1. ISTOTA I PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA POLITYKI EKONOMICZNEJ

Słowo polityka jest terminem wieloznacznym. Najbardziej ogólnie słowo „polityka” od greckiego politycos znaczy - sztuka rządzenia państwem. Współcześnie przez politykę tzw. ogólną rozumie się zazwyczaj zorganizowaną działalność społeczną, mającą na celu zdobycie oraz umocnienie i/lub utrzymanie władzy państwowej. Polityką zajmuje się dyscyplina naukowa zw. nauką o polityce lub politologią.

Polityka i działalność polityczna wiąże się z państwem, z władzą publiczną. Obecnie władzą publiczną obok państwa są samorządy terytorialne.

W gospodarce rynkowej państwo teoretycznie nie powinno mieć wiele „do powiedzenia”. Jednak w rzeczywistości wcale tak nie jest. W rozwiniętych krajach rynkowych około połowy PKB przechodzi przez budżet państwa, a druga połowa także nie pozostaje bez jego wpływu. Państwo jest również największym pracodawcą. A więc nawet w gospodarce rynkowej państwo pełni znaczącą rolę, np. silna i głęboka interwencja państwa doprowadziła do mocnej pozycji „azjatyckich tygrysów”.

Wolny rynek nie ogranicza roli państwa, ma znaczenie bardziej werbalne, deklaratywne.

Podsumowując, polityka jest działalnością państwową i jej znaczenia nie pomniejsza system rynkowy.

Polityka jest działalnością o dwóch różniących się aspektach: 1. Działalność praktyczna - sztuka, podejmowanie pewnych decyzji w praktyce i ich realizowanie. 2. Dziedzina wiedzy - teoria, nauka.

Te dwa aspekty wyraźnie się odróżniają. Działalność praktyczna względem polityki nie zawsze się opiera i nie musi się opierać na teorii. Teoria z kolei nie zawsze jest w stanie podać niezbędne dla praktyki rozwiązania. Można być doskonałym teoretykiem, ale nie osiągnąć żadnych sukcesów w praktyce, i odwrotnie. Na politykę więc trzeba patrzeć z dwóch perspektyw.

W polityce ekonomicznej chodzi o formułowanie celów i zadań rozwoju społeczno-gospodarczego. Cele te muszą odpowiadać pewnym warunkom: 1. powinny być formułowane w miarę możliwości w sposób konkretny, jasny, precyzyjny. Błędem jest formułowanie celów ogólnikowych, abstrakcyjnych (np. bezpieczeństwo, dobrobyt, mniejsze bezrobocie, postęp, demokracja, wolny rynek). Im bardziej konkretnie formułujemy swoje założenia, tym bardziej narażamy się w przyszłości na krytykę (jeśli nie spełnimy obietnic), 2. cele muszą dotyczyć pewnego określonego czasu; w polityce gospodarczej nie ma celów ponadczasowych, nie można odkładać realizacji celów w nieskończoność, 3. cele muszą być adekwatne do posiadanych obiektywnie środków realizacji. Nie należy formułować celów przekraczających realne możliwości. Środki i możliwości osiągania celów trzeba realistycznie ocenić, jednak obiektywna ocena często jest niemożliwa.

Należy kierować się zasadą racjonalnego działania (przy danych środkach osiągamy najwyższy stopień realizacji celu (maksymalizacja), lub dany stopień realizacji celu osiągamy przy pomocy jak najmniejszych nakładów środków(minimalizacja)).

Polityka ekonomiczna powinna być działaniem racjonalnym, ale jest ona ograniczana przez ludzi, którzy nie zawsze zachowują się racjonalnie, ulegają emocjom, wpływom, itd. W polityce ekonomicznej jest więc miejsce na działanie irracjonalne, lecz zakres takich działań powinien być jak najmniejszy.

Miejsce teorii polityki ekonomicznej w systemie nauk ekonomicznych.

