Działania:

1. dodawanie (odejmowanie macierzy). Macierze można dodać (odjąć) wtedy i tylko wtedy, gdy są tego samego wymiaru. Niech

A=[a_ij]_m
n, B=[b_ij]_m
n.

wtedy

A±B=[a_ij]_m
n±[b_ij]_m
n=C=[c_ij] _m
n,

gdzie: c_ij= a_ij ± b_ij dla i=j, … ,m, j_{=1, …,} n.

Przykład:

A=
, B=
, A+B=
.

2. mnożenie macierzy przez liczbę. Mnożenie macierzy A=[a_ij] _{m
   n} przez liczbę a
   R wykonujemy mnożąc każdy element tej macierzy przez a

a[a_ij]_m
n=[c_ij] _m
n,

gdzie: c_ij=α
a_ij dla i=1, … , m, dla j=1, … , n.

Przykład

A=
, α=2, to 2
A=2

=
.

3. mnożenie macierzy przez macierz. Mnożenie macierzy przez macierz określa się tylko wtedy, gdy liczba kolumn mnożnej jest równa liczbie wierszy mnożnika. Niech A=[a_ij]_{m
   p}, B=[b_ij]_{p
   n}.

Iloczynem macierzy A i B, który oznaczamy A
B, nazywamy taką macierz C=[c_ij] _m
n, że c_ij=
dla i=1, … , m, dla j=1, … , n.

Przykład

A=
, B=

Iloczyn A
B istnieje, gdyż macierz A ma trzy kolumny, a macierz B trzy wiersze. Iloczyn jest macierzą C o wymiarach 4
2. Ogólnie:

C=
, gdzie: c_ij=
oraz i=1, 2, 3, 4, j=1,2.

c₁₁=
=a₁₁b₁₁+a₁₂b₂₁+a₁₃b₃₁=0·1+1·2+(-1) ·3=-1

c₁₂=
=a₁₁b₁₂+a₁₂b₂₂+a₁₃b₃₂=0·2+1·0+(-1) ·1=-1

c₂₁=
=a₂₁b₁₁+a₂₂b₂₁+a₂₃b₃₁=3·1+2·2+1 ·3=10

c₂₂=
=a₂₁b₁₂+a₂₂b₂₂+a₂₃b₃₂=3·2+2·0+1 ·1=7

c₃₁=4·1+2·2+3 ·3=17

c₃₂=4·2+2·0+3 ·1=11

c₄₁=0·1+2·1+0 ·3=2

c₄₂=0·2+1·0+0 ·1=0

C=

Iloczyn macierzy nie jest na ogół przemienny.

A·B
B·A

Zachodzą natomiast prawa:

1. A(BC)=(AB)C (A+B)C=AC+BC C(A+B) = CA+CB

Jeżeli w macierzy A=[a_ij]_m
n zamienimy wiersze na kolumny, a kolumny na wiersze to nazywamy ją macierzą transponowaną i oznaczamy A^T:

A^T=[a_ji]_n
m.

Przykład

A=
, A^T=

Macierz mającą równą liczbę wierszy i kolumn nazywa się macierzą kwadratową. Jeżeli macierz A jest kwadratowa to można ją zapisać następująco:

A=
lub krótko A=[a_ij] _n
n.

Elementy a₁₁, a₂₂, … , a_nn tworzą tzw. przekątną główną.

Ćwiczenia

Funkcje

Definicja funkcji

Jeżeli każdej wartości x wziętej z pewnego zbioru przyporządkowana jest dokładnie jedna wartość y, to mówimy, że y jest funkcją x określoną na tym zbiorze, co zapisujemy

y = f(x)

Litera f symbolizuje działania, jakie należy wykonać na zmiennej x, aby otrzymać przyporządkowaną jej wartość y.

Wielkość x nazywamy zmienną niezależną albo argumentem, a y zmienną zależną albo funkcją (wartość funkcji).

Zbiór wszystkich wartości zmiennej niezależnej x, dla których funkcja ma określoną wartość y, nazywamy dziedziną funkcji.

Funkcja określona jest wzorem . Dziedziną funkcji jest zbiór wartości x, dla których wyrażenie pod pierwiastkiem jest nieujemne, tzn. . Tylko wówczas działanie ze wzoru da się wykonać. Dziedziną funkcji jest zatem zbiór: .

Wyznaczyć dziedziny funkcji: (1) ; (2) ; (3) . Wyrażenia podpierwiastkowe nie mogą być ujemne. Dziedzinę znajdujemy rozwiązując układ nierówności: i . Dziedziną funkcji jest przedział . Wyrażenie podpierwiastkowe nie może być ujemne, a sam pierwiastek nie może być równy zero. Wobec tego 2-x>0, skąd x<2 czyli . Pierwiastek jest określony tylko dla a logarytm istnieje, gdy 1-x>0 czyli x<1. Funkcja nie jest określona dla żadnej wartości x, ponieważ nierówności i x<1 nie mają wspólnych rozwiązań.

Przy określaniu dziedziny funkcji należy pamiętać, że następujące działania nie są wykonalne:

1. dzielenie przez zero

2. obliczanie pierwiastka parzystego stopnia z liczby ujemnej

3. logarytmowanie liczb ujemnych i zera

4. obliczanie tangensów kątów równych nieparzystej wielokrotności kąta prostego i cotangensów kątów równych parzystej wielokrotności kąta prostego.

Wykres funkcji - rysowanie

X	0	0,5	1	1,5	2	3	4	5	6
Y=2x	0	1	2	3	4	6	8	10	12
Y=x^1/2	0	0,71	1	1,23	1,41	1,73	2	2,24	2,45
Y=2x^2+3	3	3,5	5	7,5	11	21	35	53	79

Rodzaje funkcji

1. Wielomian pierwszego stopnia
   ,
   , nazywany funkcją liniową, wykresem jest prosta

2. Wielomian drugiego stopnia
   ,
   , nazywany funkcją kwadratową, wykresem jest parabola

3. Wielomian trzeciego stopnia
   ,
   , wykresem jest parabola trzeciego stopnia.

4. Wielomian stopnia n-tego
   

5. Wielomian stopnia zerowego czyli funkcja stała

6. Funkcje wymierne na przykład postaci: (1)
   , (2)
   , (3)
   . Dziedziną funkcji wymiernych jest zbiór tych wartości x, dla których mianownik funkcji jest różny od zera.

Wyznaczyć dziedziny następujących funkcji: (1) , (2) , (3) . Mianownik staje się zerem dla x=5, wobec tego dziedzina składa się z dwóch przedziałów: . Mianownik jest zerem dla x1=0 i x2=1. Dziedzina składa się z trzech przedziałów: . Mianownik jest większy od zera dla wszystkich wartości x, więc funkcja jest określona dla wszystkich rzeczywistych wartości argumentu.

7. Funkcje niewymierne to funkcje, w których zmienna niezależna występuje pod pierwiastkiem typu:
   ,
   ,
   . Dziedzina funkcji niewymiernych tworzy zbiór, który otrzymujemy po wykluczeniu ze zbioru liczb rzeczywistych tych wartości argumentu, dla których wyrażenia znajdujące się pod pierwiastkiem stopnia parzystego są ujemne oraz wartości x będących miejscami zerowymi wyrażeń znajdujących się w mianownikach.

Wyznaczyć dziedziny następujących funkcji: (1) , (2) , (3) , (4) . Funkcja jest określona dla wszystkich liczb rzeczywistych, ponieważ wyrażenie x^2+5 jest stale dodatnie. Funkcja zawiera tylko pierwiastek stopnia nieparzystego, a więc wyrażenie podpierwiastkowe może przyjmować wartości ujemne. Dziedzinę funkcji tworzą wszystkie liczny rzeczywiste z wyjątkiem 1, ponieważ jest to miejsce zerowe mianownika. Rozwiązujemy nierówność ; dziedziną funkcji jest więc przedział . Dziedzinę tworzą rozwiązania nierówności -x > 0, tzn. przedział .

8. Funkcje wykładnicze są to funkcje postaci y = a^x, gdzie a>0 i
   . Funkcja wykładnicza jest określona dla wszystkich rzeczywistych wartości argumentu.

