodniej Polsce - raczej w III dek. września (nie jest atakowany przez agrofagi i można lepiej uprawić rolę); norma 350-430 ziarniaków m"²; zależy od przedplonu i gleby.

Jary 15 III-15 IV, zależy od rejonu; Biał. 25 111-10 IV.

Ilość - 300-pow. 400 ziarniaków na m², zależy od gleby i wymagań świetlnych.

Pielęgnowanie: zaprawianie nasion, ochrona przed chorobami - mączniak, rynhosporioza, rdze, pasiastość liści, plamistość; chwasty - bronowania, uzupełniane herbicydami; jest mało konkurencyjny do chwastów. Zbiór - dojrz woskowa, paszowe; pełna - browarnicze; nie może się zagrzać i być uszkodzone w czasie zbioru.

Jęczmień - Hordeum vulgare Podgatunki teubsp.)

polystichon

distichon

Odmiany bot. (yarietas)

hexastichon (6-rzęd,) tetrastichon (4-rzęd.) nutans (zwisły) nudum (nagi)

zeocriton (karasek)

ereCtUtn (wyprostowany)

coeleste (nagi)

K i er u n k i użytkowani a ziarna jęczmienia:

• Surowiec do produkcji różnego rodzaju kasz (dwurz.)

• Pasza wysokoenergetyczna, mniej wartościowa dla monogastrycznych z racji dużej ilości włókna surowego.

• produkcja słodu - mieszanina węglowodanów+drożdże -= fermentacja alkoholowa - służy do produkcji piwa i whisky. Do tego celu nadaje się jęczmień browarny. Do tego celu nadaje się najlepiej jęczmień browarny.

Browarny: ziarno o pełnej dojrzałości fizjologicznej, wyrównane, dorodne (MTZ -38-45 g), baryłkowate, o cienkiej piewcę, o świeżym zapachu i dużej energii kiełkowania; zaw. białka 9,5-11,5%. Ważna jest wydajność ekstraktu, która zależy od zaw. skrobii.

Laboratoryjna ocena (skala 9°) obejmuje:

parametry jakościowe słodu (6 cech)

cechy jakościowe ziarna (2 cechy) Łączna ich ocena (Q) pozwala zakwalifikować ziarno do klas jakościowych surowca browarnego E - bardzo dobra (8) A - dobra (6) B - średnia (5) G - niebrowarna (< 5)

Ekstrakt lub słód można wykorzystywać jako

• dodatek do produkcji żywności

• polepszacz do chleba (objętość, barwa skórki)

Cechy jakościowe jęczmienia browarnego kształtujące wskaźnik Q

Cechy ziarna	Cechy analityczne słodu
Masa 1000 ziaren (MTZ) Celność ziarna (wykształć.)	Ekstraktywność Liczba Kolbacha Stopień odfermentowania Lepkość brzeczki Siła diastatyczna Zawartość białka w ziarn. Energia kiełkowania

Użytkowanie przemysłowe: Do produkcji słodu - jęczmień browarny, Do produkcji różnego rodzaju kasz (dwurzędowy), Do produkcji wysokoenergetycznych pasz, zwłaszcza dla przeżuwaczy (duża ilość włókna surowego), pastewny.

Słód - produkt fermentacji: mieszanina węglowodanów+drożdże = fermentacja alkoholowa Produkt ten służy do produkcji piwa i whisky.

Ziarno j. browarnego powinno być:

• o pełnej dojrzałości fizjologicznej,

• o cienkiej piewcę,

• baryłkowate,

• wyrównane, dorodne (MTZ- 38-45 g),

• o świeżym zapachu,

• o dużej energii kiełkowania,

• o zawartości białka w granicach 9,5-11,5%.

Ważna jest wydajność ekstraktu; zależy od zawartości skrobii. Ekstrakt lub sam słód można wykorzystywać jako dodatek do produkcji żywności (polepszacze do chleba - objętość, barwa skórki).

Laboratoryjna ocena (skala 9°) obejmuje: 6 cech jakościowych

słodu i 2 cechy jakościowe ziarna.