Teoria polityki ekonomicznej jest nauka ekonomiczną. Ogólna teoria polityki (politologia) nie jest nauką ekonomiczną. Teoria polityki ekonomicznej należy do systemu nauk ekonomicznych, wiąże się z innymi dyscyplinami ekonomicznymi, a w szczególności z teorią ekonomii. Teoria polityki ekonomicznej dotyczy władzy publicznej, państwa, a zatem dotyczy skali makroekonomicznej. Teoria polityki ekonomicznej wiąże się z teorią ekonomii, a przede wszystkim z makroekonomią. Teoria polityki ekonomicznej i makroekonomia posługują się tymi samymi pojęciami, modelami ekonomicznymi, metodami badawczymi, są więc bardzo podobne. To podobieństwo nasuwa wątpliwość czy polityka ekonomiczna stanowi samodzielną dyscyplinę naukową, czy też jest częścią ekonomii. Polityka ekonomiczna jako teoria różni się od makroekonomii i stanowi samodzielną dyscyplinę. Różnice między teorią polityki ekonomicznej a teorią makroekonomii polegają na:

- innym szczeblu abstrakcji prowadzonych analiz i rozwiązań. Makroekonomia operuje wysokim szczeblem abstrakcji, a w polityce ekonomicznej ten stopień jest niższy, jest bliższa praktyki. Ekonomię należy rozumieć jako dyscyplinę ogólną, modelową i konkretną, stosowaną. Politykę ekonomiczną traktujemy jako właśnie tą stosowaną.

- teoria polityki ekonomicznej wykazuje interdyscyplinarne związki z szeregiem dyscyplin również pozaekonomicznych (socjologia, nauki prawne, historia). Rzutuje to na sylwetkę naukową tej dyscypliny. Chcąc uprawiać politykę ekonomiczną musimy być dobrymi ekonomistami, a poza tym mieć wiele innych zdolności z innych dziedzin.

Polityka ekonomiczna częściowo jest uwarunkowana w sensie doktrynalnym czego nie ma w innych naukach ekonomicznych. W polityce ekonomicznej jest istotne jaką doktrynę uznaje dane środowisko czy osoba. Myślenie doktrynalne występuje w teorii i praktyce. Z pozoru doktryna tak jak teoria naukowa stanowi usystematyzowany zewnętrznie i logicznie powiązany zbiór twierdzeń. Często doktrynę uznaje się za teorię naukową i odwrotnie. Różnica polega na tym, że twierdzenia stanowiące podstawę doktryny nie są dowodzone. Jest to niemożliwe i nie ma takiej potrzeby. Natomiast wynikające z tych twierdzeń inne twierdzenia są uzasadnione. Tymczasem teorie naukowe są dowodzone, słuszność twierdzeń podlega dowodzeniu. Źródłem twierdzeń doktrynalnych mogą być takie wartości jak światopogląd, system wychowawczy. Doktryny tworzą też instytucje, osoby z dużym autorytetem.

Modele polityki ekonomicznej (najbardziej uproszczone założenia kształtujące zasady polityki ekonomicznej) Modele polityki ekonomicznej można scharakteryzować z punktu widzenia różnych kryteriów. Kryterium będzie skuteczność modelu, a tą skuteczność można przedstawić za pomocą tempa wzrostu PKB, poziomu życia społeczeństwa. Innym kryterium może być efektywność gospodarowania lub stopień otwarcia danego systemu ekonomicznego.

Model polityki ekonomicznej scentralizowanej

Polityka ekonomiczna scentralizowana działa w sposób podobny do systemu wojskowego. Szczebel wyższy wydaje polecenia niższym i wymaga ich realizowania (realny socjalizm, gospodarka faszystowska).

Model polityki ekonomicznej działającej na zasadzie autoregulacji

Większość decyzji gospodarczych podejmują te podmioty, których te decyzje dotyczą. Instrumentem autoregulacji jest system wolnorynkowy. Jednak pełen taki system nie istnieje, potrzebna jest pewna doza centralizacji.

Model polityki ekonomicznej pośredni

Model obejmuje pewne elementy obydwu powyższych modeli. Współczesną politykę gospodarczą można określić mianem systemu dualnego. Jest to pewna kombinacja autoregulacji i centralizacji.

Generalny problem polega na tym jakie maja być proporcje między elementami tych systemów. Jest to podstawowy problem modelowy współczesnej polityki ekonomicznej. Skrajne rozwiązanie w zasadzie nigdzie nie istnieje.