9. Funkcje logarytmiczne to funkcje
   , gdzie a>0 i
   . Jej dziedziną są liczby dodatnie.

10. Funkcje trygonometryczne y=sin x, y=cos x, y=tg x, y=ctg x. W rachunku różniczkowym argumenty funkcji trygonometrycznych wyraża się w mierze łukowej. Funkcje sin x oraz cos x są określone dla wszystkich rzeczywistych wartości argumentu. Funkcja y = tg x jest nieokreślona dla
    , a funkcja y = ctg x dla x = kπ, gdzie k oznacza dowolną liczbę całkowitą.

Temat 3. Finanse behawioralne a klasyczna teoria finansów - teorie preferencji, zachowania w warunkach ryzyka i niepewności, anomalie preferencyjne-teoria perspektywy-racjonalność ograniczona, efekt predyspozycji

Finanse behawioralne a klasyczna teoria finansów

Klasyczna teoria finansów opiera się na wykorzystaniu modelu homo oeconomicus i hipotezie efektywnego rynku.

Behawioralna teoria finansów zajmuje się wyjaśnieniem realnych zachowań podmiotów na rynkach finansowych i tłumaczeniem systematycznych anomalii występujących na rynkach finansowych.

Schemat 1. Podział finansów behawioralnych





BADANIE ZACHOWANIA JEDNOSTEK

W klasycznej teorii finansów wykorzystywano dwa elementy: (1) koncepcję homo oeconomicus oraz (2) hipotezę efektywnego rynku.

Homo oeconomicus - podejmuje racjonalne decyzje w sposób maksymalizujący jej oczekiwana użyteczność. Człowiek gospodarujący potrafi zatem aktualizować wyobrażenia o prawdopodobieństwie wraz z napływem nowych informacji. Działa zatem prawo Bayesa. Oznacza ono, że wraz z napływem nowych informacji ludzie potrafią automatycznie aktualizować prawdopodobieństwo zajścia danych zdarzeń. Ponadto zachowuje się zgodnie z normatywną teorią oczekiwanej użyteczności. Racjonalny inwestor właściwie oszacowuje prawdopodobieństwo przyszłych zdarzeń oraz podejmuje decyzje zgodne ze swoimi preferencjami spełniającymi pięć aksjomatów - spójności (porównywalności oraz przechodniości), niezmienności-substytucji, ciągłości, podstawialności i monotoniczności.

Aksjomat	Interpretacja
1. Spójności	Jednoznaczne uporządkowanie preferencji
2. Niezmienności (substytucji)	Różne sposoby prezentacji problemu nie wpływa na preferencje (jeżeli preferujemy a nad b to preferujemy również pia nad pib)
3. Ciągłości	Istnieje możliwość takiego prawdopodobieństwa, dla którego preferuje się jedno rozwiązanie nad kombinację innych
4. Podstawialności	Wybór dotyczy tylko elementów różnicujących, a nie podobnych
5. Monotoniczności	Nie ma znaczenia liczba operacji przy tworzeniu kombinacji użyteczności

Hipoteza efektywnego rynku zakłada, że rynek kapitałowy jest efektywny, co oznacza, że ceny aktywów odzwierciedlają wszelkie dostępne informacje, uniemożliwiając inwestorom osiąganie ponadprzeciętnych zysków.

Hipoteza Pascala maksymalizacji wartości oczekiwanej
, gdzie: p_i - prawdopodobieństwo wystąpienia i-tego zdarzenia, x_i - wartości i-tego zdarzenia.

Hipoteza Bernoulliego maksymalizacji oczekiwanej użyteczności
, gdzie: p_i - prawdopodobieństwo wystąpienia i-tego zdarzenia, u_i - użyteczność i-tego wyniku.

Anomalie w kształtowaniu się preferencji

1. Efekt pewności - przewartościowanie zdarzeń pewnych w stosunku do zdarzeń wysoce prawdopodobnych

2. Efekt odwrócenia - odwrócenie się preferencji przy przejściu od loterii opartej na zyskach, do loterii opartej na stratach

3. Efekt izolacji - złamanie aksjomatu niezmienności preferencji

Teoria perspektywy

Teoria perspektywy dotyczy rzeczywistego modelu zachowania jednostek w warunkach niepewności. Składa się z dwóch elementów: (1) kształtowania się użyteczności i S-kształtnej funkcji wartości oraz (2) funkcji wag prawdopodobieństwa.

O kształcie funkcji wartości-użyteczności decydują: (a) relatywne postrzeganie względem punktu odniesienia, (b) malejąc wrażliwość na zmiany oraz (c) awersja do strat.

Funkcja wag prawdopodobieństwa zależy od: (a) przewartościowywania zdarzeń pewnych nad wysoce prawdopodobnymi oraz (b) przewartościowywanie niskich prawdopodobieństw.

Racjonalność ograniczona i heurystyki

Racjonalność absolutna i racjonalność ograniczona

Heurystyki - zniekształcenia poznawcze, uproszczenia

- nadmierna pewność siebie

- heurystyka zakotwiczenia i dostosowania

- złudzenie gracza

- błąd koniunkcji

- błąd post factum

- efekt obdarowywania

- selektywna percepcja.

Efekt predyspozycji

Efekt predyspozycji opisuje skłonność inwestorów do zbyt szybkiego sprzedawania akcji drożejących i nadmiernie długiego przetrzymywania akcji taniejących w porównaniu z teorią normatywną.

BADANIE ZACHOWANIA RYNKÓW

Rynek kapitałowy może być efektywny alokacyjnie, technicznie-transakcyjnie oraz informacyjnie.

Słaba (w cenach odzwierciedlone są wszystkie informacje z przeszłości, co niweluje skuteczność analizy technicznej), średnia (w cenach odzwierciedlone są wszystkie informacje publiczne) i silna (w cenach odzwierciedlone są wszystkie, nawet poufne informacje) efektywność rynków kapitałowych E.Famy

Efektywny rynek kapitałowy spełnia następujące warunki:

1. ceny papierów wartościowych reagują na nowe informacje bezzwłocznie i w sposób zgodny z charakterem informacji,

2. zmiany cen papierów wartościowych mają charakter losowy,

3. eksperymenty symulacyjne wykorzystujące ustalone reguły transakcyjne nie powinny przynosić ponadprzeciętnych stóp zwrotu,

4. inwestorzy profesjonalni, działając samodzielnie lub w grupie, nie są w stanie uzyskać stóp zwrotu wyższych niż przeciętne.

Anomalie:

- zjawisko overreaction czyli ujemne długoterminowe autokorelacje stóp zwrotu w przyszłości (odwracanie się stóp zwrotu)

- zjawisko momentum czyli dodatnie krótkoterminowe autokorelacje stóp zwrotu

- anomalie sezonowe (np. efekt weekendu in minus, efekt stycznia in plus)

- anomalie związane ze spółkami [efekt małej spółki czyli ponadprzeciętna stopa zwrotu z akcji firm o niskiej kapitalizacji, efekt wskaźnika cena/zysk czyli wyższa stopa zwrotu z akcji o niskich wartościach cena/zysk oraz efekt wskaźnika cena/wielkość księgowa czyli wyższa stopa zwrotu z akcji o niskim wskaźniku cena/wartość księgowa]

MIKROEKONOMIA

3.

Analiza struktur rynkowych i

funkcjonowania rynków

VI. Model doskonałej konkurencji

VI.1. Funkcjonowanie mechanizmu rynkowego i formy konkurencji

Mechanizm rynkowy jest jednym z najbardziej podstawowych elementów współczesnej gospodarki. Oznacza on proces regulowania decyzji konsumentów i producentów, dokonujący się poprzez rynek w sposób niezależnie od woli poszczególnych podmiotów gospodarczych. Jest to zatem forma organizacji życia gospodarczego, w ramach której indywidualni konsumenci i indywidualni przedsiębiorcy (poszczególne podmioty) współdziałają w procesie rozwiązywania trzech podstawowych problemów ekonomicznych: co produkować?, jak produkować? oraz dla kogo produkować?

Mechanizm rynkowy wyraża zależności zachodzące między podstawowymi siłami rynkowymi - popytem i podażą - oraz cenami w krótkim i długim okresie.

Już dość wcześnie, w trakcie rewolucji przemysłowej, zauważono, że mechanizm rynkowy może mieć koordynujące własności, co pozwala na wykorzystanie działań gospodarczych poszczególnych podmiotów w interesie całego społeczeństwa. Początkowo, w ramach fizjokratyzmu, zakładano, że w gospodarce istnieje pewien porządek naturalny, który jest podstawą właściwego działania rynku i całej gospodarki. Ludzie podejmując się działalności gospodarczej, czy szerzej przejawiając różne formy aktywności społecznej tworzą natomiast swój własny porządek, który można nazwać porządkiem pozytywnym.