Łączna ocena tych cech (Q) jest podstawą klasyfikacji surowca

browarnego do klas jakościowych:

E - bardzo dobra (8)

A - dobra (6)

B - średnia (5)

C - niebrowarna (<5)

Wymagania:Klimatyczn e: kserofit (wsp. transp. 350); Ozimy: ważna pokrywa śniegowa i dobre warunki hartowania jesienią. Okres krytyczny (kłoszenie) przypada na dostatek wody, a zatem daje wysokie plony. Temperatura ważna od listopada (wymarzanie - 15 st.), w marcu niekorzystne duże amplitudy; nie uprawia się w rejonie klimatu kontynentalnego.

Jary — Warunki przeciętne. W lata mokre może opóźniać dojrzewanie nawet do drugiej połowy września.

Wymagania glebowe: Kompleksy 1,2,3,4,nawet5.

Pod browarny - kompl. 1 i 2.

Przedplony: strączkowe, ich mieszanki ze zbożami, okopowe, motylkowe wieloletnie, niektóre zboża jare; najgorsze- jęczmień i pszenica. Pod jęczmień browarny unikać przedplonów z rodziny motylkowatych.

Uprawa roli

Zależy ód przedplonu, terminu siewu i stanu roli J. ozimy:

Uprawapożniwna

Orka siewna (odpowiednio wcześnie) J. jary : Uprawa pożniwna + jej pielęgnacja

Wiosną bronowanie i ewentualne kultywatorowanie

Termin i ilość wysiewu

J. ozimy -1, II, (III) dekada września

ilość 350-430 ziarniaków na 1 m² J. jary - 15 marzec - 15 IV

ilość 300->400 ziarniaków na 1 m² Ilość wysiewu tym większa im większe opóźnienie lub

gorsza jakość stanowiska.

Nawożenie mineralne

Powinno być zrównoważone z zasobnością gleby i potrzebami pokarmowymi jęczmienia.

Plon 5 t z ha ziarna+odpowiednia ilość słomy pobiera z

gleby:

51 kg fosforu

105 kg potasu

120 kg azotu - ozimy, albo 70-110 jary

Na glebach średnich po niezbożowych przedplonach w glebie znajduje się ok. 60 kg N wiosną. Należy uzupełnić resztę potrzeb; pamiętać, ze N wykorzystywany jest z gleby w 60%, Wiosenne nawożenie N j. ozimego wnosimy w momencie ruszenia wegetacji (60% dawki) resztę w fazie strzelania w źdźbło i później. Browarny- dawka 40-50 kg N ha"¹ stosowana jednorazowo. Można wnosić Cu, Mn, Mo, Zn.

OWIES - główne gatunki (systematyka nieustalona)

Podsekcja dzikie,chwasty oplewione nagie

Aristulatae A. barbata A. strigosa A. nuda

(ostkowane) A. brewis A.nudi-brewis

A abissinica var.

Denticulate A. fatua A byzantina A, inermis

(ząkowane) A. sterilis A. sativa A.chinensis

A. ludoric. A. sativa

ostkowane - plewka d. zakończona ością, małe rośliny

ząbkowane - plewka dolna kończy się dwoma ząbkami, duże rośliny.

Gatunki łatwo się krzyżują w obrębie podsekcji, natomiast nie krzyżują się między podsekcjami. W uprawie - A, sativa, A, strigosa, A. byzantina (śródziemnomorski).

Owies - roślina młoda, wtórna w uprawie, towarzyszył uprawom pszenicy jako eh. segetalny. Pojawił się 1500 lat p.n.e (e. brązu); ziarniaki owsa głuchego sprzed 700 lat p.n.e odkryto w Biskupinie. Uważany jest on za przodka owsa siewnego.

Znaczenie maleje. Produkcja w 80 % na paszę, 16% do siewu, 3% do spożycia (kasza, płatki). Wartość odżywcza mniejsza z racji plewek (śred.27%). Tłuszcz 4-7%, nagie do 9%

Białko 11-12%, nagie o 2,5% więcej; skład b. dobry; aminokwas ograniczający - izoleucyna (a nie lizyna).

Węglowodany o 10% mniej niż w innych zbożach

Pasza znakomita dla bydła i koni. Wykorzystywana jest też słoma , a dla świń plewy. Produkty z owsa mają właściwości dietetyczne i farmaceutyczne, wykorzystywane w kosmetyce.