2. SYSTEMY POLITYCZNO GOSPODARCZE

Analizując gospodarkę narodową należy stosować tzw. Podejście systemowe. System ten składa się z pewnych elementów, które możemy stosować jako podsystemy systemu gospodarki narodowej . Pomiędzy tymi elementami zachodzą pewne związki, które wpływają na te elementy jak i na cały system. W ujęciu systemowym jakakolwiek zmiana w elemencie systemu wywołuje zmiany w innych elementach jak i w całym systemie.

Funkcjonowanie gospodarki narodowej jako systemu gospodarczego jest zdeterminowane założeniami ustroju politycznego, jego charakterem. W związku z tym używamy określenia system polityczno-gospodarczy. Każdy system polityczno-gospodarczy odznacza:

1. Forma własności kapitału (środków produkcji)

2. Sposób wykonywania zachodzących w tym systemie procesów.

Ad. 1.Własność środków produkcji: Podstawą każdego systemu polityczno-gospodarczego jest własność środków produkcji. Własność to zbiór uprawnień to zbiór uprawnień, z którymi właścicielowi przysługują pewne korzyści w stosunku do posiadanego obiektu: 1. właściciel może swobodnie dysponować obiektem własności, może go sprzedać, podarować, zmienić, zlikwidować, 2.właściciel może wykorzystywać dany obiekt do zaspokajania swoich własnych potrzeb.

Własność jest stosunkiem między ludźmi, z którego wynikają dane uprawnienia. Stosunek ten zawiązuje się albo na mocy prawa państwowego (właścicielem jest ten, kto posiada tytuł prawny) albo ze względu na sposób użytkowania danego obiektu właściciel jest kategorią prawną a także kategorią ekonomiczną (właścicielem jest osoba fizyczna lub prawna, która de facto rozporządza danym przedmiotem, czerpie z niego korzyści). Właścicielem ekonomicznym może być może być właściciel prawny (i tak jest najlepiej).

Właścicielem ekonomicznym może być osoba, która zawarła umowę z właścicielem prawnym lub osoba, która bezprawnie weszła w posiadanie danego obiektu.

W ekonomii przyjmujemy na ogół milcząco założenie, że osoby właścicieli prawnych i ekonomicznych są tożsame. Rozróżnienie między właścicielami prawnymi i ekonomicznymi jest trudne w przypadkach kryminalnych i w przypadkach zbiorowego właściciela, np. właścicielami majątku państwa są wszyscy obywatele (w sensie prawnym). W sensie ekonomicznym właścicielami są ci, którzy rzeczywiście mogą zarządzać majątkiem (wszyscy urzędnicy państwa).

U podstaw decyzji publicznych może leżeć: 1. dobro publiczne - kryterium nie do zdefiniowania, 2. interes grupowy (np. interes ugrupowania politycznego), interes środowiskowy, 3. dobro indywidualne samego siebie lub swojego najbliższego otoczenia.

Decyzjom państwowym powinno przyświecać dobro publiczne. W wielu przypadkach przyświeca jednak interes indywidualny lub grupowy. Sektor publiczny jest niestety mało efektywny. Własność publiczna stanowi formę własności szczególnie dogodną do manipulacji i nadużyć.

Własność prywatna: Reprezentuje ona zupełnie inny charakter. Własność prywatna polega na wyraźnym związku między obiektem własności a systemem społeczno-gospodarczym osoby właściciela. Jego sytuacja zależy od tego jak jego własność będzie wykorzystywana w długim okresie czasu. Własność prywatna jest zazwyczaj bardziej efektywna ekonomicznie.

Własność komunalna: Jest to własność samorządów terytorialnych. Jest to własność publiczna, tylko w skali mniejszej niż własność państwowa. W związku z tym przysługują jej te same prawa co własności państwowej .

Własność spółdzielcza: Bliższa własności prywatnej niż komunalnej

Własność komunalna, spółdzielcza i inne formy stanowią formy własności, które mają elementy własności państwowej i prywatnej.

Ad 2.