• Schemat VI.1. Fizjokratyczny system porządku naturalnego i społecznego












Jeżeli daje się zorganizować funkcjonowanie społeczeństwa i gospodarki (porządek pozytywny) w oparciu o wolność osobistą, własność prywatną i wolność działalności gospodarczej, wówczas można przenieść reguły (prawa) porządku naturalnego. Pozwala to na osiągnięcie harmonii społecznej i wzrostu bogactwa narodowego.

A.Smith, uznawany za jednego z najważniejszych prekursorów współczesnej ekonomii nieco inaczej widzi sposób funkcjonowania mechanizmu rynkowego i jego podstawy. Człowiek niejako z natury dąży do bogacenia się. Ponieważ zasoby ekonomiczne są ograniczone (rzadkie), a potrzeby ludzkie nieograniczone, ludzie muszą zachowywać się w sposób racjonalny podejmując swoją działalność gospodarczą. Muszą być homo oeconomicus (człowiekiem gospodarującym). Wymusza to na nich zarówno powyższa dychotomia między rzadkimi zasobami i nieograniczonymi potrzebami, jak i sposób funkcjonowania mechanizmu rynkowego, zwłaszcza jego konkurencyjność.

Schemat VI.2. Poziomy konkurencji rynkowej (mechanizmu rynkowego)



(3)








(1) (2)

(3)






W ekonomicznym sensie konkurencja oznacza współzawodnictwo, rywalizację pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w grze rynkowej. Może ona przyjmować różne formy i zachodzi na trzech płaszczyznach. Pierwsza z nich dotyczy rywalizacji między oferentami rynkowymi (przedsiębiorstwami) i dotyczy:

• walki o nabywcę produktów oferowanych na rynku przez podmioty (gra o klienta);

• współzawodnictwa o dostęp do zasobów ekonomicznych niezbędnych w procesach produkcji, rozgrywającego się na rynkach czynników produkcji.

Ta postać konkurencji rynkowej zanika jedynie na rynku monopolu pełnego, natomiast jest cechą charakterystyczną każdej innej formy rynku, od doskonałej konkurencji poczynając, a na duopolu kończąc. Druga płaszczyzna rywalizacji rynkowej dotyczy nabywców. Przejawia się ona we współzawodnictwie o dostęp do dóbr rynkowych i określaniu warunków nabywania tych dóbr. Trzecia płaszczyzna to proces negocjacji odbywający się między oferentami i nabywcami. Wymiana polega na przeniesieniu praw własności do danego dobra od sprzedawcy do nabywcy w zamian za dobrowolnie ustalony ekwiwalent, najczęściej w formie pieniężnej. Towarzyszą jej procesy negocjacyjne między sprzedawcami a nabywcami, dotyczące uzgadniania wspólnych decyzji i likwidacji rozbieżnych aspiracji obu stron procesu wymiany. Przedmiotem negocjacji może być: (1) uzgodnienie przedmiotu wymiany czyli rodzaju produktu, jego parametrów i właściwości, (2) określenie ilości wymienianych produktów, (3) cena oraz (4) organizacyjno-techniczne warunki wymiany takie jak warunki dostawy, płatności czy gwarancji. W ramach wszystkich powyższych płaszczyzn współzawodnictwa rynkowego wykorzystuje się wiele różnorodnych narzędzi i metod konkurencji, dających się sprowadzić do dwóch podstawowych form - konkurencji cenowej i pozacenowej.

• Schemat VI.3. Formy i narzędzia konkurencji rynkowej




Krótkookresowa manipulowanie ceną

(obniżanie)




długookresowa


*promocja produktu i reklama


**konkurencja różnorodnością

usług towarzyszących sprzedaży



***konkurencja zmianami

jakościowymi


**** konkurencja różnorodnością

cech produktów


***** konkurencja znakami i marką

fabryczną


****** konkurencja image firmy

Konkurencja za pomocą reklamy i promocji jest coraz ważniejszą częścią współczesnego marketingu. Wzrost znaczenia środków masowego przekazu wpływa na rozszerzenia zakresu, zasięgu i narzędzi tej postaci konkurencji. Reklama i promocja odgrywa coraz większą rolę w procesie zdobywania nowych rynków zbytu i utrzymywania rynków już istniejących. Jest to dość kosztowna forma konkurencji i z tego względu dostrzega się wyraźne zróżnicowanie narzędzi wykorzystywanych przez poszczególne podmioty gospodarcze. Przedsiębiorstwa małe, działające na lokalnym rynku stosują środki oddziaływania lokalnego, natomiast firmy oligopolistyczne, działające na rynkach krajowych i międzynarodowych korzystają z tych środków masowego przekazu, które posiadają największy zasięg (np. telewizji, radia czy prasy o dużych nakładach) i takich form promocji, które pojawiają się przy okazji dużych imprez sportowych, kulturalnych, politycznych itp.

Konkurencja za pomocą usług towarzyszących sprzedaży może również przyjmować bardzo różną postać. Do najczęściej wykorzystywanych narzędzi w tym zakresie należą:

• szybkość i forma dostaw;

• długotrwałe i dogodne kredyty;

• zakres i formy obsługi klientów oraz serwis;

• okres i zakres gwarancji;

• świadczenia dodatkowe takie jak transport czy montaż;

• formy sprzedaży wiązanej;

• upominki towarzyszące i konkursy dla klientów.

Konkurencja rzeczywistymi lub pozornymi zmianami jakościowymi zawsze należała do istotnych postaci konkurencji między oferentami. Ciągła poprawa jakości produktów dostarczanych na rynek jest silnym bodźcem rozwoju postępu naukowo-technicznego. Wpływa również na zachowania rynkowe oferentów i nabywców. Ci drudzy poszukują produktów posiadających nowe, lepsze cechy użytkowe, często bez względu na to, czy zmiany jakościowe są dostrzegane w użytkowaniu czy nie (np. ze względów fizjologicznych). Pierwsi natomiast starają się zarówno zaspokajać te potrzeby, jak i rozbudzać je. Małe podmioty rynkowe wykorzystują w konkurencji jakością tylko rzeczywiste zmiany tego typu, co starają się potwierdzić uzyskiwanymi znakami jakości i certyfikatami (np. ISO 9000). Duże firmy (na przykład oligopole) mogą sobie pozwolić również na wprowadzanie i promowanie pozornych zmian jakościowych. Skuteczność takich narzędzi zależy bowiem od odbioru ich przez potencjalnych klientów.

Konkurencja za pomocą różnicowania cech produktów jest szczególnie istotny dla współczesnego rynku, bez względu na poziom jego monopolizacji. Dla polipoli (małych firm) działających w warunkach konkurencji monopolistycznej jest to ważna forma identyfikacji rynkowej, natomiast dla dużych firm pozwala ona na indywidualizację ich produktów na nasyconych produktami rynkach. Różnicowanie może dotyczyć cech użytkowych produktu (na przykład smaku, zapachu), dodatkowych oznakowań, form opakowania, dostosowywania do indywidualnych gustów i upodobań nabywców czy uwzględniania wymogów ekologicznych w całym cyklu przygotowania, tworzenia, dystrybucji i użytkowania produktu.

Konkurencja znakami, marką czy nazwą firmy ma znaczenie w przypadku istnienia rynków, na których działają zarówno uznane i posiadające długoletnią tradycję przedsiębiorstwa, jak i nowe podmioty gospodarcze. Wówczas znak czy marka (nazwa) łączona z produktem czy przedsiębiorstwem może być poświadczeniem odpowiedniego poziomu jakości produktu. Konkurencja markami, znakami czy nazwą jest również ważna w przypadku oddziaływania na grupy konsumenckie kierujące się w swoim postępowaniu nietradycyjnymi motywami (na przykład w przypadku efekty snobizmu czy demonstracji). Wówczas znaki takie czy marka jest desygnatą wyróżniającą pożądany wyrób.

Konkurencja image firmy jest coraz popularniejszym sposobem rywalizacji między podmiotami gospodarczymi. Image oznacza złożony, kształtowany pod wpływem wielu czynników obraz firmy na rynku. Obraz ten pozwala firmom osiągać pewną przewagę w stosunku do swoich konkurentów i „przywiązać” grupę konsumentów, tworząc niszę monopolistyczną w przestrzeni konsumpcji.