W ymagania klimatyczne; roślina klimatu umiarkowanego wilgotnego. Niewrażliwa na temperaturę, ale wilgociolubna, wsp. transpiracji 500. Od opadów zależy plon.

glebowe - małe, kompleksy żytnie i górskie; na pszennych powinien być uprawiany ze względów sanitarnych, nie jest bowiem porażany przez choroby podstawy źdźbła. W hodowli utrzymuje się trend polepszania właściwości owsa nagiego- plenność jego jest na poziomie 79% owsa oplewionego.

Przedplony- jak najlepsze , jego miejsce wzmianowaniu to drugi rok po oborniku. W

zmianowaniach zbożowych najgorszym jest jęczmień z racji chorób podsuszkowych (gleba); owies natomiast pełni role sanitarną w stosunku do innych zbóż, ale uwaga na mątwik zbożowy (H. avenae). W monokulturze obniża mniej plon niż inne zboża.

Uprawa roi i -jesienią zależna od przedplonu;wiosną mocno skrócona - do bronowania

Nawożenie -na glebach średnich powinno równoważyć wynos z plonem 3 t/ha

45 kg fosforu

126 kg potasu

30-60 kg azotu

PiKna mocnych glebach stosować jesienią pod orkę N- wiosną przed siewem; pow. 60 kg dawka dzielona. Wzrost nawożenia N nie pogarsza jakości białka owsa Owies jest wrażliwy na niedobór mikroelementów , uważać z borem - nie stosować doglebowo, tylko dolistnie w chelatach.

Siew - b. wczesny; ilość 500 (gleby lepsze) - 650 (słabe). Konkurencyjny wobec chwastów. W normalnym płodozmianie wystarczają bronowania, w uproszczonych

• konieczne herbicydy; NIE STOSOWAĆ 2,4 D. Choroby

głownie (zaprawiać nasiona siewne) i mączniak prawdziwy. Szkodniki to mszyce i skrzypionki. Dojrzewa nierównomiernie, dlatego uważnie określać termin zbioru , sprawdzając dolne partie wiechy.

OWIĘS> Znaczenie: maleje.

Produkcja w 80 % na paszę, 16% do siewu, 3% dospożycia (kasza, płatki).

Wartość odżywcza mniejsza z racji plewek (śred.27%).

Skład chemiczny:

białko 11-12%, nagie o 2,5% więcej; skład b. dobry;

aminokwas ograniczający - izoleucyna (a nie lizyna)

tłuszcz 4-7%, nagie do 9%

węglowodany o 10% mniej niż w innych zbożach

Pasza znakomita dla bydła i koni. Wykorzystywana jest też słoma , a dla świń plewy. Produkty z owsa mają właściwości dietetyczne i farmaceutyczne, wykorzystywane w kosmetyce.

Kukurydza, gryka, proso, szarłat

Kukurydza - Ze a mays L.

Zboże najbardziej wydajne. Znane od niepamiętnych czasów w kulturze Majów i Azteków. Nie posiada formy dzikiej (przodka). W Europie rozprzestrzeniła się w XVI-XVII w., w Polsce znana jest od XVII w.

Użytkowanie- wszechstronne:

• pastewne - ziarno, kiszonka z całych roślin, kiszonka z kolb (CCM - Corn Cob Mix), zielonka; stosowana dla wszystkich gatunków zwierząt, zwłaszcza dla bydła i trzody chlewnej. Nie jest to jednak pasza pełnowartościowa (niska biologiczna wartość białka, niedobór lizyny i tryptofanu ważne dla monogastrów). Słoma, po zbiorze ziarna, odznacza się du7żą wartością paszową. Na paszę przeznacza się inne produkty uboczne - osadki, makuchy wywar, kiełki.

• spożywcze - do bezpośredniego spożycia (- w dojrz. mlecznej jako warzywo, cukrowa, pop-corn), kasze, mąka bezglutenowa, płatki, olej syrop, krochmal.

• przemysłowe - spirytus, piwo, papier, płyty izolacyjne, alk. butylowy, farby, kauczuk, skrobia; ziarno do wyrobu penicyliny, środków dezynfekcyjnych, gliceryny.