Zasadniczo dwie możliwości:

1. System reguluje się sam, samoistnie - autoregulacja systemowa.

2. Regulacja silnie scentralizowana, prowadzona odgórnie przez centrum, które podejmuje wszystkie prawie decyzje dotyczące regulowania systemu.

Jeden i drugi sposób regulacji ma wady i zalety:

1. (+) bardzo efektywna pod względem ekonomicznym (-) bardzo wiele podmiotów, wprowadza się żywiołowość, a nawet anarchia, gra żywiołowa - okresowe załamania

2. (+) pozwala uniknąć skutków żywiołowego rozwoju, centrum bowiem może wszystko zaplanować na odległą przyszłość (-) jednostki realizujące decyzje podjęte na szczeblu centralnym nie są żywotnie zainteresowane w jak najlepszym ich wykonywaniu, nie czują się odpowiedzialne za swoją działalność - niska efektywność ekonomiczna, podobnie jak omówiona wcześniej własność państwowa (-) wymaga bardzo rozbudowanego aparatu administracyjnego - dużo kosztuje jego utrzymanie, działa w sposób ociężały, przekazywanie decyzji przeciąga się w czasie co powoduje, że są one niekiedy opóźnione.

Teoretycznie mamy 4 modele systemu polityczno-gospodarczego:

1. System, który opiera się na prywatnej własności i na autoregulacji absolutnej (system kapitalistyczny)

2. System, który opiera się na państwowej własności i na odgórnym centralnym planowaniu procesów gospodarczych (system realnego socjalizmu)

3. System, który opiera się na prywatnej własności i na państwowym odgórnym regulowaniu. Możliwe jest to, kiedy prywatni właściciele sami oddadzą się skrzydła państwa, tylko gdy właściciele zostaną zastraszeni przez państwo (również terror fizyczny-systemy faszystowskie). W dłuższym okresie trudno to sobie wyobrazić.

4. System, który opiera się na państwowej własności i na rynkowej autoregulacji. Konkurencja między przedsiębiorstwami państwowymi (socjalizm rynkowy). W teorii ma on wielu zwolenników. Może funkcjonować ale tylko w małej skali i w krótkim okresie czasu (Jugosławia przed wojną Bałkańską). Na dłuższą metę jest to nie do pogodzenia.

Z 4 teoretycznych możliwości w szerokiej skali i na dłuższą okres czasu mamy dwie możliwości: 1 albo 2. Jeden i drugi jest wewnętrznie zgodny.

Model realnego socjalizmu

(gospodarki centralnie planowanej, gospodarki nakazowo-rozdzielczej)

Dwa filary: państwowa własność; centralne planowanie

W ramach tego modelu inne niż państwowa formy własności uważane są za niedoskonałe, za przeżytek po poprzednich epokach, i bardziej lub mniej konsekwentnie są eliminowane.

Państwowa własność środków produkcji była realizowana zaraz po przewrocie politycznym-przymusowa nacjonalizacja środków produkcji. Podporządkowanie jaj przepisom prawa, w praktyce bardzo często przepisy te nie były respektowane. Nacjonalizacja objęła mienie prywatne większej wartości w trybie przymusowym bez odszkodowania w pozarolniczych działach gospodarki narodowej. W rolnictwie wyjątek - w imię sojuszu robotniczo-chłopskiego. Większość ziem przekazano rolnikom lub osobom bez ziemi w ramach tzw. Reformy rolnej. Własność prywatna była jednak niezgodna z założeniami systemu i te indywidualne, prywatne gospodarstwa traktowano jako formę przejściową. Postanowiono nie od razu znacjonalizować gospodarstwa, lecz wprowadzać spółdzielcze gospodarstwa (wprowadzono kolektywizację, często pod przymusem , a nawet terrorem). Następnie te spółdzielnie przekształcano w państwowe gospodarstwa z wyjątkiem Polski, gdzie z czasem spółdzielnie się rozpadały i powstały znowu (istniejące do dziś) gospodarstwa indywidualne.

W pozarolniczych działach własność państwowa to 90% oraz śladowe formy własności prywatnych.