Konkurencja uznawana jest za najbardziej naturalny atrybut orientacji rynkowej i przedsiębiorczości na rynku. Gwarantuje ona prawidłową alokację zasobów ekonomicznych i odpowiedni poziom efektywności gospodarowania. Konkurencja wymusza ekonomiczną efektywność w działaniu podmiotów gospodarczych, optymalną alokację rzadkich zasobów i jest podstawowym warunkiem ochrony interesów konsumentów. W warunkach konkurencji następuje koordynacja decyzji gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, dokonujących najlepszych wyborów w ramach posiadanych ograniczeń.

Działanie mechanizmu rynkowego A.Smith uznawał za jedną z najważniejszych form regulacji ekonomicznej i społecznej, określając mianem „niewidzialnej ręki rynku”. Również inni zwolennicy liberalizmu ekonomicznego podkreślali rolę i znaczenie autonomicznych decyzji podejmowanych przez poszczególne podmioty gospodarcze w sposób indywidualny oraz niezależny, które wzajemnie się zazębiając prowadzą do efektu końcowego, jakim jest coraz pełniejsze zaspokojenie potrzeb. Przy czym głównym motywem działania podmiotów gospodarczych, zarówno konsumentów jak i producentów jest dążenie do realizacji własnych, autonomicznych celów i korzyści.

Rynek i mechanizm rynkowy posiada jeszcze inne, obok wszechobecnej konkurencji, cechy, które powodują, że jest to jedna z najbardziej efektywnych i sprawnych metod podziału wytworzonego w gospodarce produktu między poszczególne jednostki. Są nimi elastyczność i otwartość w zakresie prezentacji własnych potrzeb przez jednostki i sposobów ich zaspokajania. Elastyczność jest tym atrybutem, który być może bardziej niż konkurencyjność dla efektywności gospodarowania, zapewnia przewagę rynku nad innymi sposobami podziału produktu dostępnymi w społeczeństwie ludzkim. Mechanizm rynkowy nie jest uzależniony w swoim funkcjonowaniu od określonej jednostki czy grupy społecznej. Ta jego depersonifikacja nie pozwala na powstanie tendencji konserwujących w sposobach funkcjonowania, ograniczania zakresu i sposobów reagowania na zgłaszane potrzeby i poszukiwania sposobów zaspokajania tych potrzeb. Mechanizm rynkowy zawsze charakteryzował się niezwykłą otwartością w tym zakresie. Można było w jego ramach zaprezentować każdą postać potrzeby ludzkiej i oczekiwać propozycji sposobów oraz warunków ich zaspokajania. Otwartość ta pozwalała nie tylko na poszukiwanie nowych dóbr, ale również na promowanie nowych potrzeb. Często uważa się, że pewna część zaspokajanych we współczesnych rozwiniętych gospodarkach potrzeb jest wykreowana przez rynek i nie należy do tej grupy potrzeb naturalnych, która ma swoje uzasadnienie biologiczno-fizjologiczne czy kulturowe. Są to tzw. potrzeby sztuczne.

Potrzeby naturalne tworzy zespół potrzeb, które są warunkowane biologicznie, fizjologicznie (przyrodniczo) lub determinanty ich związane są z funkcjonowanie człowieka jako jednostki społecznej (np. przez więzi socjalne, kulturę, potrzebę komunikowania się z innymi ludźmi i korzystania z dorobku ludzkiej cywilizacji). Potrzeby sztuczne tworzą te potrzeby, które zostały wykreowane przez rynek i jego mechanizm i bez których funkcjonowanie człowieka nie ulega pogorszeniu a poziom jego dobrobytu realnie nie obniża się. Zaspokajanie tych potrzeb oznacza natomiast istotne nadmierne obciążenie środowiska przyrodniczego i innych zasobów ekonomicznych.

Bez względu jednak na to czy kreacja dodatkowych potrzeb przez rynek jest uzasadniona czy nie, otwartość mechanizmu rynkowego i jego elastyczność stanowią, obok konkurencji, o sile i żywotności tej metody kreacji i podziału produktu (bogactwa) wytwarzanego w społeczeństwie ludzkim. Nie oznacza to jednak, że mechanizm ten nie jest narażony na zagrożenia (niedoskonałości) i w każdych warunkach działa w sposób niezawodny. Do problemu tego powrócimy w dalszych rozdziałach.

• VI.2. Istota i funkcje systemu cen w gospodarce rynkowej

Szczególnym elementem systemu rynkowego jest cena (ceny) funkcjonująca na nim. Ceny są podstawą wyborów dokonywanych na rynku przez podmioty gospodarcze. Dotyczy to zarówno cen dóbr i usług konsumpcyjnych, jak i cen czynników produkcji.

System cen to ogół kształtujących się na rynku cen produktów i usług oraz relacje tworzące się między cenami towarów.

System cen spełnia w gospodarce rynkowej kilka podstawowych funkcji:

• funkcja informacyjna (cena jest lub powinna być informacją o rzadkości poszczególnych dóbr);

• funkcja obrachunkowa (cena jest podstawowym parametrem wykorzystywanym w mikroekonomicznym rachunku prowadzonym przez poszczególne podmioty rynkowe);

• funkcja alokacyjna mikroekonomiczna (ceny informują producentów i konsumentów czy dokonana przez nich alokacja posiadanych zasobów ekonomicznych, na przykład dochodów jest optymalna);

• funkcja alokacyjna makroekonomiczna (ceny sygnalizują podmiotom gospodarczym, jakie są pożądane kierunki przepływu zasobów ekonomicznych w skali rynków i gospodarki);

• funkcja motywacyjna (ceny stanowią bodźce do podejmowania lub rozszerzania działalności albo do zmniejszania czy zaniechania działalności gospodarczej).

W warunkach gospodarki konkurencyjnej ceny ustalane są jako wypadkowa oddziaływania sił popytu oraz podaży. Jeżeli rynek nie spełnia warunków swobodnej konkurencji, co w praktyce nie jest zjawiskiem rzadkim, ceny mogą być modyfikowane przez czynniki egzogeniczne. W rozdziale drugim wspomniano o cenach minimalnych i maksymalnych wprowadzanych na niektórych rynkach przez upoważnione agendy rządowe. Tego typu polityka cenowa ma określone konsekwencje, jak to zostało przedstawione (rozdział 2). Innym sposobem modyfikowania cen jest wprowadzanie dotacji dla producentów lub konsumentów lub podatku. Narzędzia te również wywołują określone konsekwencje dla systemu cen.

Podejmując problem ceny i systemu cen należy zwrócić szczególną uwagę na znaczenie rachunku ekonomicznego. Rozumieć go można jako zespół metod i narzędzi oraz towarzyszących im kryteriów przy pomocy którego można określić efektywność (ekonomiczność) podejmowanych przedsięwzięć gospodarczych, czy szerzej gospodarowania na poziomie mikroekonomicznym (rachunek mikroekonomiczny) i makroekonomicznym (rachunek makroekonomiczny). Cechą rachunku ekonomicznego jest dominacja wymiaru ekonomicznego i rezygnacja z wymiarów politycznych czy ideologicznych. Wykorzystywanie rachunku ekonomicznego jest możliwe jeżeli są spełnione trzy podstawowe warunki, które w znacznej mierze zależą od cen i wykorzystania pieniądza. Po pierwsze, muszą być mierzalne zarówno efekty, jak i nakłady występujące w działalności gospodarczej. Po drugie, przy pomiarze muszą być wykorzystywane porównywalne jednostki. Po trzecie, istnieje jednoznaczne kryterium wyboru. Elementy te zapewnia stosowanie pomiaru za pomocą pieniądza jako numeraire oraz wykorzystanie systemu cen w rachunku ekonomicznym. Kryterium wyboru zapewnia oparta na zasadzie racjonalnego gospodarowania ogólna zasada optymalizacji.