Wymagania klimatyczne; duże, zwłaszcza cieplne, kiełkuje w temp. 10°C. Jednak jest plastyczna, zasięg uprawy od 56° szerokości północnej do 48° szer. południowej. Roślina dnia krótkiego o typie fotosyntezy C₄ (b. wydajny). Oszczędnie gospodaruje wodą, wsp. transpiracji 180-245, okres krytyczny - kwitnienie i nalewanie ziarna (połowa lipca - połowa sierpnia). Glebowe- niezbyt wygórowane, nadaje się do uprawy na wszystkich glebach, wyjątek- podmokłe, ciężkie ilaste, bardzo suche piaszczyste; tolerancyjna na odczyn gleby, lubi jednak obojętny.

Rejonizacja i odmiany: (rysunki)
odmiany L. roślin m"²

ziarno, CCM Kiszonka

wczesne FAO do 200 10-12 11-13

średnio-wczesne FAO 200-240 9-11 10-12

średnio-późne FAO 250-290 8-10 9-11

późne FAO > 290 7-9 8-10

Przedplon: każdy dobry, zboża też; można uprawiać w plonie głównym - ziarno, CCM i wtórym - na kiszonkę. Jest dobrym przedplonem dla zbóż (uprawiana na oborniku); dobra w monokulturze. Uprawa roli, koniecznie z orką przedzimowa; w plonie wtórym uproszczona. Można uprawiać w siewie bezpośrednim (tereny erodowane).

Nawożenie- zależy od przedplonu i zasobności gleby. Powinno być zrównoważone z poborem składników i oczekiwanym plonem

Na ziarno N -100-140; P 40-100; K 60-100

Na ziel, kisz. CCM: N - 100-180; P 30-130; K 80-160 Azot 30-50% przed siewem, resztę w 2 dawkach. Najintensywniej pobiera N: kwitnienie-dojrzewanie. Na glebach słabszych niższe dawki N (wymywanie).

Siew: rozstawie rzędów 70-80 cm; gęstość w rzędzie zależy od ilości wysiewu. Termin: fenol, kwitnienie czeremchy, czereśni, mniszka; 25 kwietnia do 5 maja; g ł ę b k o ś ć : 4-5 cm, na lżejszych do 8 cm. Nasiona siewne zaprawiać fungicydami.

Pielęgnowanie: Skorupę po siewie niszczyć lekkimi bronami, bronując poprzecznie lub ukośnie do kierunku siewu. Kukurydzę można bronować do 3-4 liści; później spulchniać tylko miedzyrzedzia do czasu zwarcia łanu. Chwasty pojawiające się później niszczyć herbicydami; szkodniki zwalczać owadofosem. Herbicydy można stosować po siewie, tuż przed wschodami, po wschodach 10-12 cm kukurydza. Tolerancyjność odmian na rożne sbcz. jest różna.

Zbiór i konserwacja

na kiszonkę - silosokombajnem tnącym na odcinki co najwyżej 20 cm, co ułatwia zakiszanie i fermentacje mlekową (war. beztlenowe); dojrzałość wczesnowoskowa; sucha masa roślin 28-30%, ziarna 45-50%

na ziarno - specjalnym kombajnem lub adaptowanym Bizonem; dojrzałość pełna, wilgotność ziarna do 40%, suszenie. Można też zbierać silosokombajnem i masę suszyć; dobry susz paszowy.

na CCM (na kiszonkę)- zbiór w pełnej dojrzałości

• bez liści okrywowych i częściowo rdzeni CCM I -najlepsza, ma mało włókna i nadaje się dla monogastrów;

• z rdzeniami - CCM II; ograniczone zastosowanie dla świń;

z rdzeniami i koszulkami - CCM III - dla przeżuwaczy.

Gryka - Fagopyrum sagittatum dicotyl., f. polygonaceae; owoc; orzeszek,

MTZ - 18-32 g Pochodzi z Azji; jest rośliną wtórną, podobnie jak żyto i owies, wyodrębniona z wcześniej występującego chwastu. Do Europy przywędrowała wraz z najazdami Tatarów (przypuszczalnie). Pierwsze wzmianki o niej w Polsce pochodzą z XVI w. Uprawiano je na słabych glebach poleśnych, nowinach, po przepadlych oziminach.