W sektorze usług ze względu na jego specyfikę wprowadzono w nieco szerszej skali formę spółdzielczą, np. usługi mieszkaniowe, bytowe (naprawy, gastronomiczne). Forma spółdzielni była podporządkowana państwowemu zarządzaniu i niewiele się różniła do własności państwowej.

Tak aż do następnego przewrotu (w Polsce do 1989). Naczelnym zadaniem stała się prywatyzacja. O ile nacjonalizacja za „jednym cięciem”, to prywatyzacja nieco wolniej (przy demokratyzacji nie wypada stosować środków jak w nacjonalizmie, np. środków przymusu). Problem reprywatyzacji - na dobrą sprawę w Polsce jej nie rozpoczęto.

Centralne zarządzanie i planowanie całą gospodarką narodową

Centralna regulacja ewoluowała w całym tym systemie. Stopień centralizacji ulegał stopniowo zmniejszeniu. Najsilniejsza centralizacja była do lat 1950-tych - centralizacja monstrualna, największa z możliwych centralizacja w rękach jednego człowieka. 1953 - proces stopniowej odwilży. Nadal jednak zasada planowania obligatoryjnego. Każda jednostka otrzymywała odgórne wskaźniki do realizacji. Były sankcje administracyjne, finansowe, moralne, a także karne. Powszechną praktyką było ukrywanie faktycznych możliwości i rezerw. Każdy podmiot starał się pokazać swoją sytuację w jak najgorszym świetle. Systemowi temu towarzyszyło ogromne marnotrawstwo. Zachowanie ludzi też nawiązywało do tej patologii (wszyscy byli biedni, chorzy). Wszyscy ukrywali swoje możliwości, marnotrawstwo wszystkich czynników produkcji.

Słabości systemu nakazowo-rozdzielczego: • nieracjonalna alokacja zasobów gospodarczych, czyli ich marnotrawstwo • brak elastyczności z punktu widzenia dostosowania struktury produkcji do potrzeb odbiorców • niezdolność do absorbowania innowacji, innowacje przynosiły tylko kłopoty • trwała nierównowaga na wszystkich rynkach

Na rynku towarów i usług - trwała nadwyżka popytu nad podażą.

Na rynku siły roboczej - podaż miejsc pracy większa od popytu na pracę (na każdego ewentualnego bezrobotnego czekało setki miejsc pracy, zwłaszcza w zawodach nie wymagających specjalnych umiejętności) • hamowanie inicjatyw oddolnych i kreatywności społecznej • ukrywanie rezerw oraz zniekształcanie informacji gospodarczych

• nadmierny wzrost administracji gospodarczej i biurokracji państwowo-partyjnej

Po prywatyzacji aparat administracyjny redukowany jest o 2/3 a przedsiębiorstwo nie funkcjonuje gorzej, a nawet lepiej. Biurokracja państwowo-partyjna powoduje, że system rynkowy jest tak samo albo jeszcze bardziej zachłanny.

Model kapitalistycznej gospodarki rynkowej (system gospodarki krajów rozwiniętego kapitalizmu)

Podstawowe kategorie gospodarki kapitalistycznej:

1. Forma własności prywatnej: Formą własności kapitalistycznej jest własność prywatna, uruchamiana przy pomocy pracowników najemnych. (Własność drobnotowarowa - gdy nie jest uruchamiana przy pomocy pracowników najemnych). Warunkiem koniecznym tej formy własności jest praca najemna.

2. Kategoria kapitału: Kapitał - środki materialne potrzebne do uruchomienia i prowadzenia działalności gospodarczej. Zalicza się tu zarówno obiekty rzeczowe jak i środki finansowe.

Istotą kapitału jest to, że ciągle się on powiększa (w trakcie działalności-w procesie cyrkulacji kapitał rozwija się).

3. Praca najemna: Jest to praca świadczona dobrowolnie na zasadach umownych na rzecz przedsiębiorcy, właściciela środków produkcji przez osobę z reguły nie posiadającą środków produkcji. Każdy pracownik jest istotą wolną, jest wolny od posiadania środków produkcji (chce zdobyć środki na swoje utrzymanie).