Jeszcze inne konsekwencje związane są z możliwościami wprowadzania na rynku dyskryminacji cenowej. Sytuacja taka występuje na niektórych rynkach oligopolistycznych i monopolu pełnego. Warunkiem stosowania dyskryminacji cenowej jest możliwość podziału rynku na segmenty, które charakteryzują się różną możliwością reakcji nabywców na cenę. Oznacza to, że w poszczególnych segmentach rynku istnieje różna elastyczność cenowa popytu. Rozróżnia się trzy rodzaje dyskryminacji cenowej:

1. dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia polegająca na sprzedawaniu poszczególnych jednostek produktu po najwyższej możliwej do uzyskania cenie;

2. dyskryminacja cenowa drugiego stopnia polegająca na uzależnieniu ceny od ilości nabywanych jednostek produktu (na przykład rabat hurtowy);

3. dyskryminacja cenowa trzeciego stopnia opierająca się na strategii różnicowania cen w stosunku do określonych grup nabywców.

Problem ten zostanie wyjaśniony w następnym rozdziale. Dyskryminacja cenowa stosowana jest na rynkach, które nie charakteryzują się dostatecznie wysokim poziomem konkurencji i działają na nich podmioty na tyle duże, że mogą wpływać na sytuację rynkową. Zjawisko takie nie występuje na rynku doskonałej konkurencji.

Ceny są istotnym elementem informacji rynkowej. Na ich podstawie odpowiada się na główne pytania - co, ile i dla kogo produkować. Rozwiązanie tych problemów dokonuje się drogą kolejnych dostosowań uczestników rynku i koordynacji ich działań w oparciu o informacje rynkowe. Klasyczny mechanizm rynkowy i kształtowanie się cen pod wpływem popytu i podaży występuje tylko w warunkach doskonałej konkurencji rynkowej. W każdych innych warunkach może on ulegać takim czy innym deformacjom.

VI.3. Założenia modelu doskonałej konkurencji

W rozważaniach dotyczących funkcjonowania struktur rynkowych i zasad rządzących poszczególnymi rynkami najczęściej wykorzystuje się model rynku doskonałej konkurencji. Odgrywa on specyficzną rolę w analizie mikroekonomicznej. Jest swoistym wzorcem, służącym ocenie innych rzeczywistych struktur rynkowych. Z podobnymi wzorcami mamy do czynienia nie tylko w systemach miar (na przykład SI), ale również w innych dyscyplinach nauki jak na przykład w fizyce, gdzie posługujemy się gazem doskonałym czy ciałem doskonale czarnym.

Model rynku doskonałej konkurencji opiera się na następujących podstawowych założeniach:

1. Dostateczne rozproszenie popytu i podaży. Założenie to oznacza, że liczba nabywców i sprzedawców, którzy zawierają między sobą transakcje wymiany jest bardzo duża, a udział poszczególnych podmiotów gospodarczych w całym rynku jest na tyle mały, że żaden z nich nie może wpływać na cenę. Dotyczy to zarówno oferentów po stronie podaży rynkowej, jak i nabywców po stronie popytu. Cena na rynku doskonale konkurencyjnym jest zatem zmienną niezależną, kształtującą się jako wypadkowa oddziaływania rynkowego popytu i rynkowej podaży, akceptowaną zarówno przez sprzedawców jak i nabywców. Z punktu widzenia pojedynczego podmiotu gospodarczego jest to wielkość dana, swoisty rynkowy parametr.

2. Homogeniczność (jednorodność) produktu. Produkt będący przedmiotem transakcji wymiennych na rynku doskonałej konkurencji musi być identyczny ze względu na jego cechy użytkowe (wartość użytkową). Każdy oferent sprzedaje na rynku dokładnie taki sam produkt. Równocześnie nabywca nie posiada żadnych preferencji przy wyborze sprzedawcy. Dla nabywcy jest obojętne, od którego oferenta nabędzie towar, gdyż wszyscy producenci wytwarzają takie samo dobro. Homogeniczność produktu oznacza zatem jego identyczność użytkową oraz brak preferencji u nabywców co do oferenta.

3. Swoboda wejścia i wyjścia z rynku. Założenie to oznacza, że nie istnieją bariery, które nie dają:

• możliwości podjęcia produkcji i sprzedaży danego towaru przez dowolnego przedsiębiorcę w sytuacji, gdy zostaje on zachęcony możliwościami osiągania zysku nadzwyczajnego (brak barier wejścia);

• możliwości wycofania się danego przedsiębiorcy z rynku i likwidację firmy, jeśli ponosi ona straty (brak barier wyjścia).

Przed podmiotami, które są zainteresowane wejściem na rynek czy opuszczeniem go nie powstają żadne ograniczenia, bez względu na ich charakter. Zjawiska te nie istnieją i nie wywołują dodatkowych kosztów dla podmiotów gospodarczych.

4. Doskonała przejrzystość rynku (doskonała informacja rynkowa). Na rynku doskonałej konkurencji istnieje pełna znajomość stanu rynku zarówno przez sprzedających, jak i nabywających towary. W modelu konkurencji doskonałej zakłada się, że wszyscy sprzedający i kupujący posiadają pełną informację o produkcie i jego cenie, zarówno w danym momencie, jak i w przyszłości. W rezultacie nie występuje niepewność lub ryzyko związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Każdy producent może określić wielkość produkcji maksymalizującej zysk, natomiast nabywca może określić wielkość swojego popytu. Przyjęcie założenia o posiadaniu pełnej wiedzy o rynku przez podmioty rynku oznacza, że informacja jest darmowa.

5. Brak kosztów transakcyjnych. Założenie to oznacza, że w warunkach doskonałej konkurencji nie występują żadne dodatkowe koszty funkcjonowania na rynku poza nakładami ponoszonymi z powodu wytwarzania produktu (kosztów produkcji) u oferentów (producentów) i ceną za nabyty towar u klientów. Brak kosztów transakcyjnych łączy się z założeniem, że poruszanie się po rynku (w przestrzeni i czasie) oraz proces zawierania transakcji nie generuje żadnych kosztów.

6. Bierna rola rządu. Założenie to oznacza pełną wolność popytu i podaży. Na rynku konkurencji doskonałej decyzje sprzedawców i kupujących nie mogą być krępowane przez jakiekolwiek działania podejmowane ze strony agend państwowych takich jak: opodatkowanie, racjonowanie, dotowanie, arbitralne ustalanie przez rząd lub inną władzę ceny lub warunków sprzedaży itp. W modelu doskonałej konkurencji przyjmuje się zatem, podobnie jak czynią to liberalne modele gospodarki, założenie, że państwo i jego agendy ograniczają się jedynie do smithowskiej roli „stróża nocnego”. Nie odgrywają natomiast żadnej aktywnej roli w gospodarce. System rynkowy nie jest zakłócony przez działalność państwa.

7. Doskonała podzielność produktu. Założenie to ma przede wszystkim charakter formalno-techniczny i jest niezbędne gdy opisujemy sytuację i zachowania rynkowe przy pomocy ciągłych funkcji matematycznych. Oznacza ono, że produkt może być sprzedawany w dowolnie małych ilościach. Z technicznego punktu widzenia taka minimalna ilość to jednostka produktu, zachowująca walory użytkowe.

8. Doskonała podzielność i mobilność czynników produkcji. Pierwsza część założenia ma podobny, techniczno-formalny charakter i oznacza, że poszczególne czynniki produkcji można nabywać (sprzedawać) w dowolnie małych ilościach. Założenie to jest niezbędne w sytuacji, gdy opisujemy rynek za pomocą ciągłych funkcji matematycznych. Druga część założenia oznacza natomiast, że czynniki produkcji mogą być w dowolnych ilościach przenoszone do innych branż gospodarki czy na inne obszary geograficzne. Przenoszenie to odbywa się w sposób aczasowy (natychmiast) i bez ponoszenia kosztów.

• VI.4. Realność założeń modelu rynku doskonałej konkurencji. Problem czasu w analizie rynkowej.

Warunki wyznaczane przez model konkurencji doskonałej są trudne do osiągnięcia w rzeczywistości. Wpłynęło to również na wprowadzenie rozróżnienia typów konkurencji. Odróżnia się, między innymi, konkurencję "czystą" a więc taką, która nie nosi śladów monopolu od konkurencji doskonałej, która występuje na tych rynkach, gdzie istnieje całkowita mobilność towarów. W rzeczywistości, może z wyjątkiem niektórych giełd (na przykład giełdy papierów wartościowych), rynki nie spełniają warunków rynku doskonałej konkurencji.