Znaczenie: w świecie 3 min ha; w Polsce 70-90 tys. ha, plony u nas do 3 ton z ha ( 0,6-1,5 t/ha). Wykazuje dużą zmienność plonowania.

Zawiera w owocach: skrobia i cukry - 60%

białko -15 % skład, jak jaja

tłuszcz -1,8-2,7%

włókno -13%

popiół -2,1%

Kasza i mąka nie zawiera glutenu,dobra więc w dietetyce dzieci chorych na celiaklię.

RUTYNA- obecna w częściach wegetatywnych jest farmaceutykiem (rutinoscorbin), ale zjadana w paszy zielonej czy ze słomą wraz z innymi glukozydami może powodować ujemne reakcje fotoblastyczne u zwierząt (uczulenia na światło słoneczne). Odnosi się to do zwierząt niepigmentowanych (fagopiryzm)

Nadaje się do uprawyw m i ę d z y p l o n a c h. Obfita zielonka po 7-8 tygodniach.

Polecana do gospodarstw proekologicznych bo:

• jest odporna na choroby i szkodniki i zagłusza chwasty

• nie wymaga intensywnego nawożenia mineralnego, dobrze wykorzystuje składniki pokarmowe z gleby

• działa sanitarnie w zmianowaniach; nie przenosi agrofagów, przeciwdziała nicieniom

• produkty z gryki zaliczane są do tzw. bezpiecznej żywności

• roślina miododajna (50-60 kg miodu z ha o dobrych walorach smakowych i leczniczych).

CECHY BOTANICZNE I PRZEBIEG WEGETACJI

Morfologia - kwiaty heterostylne ( krótkie słupki, długie pręciki lub odwrotnie -trudne do zapylenia). Jedna roślina tworzy 200-5000 kwiatów, a owoce wykształca w 4-10%. Kwitnie po 15-25 dniach od wysiewu przez około 45 dni; owadopylna. Jeden kwiatek żyje tylko jedną dobę. Dojrzewa bardzo nierównomiernie.

Wymagania-

Ciepłolubna, obojętna na długość dnia. Badania wskazują na dobre plonowanie na glebach lepszych. Normalnie poleca sieją na kompleksy 4,5,6 i górskie; uprawia się po zbożach lub poplonach ozimych.

nawożenie PK przy b. wysokiej zasobności - 0

wysokiej	-P205	K20	kompl.	N
	15	20	4,11	40-50
średniej	30	40	5	60-70
niskiej	40	60	6,12	80-90
b.niskiej	60	80

Obsada roślin: 2,5-3,5 min ha (60-125 kg orzeszków); siew w szerokiej rozstawie (3C-40 cm) daje lepsze efekty niż wąsaorzędowy (13-I5cm), ale trzeba zwalczyć chwasty w tym pierwszym sposobie.

Termin siewu po 20 maja do 25 maja na głębokości 2-3 cm.

Herbicydy- ograniczone do graminic. - Targa, Kusagard, Puma do dwuliściennych tylko Synbetan (fenmedifam)+Puma S. 069EW , 5 L ha, a Pumą razem 4 L ha Pielęgnacja mechaniczna tylko bronowanie przed wschodami

Inne dane : ciekawe tabelki z terminami siewu

normami siewu

odmiany

plony na kompleksach.

Rys. II-2. Budowa ziarna gryki [17] Rys. II-3. Budowa anatomiczna ziarna kukurydzy

1 - okrywa owocowa, 2 - okrywa nasienna, U-J / - naskórek, 2 - komórki poprzeczne, 3 - komórki

3 - bielmo, 4 - zarodek rurkowe, 4 - warstwa nasienna, 5 - warstwa aleuronowa,

6 - bielmo zrogowaciale, 7 - bielmo mączyste, 8 - komórki z

ziarenkami skrobi, 9 - ścianki komórek, 10 - tarczka, 11 - pączek, 12 - korzonek

PROSO (Panicum miliaceum)

Powierzchnia uprawy - wcześniej do około 150 tys. ha,ostatnio około 12 tys. ha.

Plon ziarna - średnio 2,7 t ha"¹ (3-4 t ha"¹)

Znaczenie - do produkcji kaszy jaglanej (wydajność70-90%), spirytusu, piwa, skrobi, cukru gronowego, pokarm dla ptactwa; słoma - dobra pasza

Zawartość białka - wyższa niż w jęczmieniu i ryżu.