Najczęściej naruszanym założeniem jest założenie dostatecznego rozproszenia popytu i podaży. O znacznym rozproszeniu podaży i popytu można było mówić w odniesieniu do rynków występujących w XIX wieku. Postępujące w gospodarce na przełomie XIX i XX stulecia oraz w XX wieku procesy koncentracji produkcji prowadziły do powstawania dużych i bardzo dużych przedsiębiorstw i zredukowały tą cechę rynku. W chwili obecnej znaczne rozproszenie podaży występuje przy produkcji niektórych płodów rolnych (np. pszenicy czy ziemniaków) lub w odniesieniu do niektórych rynków surowców naturalnych. Podobnie można scharakteryzować niektóre giełdy. Znacznie częściej spotykamy się z dostatecznym rozproszeniem popytu, zwłaszcza jeżeli uwzględnimy, że na danym rynku działają małe gospodarstwa domowe.

Równie trudno jest spełnić założenie jednorodności produktów. W rzeczywistości trudno jest odnaleźć produkty spełniające to założenie. Produktem względnie jednorodnym są niektóre płody rolne jak na przykład określony gatunek pszenicy czy ziemniaków. Za jednorodne można uznać również akcje danej spółki występującej na giełdzie. Większość produktów wymienianych na rynkach nie spełnia jednak tego założenia. Podobnie jak niespełniony jest warunek towarzyszący o nieistnieniu preferencji konsumenckich. W rzeczywistych zachowaniach spotykamy bowiem wiele czynników, które wpływają na to, że wybieramy chętniej ofertę danego producenta, niż innego i wybory nasze nie muszą być związane z cechami użytkowymi samego produktu.

Trudno również znaleźć rynki, na których nie występują jakiekolwiek bariery utrudniające wejście na dany rynek lub jego opuszczenie. Większość rynków podlega różnym regulacjom prawnym czy administracyjnym, które mają za zadanie uporządkować ich funkcjonowanie. Chodzi bowiem o to, aby dystrybucją określonych produktów nie zajmowały się podmioty nie spełniające na przykład podstawowych warunków higienicznych czy zapewniających bezpieczeństwo konsumentów. Nawet najbardziej otwarte współczesne rynki i formy działalności wymagają formalno-prawnej rejestracji podmiotów, które rozpoczynają funkcjonowanie lub ulegają likwidacji. Ma to między innymi zapobiec zamieszaniu prawnemu i utrudnić rozwinięcie się nielegalnych działań (na przykład oszustw gospodarczo-finansowych). W wielu przypadkach agendy rządowe tworzą dodatkowe bariery, które również mają stworzyć sprawniejsze, z punktu widzenia konsumentów, warunki funkcjonowania danego rynku. Praktyka gospodarowania dowodzi, ze brak takich regulacji prowadzi natychmiast do rozszerzenia się niepożądanych czy nawet przestępczych działań gospodarczych.

Jeszcze bardziej nierealistyczne jest spełnienie założenia o doskonałej przejrzystości rynku. W rzeczywistości sprzedający i kupujący nie mają pełnego rozeznania w sytuacji panującej na danym rynku. Pozyskiwanie jakichkolwiek informacji pociąga za sobą konieczność ponoszenia dodatkowych kosztów, co jest bezpośrednio związane z fizycznością procesów gospodarowania (na przykład niemożnością przemieszczania się bez określonych nakładów po czasoprzestrzeni rynkowej) a osiągnięcie informacji pełnej wymagałoby ponoszenia nakładów przekraczających możliwości pojedynczych podmiotów gospodarczych, nawet w warunkach funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego (trzeciej tofflerowskiej fali). W ramach takiego społeczeństwa bowiem pojawia się w miejsce braku informacji i utrudnionego do niej dostępu, problem nadmiaru informacji i tzw. szumów informacyjnych. W takich warunkach podmiotom gospodarczych jest nie mniej trudno zorientować się w sytuacji rynkowej, niż w warunkach niedostatku informacji. Z drugiej strony, nie można mówić, że „pełna” informacja rynkowa mogłaby w pełni wyeliminować problem ryzyka czy niepewności. Może go jedynie ograniczyć. Do zagadnienia tego powrócimy w dalszej części podręcznika (rozdział 11).

Z fizyczności procesów gospodarowania związany jest również problem niespełnienia założenia o nieistnieniu kosztów transakcyjnych. Ze względu na ograniczenia fizyczne nie można się bezkosztowo przemieszczać po jakimkolwiek rzeczywistym rynku. Każdy nakład ponoszony na poszukiwanie produktu (przeglądanie oferty rynkowej) oznacza określony koszt (na przykład w postaci kosztu alternatywnego). Również zawieranie poszczególnych transakcji nie odbywa się w sposób pozbawiony jakichkolwiek dodatkowych nakładów, które są także kosztami (jeżeli przedstawimy je w formie pieniężnej). Wszystkie, nawet najbardziej sprawne i nieuciążliwe z punktu widzenia klienta, formy sprzedaży generują dodatkowe koszty o charakterze transakcyjnym. Często koszty te muszą być ponoszone właśnie w celu podnoszenia tej sprawności obsługi.

Cechą charakterystyczną współczesnych gospodarek jest rozszerzenie udziału państwa i agend państwowych w życiu gospodarczym. Proces ten obserwujemy od wybuchu Wielkiego Kryzysu z lat 1929-1933. Keynesowskie podejście do gospodarki uzasadniło potrzebę aktywnego współuczestniczenia państwa w życiu gospodarczym. Agendy państwowe wpływają w różnorodny sposób na funkcjonowanie gospodarki, w tym również na płynność popytu i podaży. Jest ona ograniczana wieloma czynnikami takimi jak: ustawowe zakazy lub nakazy, reglamentacja, urzędowe wyznaczanie cen itp. Szczególnie często spotykanymi czynnikami zakłócającymi funkcjonowanie mechanizmu rynkowego są podatki i dotacje. Ich istnienie wydaje się współcześnie bezdyskusyjne z wielu różnych powodów, również pozaekonomicznych. W efekcie wielowiekowej transformacji gospodarki nie istnieje żadna jej postać pozbawiona jakiejkolwiek ingerencji rządu. Założenie o biernej roli rządu można zatem potraktować jako fikcję.

Założenie doskonałej podzielności produktu ma, jak już wspomniano, charakter techniczno-formalny. Jest nie tyle potrzebne do utrzymania warunków funkcjonowania rynku doskonałej konkurencji, ile do opisu tego rynku w sposób formalny. W rzeczywistości wyznaczanej prawami fizyki produkt można sprzedawać i nabywać w postaci co najmniej jednostki, która zachowuje własności użytkowe, czyli jest w stanie zaspokoić potrzebę, w celu zaspokojenia której została wytworzona. Nabywanie innych ilości jest nieuzasadnione. Trudno bowiem wyobrazić sobie walory użytkowe połowy odbiornika telewizyjnego. Można natomiast założenie to sprowadzić do wymiaru pieniężnego, a wówczas nabywanie ratalne telewizora oznacza, ze nabywamy mniej niż jednostkę, nie tracąc walorów użytkowych danego produktu.

Znacznie poważniejszą mogą być, z teoretycznego punktu widzenia, konsekwencje założenia o doskonałej podzielności i mobilności czynników produkcji. Z technicznego punktu widzenia założenie to nie jest realne. Nie ma bowiem możliwości swobodnego i bezkosztowego, a przy tym aczasowego przekształcania poszczególnych czynników produkcji. Przyjmując takie założenie próbuje się nie tylko opisać w sposób formalny (za pomocą modeli matematycznych) sposób funkcjonowania rynków ale również określić właściwe proporcje podziału. Z takim podejściem mamy na przykład do czynienia w ramach marginalnej teorii produkcji i podziału. Analiza konsekwencji założenia doskonałej mobilności czynników produkcji w gospodarce wychodzi jednak poza ramy obecnej analizy.

Można zadać sobie pytanie: dlaczego, pomimo, że założenia doskonałej konkurencji nie są spełnione posługujemy się tym modelem? Odpowiedź na tak postawione pytanie można oprzeć na kilku argumentach. Po pierwsze, model ten jest wzorcem, który pozwala poznać na ile rzeczywiste rynki odbiegają swoim „zachowaniem” od rozwiązania idealnego. Przy jego pomocy można ponadto określić na czym polegają te rozbieżności i jak są znaczące. Po drugie, analizując rzeczywiste rynki można zbadać w jaki sposób należy usuwać niedoskonałości ich funkcjonowania. Na to również pozwala odniesienie rzeczywistych rynków do idealnego wzorce - rynku doskonałej konkurencji. Po trzecie, model doskonałej konkurencji posiada określone walory dydaktyczne. Pozwala poznać mechanizmy rynkowe kształtujące wielkość produkcji i zyski pojedynczych producentów oraz całych gałęzi przemysłu działających na rynku w warunkach konkurencji.

Zjawiska badane w ramach empirycznych analiz mikroekonomicznych odbywają się, jak wszystkie procesy gospodarowania, w czasie rzeczywistym. Analiza modelowa natomiast prowadzona jest bardzo często w oparciu o czas logiczny. On właśnie pozwala wprowadzić rozróżnienie między tzw. okresem krótkim i okresem długim. Krótki okres charakteryzuje się występowaniem takich czynników produkcji i zasobów ekonomicznych, które są zmienne i takich, które są stałe. W długim okresie wszystkie czynniki produkcji (zasoby ekonomiczne) są zmienne. Dla okresu krótkiego charakterystyczny jest podział kosztów produkcji na koszty stałe i koszty zmienne, podczas gdy w okresie długim wszystkie koszty są zmienne. W analizie rynku dotyczącej wyznaczania ceny rynkowej oraz równowagi rynkowej uwzględnia się również czynnik czasu. W odniesieniu do rynku ekonomiści wyróżniają także okres krótki i okres długi.

Okres krótki to taki okres, w którym rozmiary przedsiębiorstwa są stałe, inaczej mówiąc stałe są jego możliwości produkcyjne, wielkość produkcji zmienia się wraz ze zmianą nakładów czynników zmiennych. W okresie krótkim liczba przedsiębiorstw w branży jest stała. Okres długi to taki okres, w którym możliwa jest zmiana rozmiarów przedsiębiorstwa w zależności od kosztów produkcji oraz od zmiany sytuacji na rynku. W długim czasie liczba przedsiębiorstw w branży może ulec zmianie. Jeżeli sytuacja rynkowa jest korzystna, możliwe jest osiąganie wysokich zysków, liczba przedsiębiorstw w danej branży będzie się zwiększać. Jeżeli zaś sytuacja rynkowa jest niekorzystna i nie sprzyja rozwojowi wówczas liczba przedsiębiorstw zmniejsza się.

VI.5. Funkcjonowanie firmy na rynku konkurencji doskonałej w krótkim okresie

W oparciu o założenia modelu rynku doskonałej konkurencji można stwierdzić, że cena jest parametrem rynkowym powstającym jako wypadkowa gry sił popytu rynkowego i rynkowej podaży. Jest to zatem cena równowagi P_R. Krzywa D ilustruje popyt wszystkich nabywców na danym rynku a krzywa S jest ilustracją podaży wszystkich producentów działających w danej branży (rynku). Punkt przecięcia się tych krzywych jest punktem równowagi rynkowej i wyznacza poziom ceny, po której będzie sprzedawane dane dobro na rynku.

Wykres VI.1. Cena równowagi rynkowej a popyt na produkty pojedynczego producenta w warunkach rynku doskonałej konkurencji





P Rynek P Firma




S MC

R R_F





P_R D_F




D





Q_R Q q_R Q

Założenie o dostatecznym rozproszeniu popytu i podaży pozwala przyjąć, że pojedynczy producent może dostarczyć na dany rynek dowolną ilość produktu po danej cenie P_R nie wywołując zauważalnej zmiany podaży. Pojedynczy producent ma zatem doskonale elastyczną krzywą popytu na wytwarzany przez niego produkt. Na wykresie obrazuje to równoległe do osi 0Q położenie krzywej popytu firmy D_F.

Rynkowa krzywa popytu D ma nachylenie ujemne. Pojedynczy uczestnik rynku doskonałej konkurencji odbiera popyt na swoje produkty jako doskonale elastyczny czyli ma poziomą indywidualną krzywą popytu. Gdyby podmiot chciał sprzedać swoje wyroby po cenie niższej niż cena równowagi P_R mógłby to zrobić bez problemu. Byłoby to jednak działanie nieracjonalne ponieważ za swoje wyroby mógłby uzyskać cenę wyższą, równą P_R. Natomiast nie ma możliwości znalezienia nabywców na swoje wyroby po cenie wyższej niż cena równowagi P_R. Wielkość oferty zależy od decyzji producenta, natomiast krzywa popytu nie jest determinowana przez oferenta.

Działający na rynku producent ma swoją funkcję celu (kryterium działania). Wynika ona z zasady racjonalnego gospodarowania i jest wzmacniana przez mechanizm konkurencji rynkowej. Funkcją taką dla podmiotów rynkowych jest maksymalizacja zysku. Jest on korzyścią netto. Poszukując zatem maksymalnego poziomu tej wielkości można wykorzystać ogólną zasadę optymalizacji.

Ogólna zasada optymalizacji stwierdza, że maksimum korzyści netto osiągane jest wówczas, gdy przychód marginalny zrównuje się z kosztem marginalnym.

Maksimum korzyści netto (zysku) oznacza zatem możliwość znalezienia optymalnej wielkości produkcji.

Optymalna wielkość produkcji oznacza taki poziom produkcji, dla której różnica pomiędzy przychodami całkowitymi ze sprzedaży (utargiem) a kosztami produkcji jest maksymalna.

Analizując przychód marginalny na rynku doskonałej konkurencji można zauważyć, że kształtuje się on na stałym poziomie, wyznaczonym przez cenę. Przedsiębiorstwo funkcjonujące w warunkach doskonałej konkurencji przy elastycznej krzywej popytu nie może wywołać spadku ceny produktu. Ponieważ sprzedaż dodatkowej jednostki nie wywiera wpływu na dotychczasowy przychód uzyskiwany z poprzednich jednostek, przychód marginalny z tej jednostki jest równy cenie. Jest to cena równowagi rynkowej P_R. W warunkach doskonałej konkurencji cena jest stała w danym czasie. Przychód całkowity jest równy iloczynowi tej ceny i ilości sprzedanych produktów. Oznacza to, że przychód przeciętny będzie również taki sam jak cena. W warunkach doskonałej konkurencji można zapisać relację:

MR = P_R = ATR (VI.1)

W relacji tej MR jest przychodem marginalnym, P_R to cena równowagi rynkowej, natomiast ATR oznacza przychód jednostkowy uzyskiwany ze sprzedaży jednostki produktu na rynku doskonałej konkurencji.

Poszukiwanie maksimum zysku można przedstawić w postaci następującego wykresu VI.2.

Wykres VI.2. Całkowite przychody ze sprzedaży i całkowite koszty produkcji oraz optymalna produkcja przedsiębiorstwa w doskonałej konkurencji





TR, TC TC


TR















Q₁ Q_opt Q₂ Q

Przychód całkowity TR jest wprost proporcjonalny do wielkości sprzedaży. Koszty całkowite kształtują się w pewnej zależności od rozmiarów produkcji. Jeżeli jest ona zbyt mała to koszty te, kształtowane głównie przez koszty stałe, przewyższają wielkość przychodu całkowitego. Pewien określony rozmiar produkcji Q₁ pozwala osiągnąć taki przychód całkowity, który zrównuje koszty całkowite poniesione dla tej wielkości produkcji. Dalej produkcja kształtuje się na poziomie przynoszącym utarg całkowity większy niż koszty całkowite. Przedział produkcji między Q₁ a Q₂ jest korzystny z punktu widzenia producenta, ponieważ zapewnia uzyskanie korzyści netto. W przedziale tym należy szukać optymalnej wielkości produkcji, dla której zysk czyli korzyść netto jest maksymalna. Jak już wspomniano spełnia ona warunek wyznaczony przez ogólną zasadę optymalizacji czyli MR=MC.

Jeżeli przychód marginalny jest większy od kosztu marginalnego, wówczas zwiększenie produkcji (sprzedaży) o kolejną jednostkę przyniesie przyrost przychodu całkowitego oraz zysku. Sytuacja taka trwać będzie do momentu zrównania się przychodu marginalnego oraz kosztu marginalnego. Dalsze powiększanie produkcji (sprzedaży) oznaczać będzie ponoszenie strat przez firmę ponieważ przychód krańcowy będzie mniejszy niż koszt krańcowy wytworzenia (sprzedaży) tej jednostki. W warunkach rynku doskonałej konkurencji warunek optymalnej produkcji ma postać:

MR = MC = P_R (VI.2)

Wykres VI.3. Równowaga przedsiębiorstwa na rynku doskonałej konkurencji w krótkim okresie (wariant zysku dodatniego)





MC,ATC,

AVC,MR, MC

P_R




ATC




AVC



P_R=MR







Q_opt Q

Osiągnięcie optymalnej wielkości produkcji oznacza, że przedsiębiorstwo maksymalizuje swój zysk, a zatem jest w stanie równowagi. Firma nie będzie zainteresowana zmianą wielkości produkcji, dopóki nie zmienią się koszty produkcji lub cena.