Wymagania termiczne i świetlne - duże

Wymagania glebowe - średnie (gleby cieple), pH 6-6,5.

Przedplony: motylkowe, okopowe++, strączkowe, zboża ozime,

poplony ozime (proso w plonie wtórym).

Uprawa roli -jak dla roślin późnego Siewu, staranna przedsiewna.

Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe na ldt ziarna w kg: N-2-3; P205 - 1,3-1,6; K20-2,6-3,3, Ca-0,6-0,8 P i K wnosimy wiosną pod kultywatorowanie, N - w dwu dawkach: 50-60% przed siewem, 40-50% w fazie krzewienia (po odchwaszcz.). Nawożenie powinno być zrównoważone z zasobnością gleby.

Termin siewu: 20-25 V -centralna, płdn-wsch, płn.-wsch. część

15-20 V - płdn-zach i płn-zach. część kraju

Norma wys.: odm. Gierczyckie 15-25 kg ha^_1;rozstawa. 25-30cm

Jagna 8-10 kg ha"¹; 25 cm.

Głębokość siewu: 1-2 cm na gleb. lekkich; 4 cm na zwięzłych

Pielęgnacja: przeciwdziałanie zaskorupieniu, bronowanie,

pielenie międzyrzędzi (pielniki) w fazie krzewienia i strzelania w źdźbło; chemiczne zwalczanie chwastów - tylko MCPA

zwalczanie głowni (zaprawianie ziarna) i omacnicy prosowianki (uprawą roli).

SZARŁAT (AmaranthUS) (w Polsce 6 gat A retr. najczęstszy) Amaranthus - z grec. nie więdnące kwiaty

MTN 0,7-0,9 g, różnobarwne (białe, kremowe, marmurkowe, złociste, brązowe, czarne)

Interesujące nas gatunki to: A. chypochondriacus (zwany uprawnym), A.cruentus (krwisty), A. caudatus i A. edulis . Roślina jakby nowa, zbożopopdobna, f. Szarłatowate. Zabarwienie roślin bardzo różne.

Historycznie: Główna roślina uprawna Inków i Azteków; święta roślina Indian z Sonory przed 4000 lat p.n.e.; spożywano pieczywo z niego z dodatkiem krwi ludzkiej, co miało dodawać siły męstwa i potencji płciowej. Jako roślinę obrzędową wyniszczyli zupełnie, nawracający Indian na chrześcijaństwo, konkwistadorzy; za użytkowanie jej karali ucięciem rąk. w Europie pojawił się w XVI-XVII w.

Znaczenie: łączna powierzchnia uprawy około 0,5 min ha; uprawiany w USA, Chiny, Indie, Rosja, Ukraina, Uzbekistan. Służy jako roślina przyprawowa, barwierska (barwienie chleba kukurydzianego), roślina (nasiona) służą do produkcji -mąki, kaszy i innych spożywczych produktów

• jako dietetyczny dla dzieci, kobiet w ciąży, ludzi starszych, sportowców, rekonwalescentów, ludzi zagrożonych schorzeniami systemu nerwowego, kostnego, krwionośnego ( można sobie teraz uzasadnić to, że indianie byli nie do zdarcia);

• jako polepszacz pieczywa, też w przemyśle cukiernizcym

• do produkcji leków

• do produkcji kosmetyków (małe ziarna skrobii 1-3 mikrometrów, ziemniaka 100 mikrom.)

• jako warzywo - młode rośliny (jak szpinak, burak ćwikł.)

• wreszcie jako karma w postaci kiszonki czy brykietów ( Nalb. 100 ton ziel., w tym 51 białka o dobrej wartości pokarmowej dla trzody i bydła).

Skład chemiczny nasion: 16-20% białko o 2-krotnie większej zaw.

lizyny niż w pszenicy, dużo amin. siarkowych; wartość pokarmowa

wyższa niż białka mleka i soi tłuszcz - 5-9% o przewadze kw. nienasyconych linolowego 62% i

linolenowego- 20%. W kwasach tłuszczowych wyodrębniono s k w a I e n (pozyskiwany z wątroby wieloryba) - do prod. kosmetyków, leków zapobiegających starzeniu się, ochrony pamięci dysków komputerowych; stanowi 5-8% tłuszczu; tokotrienol przeciwdziałający powstawaniu cholesterolu, szczególnie frakcji LDL

(Dwuliscienne)

(Wolnopłatkowe) (Śródłoźne) (Szarłatowate)

(Szarłatowate)

Szarłat:

Klasa - Dicotylones

Podklasa - Choripetalae

Rzędu - Centrospermae

Rodzina - Amaranthaceąe

Rodzaj - Amaranthus

SKŁAD CHEMICZNY NASION SZARŁATA:

Białko- 13- 19%

Tłuszcz surowy - 0,8 - 13%

Węglowodany - 48 - 69%

Włókno surowe - 3- 8%

Wapń- 0,30%

Fosfor-0,84-0,86%

Żelazo - 89,68 - 164,1 lmg/kg

Skład chemiczny liści szarłata (w 100 g jadalnej porcji):

Białko- 3,5g

Tłuszcz - 0,5g

Węglowodany - 6,5g

Włókno surowe - 1,3g

Wapń- 267mg

Żelazo - 3,9mg

Badania prowadził Nalborczyk E.. Obecnie uprawia go kilkudziesięciu rolników, a nasiona skupuje firma EXIMA Agriculture 2000 w Łomży. Wady: duże wymagania termiczne (4 st. C. uszkadza wschody)

długi okres wegetacji do 140 dni

trudny mechaniczny zbiór

konieczność dosuszania nasion

bardzo drobne nasiona

niezadowalająca plenność

Ulepszaniem tego gatunku zajmuje się IHAR (Czembor) i Dańkowo (Wolski). Od 1998r jest jedna odmiana R A W A (łodygi zielone,, sztywne, średniowysokie, liście duże jajowate, jasnozielone, kwiatostany krótkie, stojące, jasnożółte, nasiona kremowe.

WYMAGANI A: glebowe- słabo jeszcze sprecyzowane, raczej gleby średnie; klimatyczne - tam gdzie kukurydza na ziarno, wodne -bardzo małe (200 mm opadu w ciągu wegetacji).

AGROTECHNIKA

przedplony -wszystkie rośliny; stanowisko odchwaszczone uprawa roli - głęboka orka przedzimowa, wiosną uprawki umiarkowane przedsiewne przygotowanie roli - b, staranne (małe nasiona) nawożenie N - 80 kg ¹/₂ przedsiewnie,1/2 pogłównie 4-6 tyg. Po wschodach, P205- 50-70 kg, K20 -50-70 kg jesienią wysiew w II połowie maja , po przymrozkachO.6-1,2 kg nasion ha w

rozstawie rzędów 40-60 cm; obsada 10-15 roślin m².

Pielęgnowanie mechaniczne. Szarłat dziki w naszych warunkach wykazuje odporność na sa. betanalu (fanmedifam), Betaranu, Buracylu (venzar), Fusilade S (fluazyfop p-butylu), Kusagard, Venzar i in. Należy zatem sprawdzić poziom odporności szarłatu uprawnego i dobrać odpowiednie herbicydy. Rosnące nasze dzikie gatunki należy usuwać aby nie dopuście do przepylenia roślin. Choroby i szkodniki - nie widać większych szkód Zbiór trudny i późny -w październiku, po przymrozkach, można kombajnem, albo wyrywać, dosuszać i młócić. Nie ma informacji o desykacji tej rośliny.

Plon: ziarno

Znaczenie: 75% plonu ziarna - do produkcji paszy

5-6% - na spożycie (kasza, pęczak, płatki)

5-6% - na słód browarniany

ok 6% - straty

Skład chemiczny ziarna:

węglowodany - 80% sm (skrobia, celuloza, chemicelulozy) ligniny—► ^ błonnik ^
białko 12% (9-25%)

tłuszcz 1,9-2,6%

skł. mineralne 3,0%
witaminy BI, B2, B6, PP (kwas pantotenowy)

enzymy hydrolityczne - liczne (glikozydazy,peptydazy, esterazy). Pełnią funkcję w kiełkowaniu ziarna - uruchomiają składniki zapasowe - sacharydy, lipidy, białka. Zjawisko to wykorzystano w browarnictwie i gorzelnictwie.

---