Określenie optymalnej wielkości produkcji zgodnej z warunkiem VI.2 oznacza, że przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk. Powyższy warunek jest warunkiem koniecznym osiągania maksymalnego zysku. Nie jest jednak warunkiem dostatecznym aby przedsiębiorstwo osiągało zysk dodatni. To czy przedsiębiorstwo będzie osiągać taki zysk zależy od relacji między ceną dobra na rynku a kosztem przeciętnym dla optymalnej wielkości produkcji. Możliwe są trzy sytuacje:

1. jeżeli dla danego poziomu optymalnego produkcji Q_opt cena jest większa od kosztu przeciętnego ATC, to przedsiębiorstwo osiąga zysk dodatni

MC = P_R > ATC  TP > 0 (VI.3)

Sytuacja taka przedstawiona jest na wykresie VI.3.

2. jeżeli dla danego poziomu optymalnego produkcji Q_opt cena jest równa kosztowi przeciętnemu ATC, to przedsiębiorstwo osiąga zysk zerowy (zerowy zysk ekonomiczny).

MC = P_R = ATC  TP = 0 (VI.4)

Wykres VI.4. Równowaga przedsiębiorstwa na rynku doskonałej konkurencji w krótkim okresie (wariant zerowego zysku ekonomicznego)





MC,ATC,


MR, P_R MC

ATC






P_R=MR







Q_opt Q

Jeżeli zysk ekonomiczny wynosi zero, to przedsiębiorstwo osiąga zysk normalny. Oznacza to, że optymalna wielkość produkcji zapewnia zwrot kosztów ekonomicznych. Obejmują one koszty związane z nabyciem niezbędnych czynników produkcji i koszt alternatywny własnych czynników produkcji.

3. jeżeli dla danego poziomu optymalnej produkcji Q_opt cena jest niższa niż koszt przeciętny ATC, to przedsiębiorstwo osiąga zysk ujemny czyli ponosi stratę

MC = P_R < ATC  TP < 0 (VI.5)

W krótkim okresie przedsiębiorstwo, w zależności od położenia krzywej kosztu przeciętnego ATC, może osiągać zyski dodatnie, zerowe lub ujemne czyli ponosi straty. Jaki zatem jest warunek zamknięcia firmy w krótkim okresie? Przedsiębiorstwo zostanie zlikwidowane wówczas, gdy dana produkcja nie pozwala na pokrycie krótkookresowych kosztów zmiennych.

MC = P_R = AVC_min (VI.6)

Cena spełniająca powyższy warunek nazywana jest ceną zamknięcia. Innymi słowy, minimalna cena opłacalna dla firmy musi być wyższa od minimalnych kosztów zmiennych.

Wykres VI.5. Równowaga przedsiębiorstwa na rynku doskonałej konkurencji w krótkim okresie (wariant straty ekonomicznej)






MC,ATC,


MR,P_R MC ATC






P_R=MR







Q_opt Q

Funkcja podaży przedsiębiorstwa pokazuje zależność między ceną rynkową danego dobra a ilością oferowaną przez tą firmę na rynku. W krótkim okresie firma będzie produkować przy cenie wyższej od minimum przeciętnych kosztów zmiennych. Dla każdej ceny przewyższającej tą cenę minimalną przedsiębiorstwo będzie oferować produkcję spełniającą warunek P_R = MC. Punkty przecięcia poziomu ceny z kosztem marginalnym wyznaczają zatem rozmiary produkcji oferowanej przez przedsiębiorstwo.

Krzywa podaży przedsiębiorstwa przedstawia rozmiary jego produkcji przy różnych poziomach ceny.

W krótkim okresie gałąź charakteryzuje się stałością dwóch elementów:

• wielkością stałych czynników produkcji zaangażowanych przez każde przedsiębiorstwo działające w danej gałęzi;

• liczbą przedsiębiorstw w tej gałęzi.

Podaż gałęzi w krótkim okresie jest sumą podaży poszczególnych przedsiębiorstw. Krzywą podaży gałęzi otrzymujemy zatem sumując krzywe podaży przedsiębiorstw działających w danej gałęzi.

Wykres VI.6. Krótkookresowa krzywa podaży firmy na rynku doskonałej konkurencji





MC,AVC,

MR, P_R MC = S_indyw




AVC






P_R=MR






min AVC




Q_opt Q

VI.6. Funkcjonowanie przedsiębiorstwa na rynku doskonałej konkurencji w długim okresie

Przedsiębiorstwo działające na rynku doskonałej konkurencji w długim okresie kieruje się identycznymi zasadami, jak w przypadku okresu krótkiego. Optymalna wielkość produkcji wyznaczona jest przez zrównanie się ceny z długookresowymi kosztami marginalnymi PR = LMC. Geometrycznie ujmując długookresowa krzywa kosztów marginalnych jest bardziej spłaszczona niż krzywe krótkookresowe, ponieważ w długim okresie można bardziej swobodnie dostosowywać wszystkie czynniki produkcji (wyrażające koszty) do zmieniającej się produkcji.

Warunkiem zamknięcia firmy w długim okresie jest natomiast kształtowanie się ceny poniżej długookresowych całkowitych kosztów przeciętnych LATC. W długim okresie obserwuje się również tendencję do ujednolicania przebiegu funkcji kosztów między poszczególnymi przedsiębiorstwami. Wynika to z faktu, że zgodnie z zasadą racjonalnego gospodarowania oferenci starają się minimalizować długookresowe koszty przeciętne.

Ponieważ przedsiębiorstwa działają na rynku pozbawionym barier, nowe, wchodzące podmioty szybko doprowadzają do „wyzerowania” się zysku ekonomicznego, co, jak już wspomniano, oznacza, że będą one osiągać zysk normalny.

Wykres VI.7. Równowaga przedsiębiorstwa na rynku doskonałej konkurencji w długim okresie




LMC,MR,


LATC,P_R


LMC LATC






P_R=MR







Q_opt Q

Odmienne będą również w długim okresie krzywe podaży poszczególnych przedsiębiorstw, w porównaniu z krótkim okresie, a także krzywe podaży całej gałęzi. W długim okresie każdy podmiot gospodarczy (w tym przypadku przedsiębiorstwo) może zmienić swoje możliwości produkcyjne powiększając je lub pomniejszając. Ponadto zmianie może ulec liczba przedsiębiorstw działających w danej gałęzi. Z tych powodów podaż gałęzi w długim okresie jest równa podaży oferowanej przez przedsiębiorstwa oraz podaży firm, które mogłyby wejść na dany rynek.

W efekcie na rynku doskonałej konkurencji w długim okresie cena jest równa minimalnym długookresowym kosztom jednostkowym, a zysk ekonomiczny zeruje się.

Szerzej na ten temat znaleźć można w opracowaniu: A.Becla, S.Czaja, Problemy kreacji ekologicznego image firmy (w) „Problemy ekologii”, 2001.

Szerzej na ten temat napisano w pracy: S.Czaja, J.Tutaj, Liberalizm. Powstanie, rozwój i znaczenie myśli liberalnej, Wałbrzych 2000.

Szerzej na ten temat znaleźć można w pracy: S.Czaja, Czas w ekonomii. Sposoby interpretacji czasu w teorii ekonomii i praktyce gospodarczej, Wrocław 2001.

Finanse behawioralne

Analiza zachowania jednostek

Analiza zachowania rynku

- teoria perspektywy

- efekt predyspozycji

- heurystyki

- anomalie sezonowe

- anomalie fundamentalne

- anomalie związane z nadreaktywnością rynku

Porządek pozytywny panujący w społeczeństwie i gospodarce

Wolność osobista człowieka

Własność prywatna

Wolność działalności gospodarczej

Porządek naturalny panujący w przyrodzie (Naturze)

Oferent

Oferent

Nabywca

Nabywca

Konkurencja cenowa i pozacenowa

---