Cechy gospodarki rynkowej:

1. Dominacja własności kapitalistycznej

Własność ta może występować jako własność indywidualna lub zbiorowa (własność spółek). Dawniej dominowała własność jednoosobowa, a obecnie dominuje zbiorowa.

Zalety własności zbiorowej: 1.spółka akcyjna jest najlepszą formą gromadzenia dużych kapitałów 2.może występować koncentracja kapitału (akumulacja kapitału), jest to proces długotrwały - dłuższy niż jedno pokolenie 3. spółka umożliwia szybkie gromadzenie kapitału (np. fuzja, połączenie)

Kapitał podlega procesowi umiędzynarodowienia. Współczesne państwo nie jest w stanie poradzić sobie z wielkimi korporacjami ponadnarodowymi.

2. Autoregulacja rynkowa Funkcje rynku: 1.podstawowe źródło informacji dla wszystkich podmiotów, 2.rynek jest instrumentem wyceny dóbr, usług i zasobów (poza rynkiem trudno to zrobić) 3.rynek jest mechanizmem kształtowania stanów równowagi, ale jest mechanizmem niezbyt efektywnym, 4.rynek to weryfikator społecznej przydatności produkcji i mechanizm dostosowania jej do potrzeb społecznych

Zasoby są alokowane za pomocą rynku (są jeszcze dobra publiczne, które alokuje państwo).

Rys historyczny

Początki sięgają systemu feudalnego. Początkową formą kapitału systemu społecznego było chałupnictwo (system nakładczy) rozwijane u schyłku feudalizmu. Chałupnictwo oznaczało dobrowolne angażowanie się do pracy, a środki produkcji dostarczał właściciel przedsiębiorstwa. W systemie przedkapitalistycznym typową formą był stosunek na zasadzie przymusu (systemy oparte na strach są jednak mało efektowne). Praca dobrowolnie świadczona jest bardziej efektywna. Produkcja chałupnicza okazała się więc tańsza i bardziej efektowna.

System manufaktury - praca świadczona jest w jednym pomieszczeniu albo w zespole pomieszczeń położonych w niewielkiej odległości (w chałupnictwie istniały wysokie koszty zaopatrzenia i odbioru produktów , jak też ograniczone możliwości kontroli). Nadal dominowała praca ręczna.

Z czasem zauważono, że tańsza jest praca maszyn i urządzeń. Manufaktura zaczęła więc przekształcać się w fabrykę. Prowadziło to do bezrobocia technologicznego. W ślad za mechanizacją postąpiła automatyzacja, robotyzacja, komputeryzacja.

Ewolucja stosunków własnościowych w kapitaliźmie

Forma ulega zmianie: 1.zwiększa się udział własności zbiorowej, 2.w ramach własności zbiorowej zwiększa się udział własności akcyjnej, a innych form własności zbiorowej maleje, 3.zmienia się charakter własności akcyjnej (• w spółce akcyjnej zauważamy wzrost profesjonalizacji zarządzania - kierowaniem zajmują się profesjonalnie przygotowani do tego menadżerowie, którzy nie muszą być właścicielami akcji ) rozdział właścicieli i zarządzających) • wzrost liczby posiadaczy akcji, • wzrost roli tzw. demokracji przemysłowej (np. określona liczba miejsc w radzie nadzorczej dla przedstawicieli pracowników, • wzrost roli związków zawodowych, które stają się przeciwwagą dla świata wielkich kapitałów.)

Procesy ewolucyjne doprowadziły do wielu zmian systemu kapitalizmu. Według niektórych jest on już odrębnym systemem od tego z lat ubiegłych. Twierdzenie to wydaje się nie być prawdziwym, ponieważ podstawowe założenia i cechy są takie same.

System ten ma swoje dobre i złe strony. Jedną z przewag tego systemu jest to, że przynosi najwyższą z możliwych efektywność ekonomiczną i tylko dlatego jest systemem powszechnie występującym w świecie.

3. GENEZA I EWOLUCJA POLITYKI EKONOMICZNEJ

Politykę ekonomiczną prowadzi państwo, więc początki polityki ekonomicznej związane są z początkami państwa. Każde państwo zawsze prowadzi jakąś politykę ekonomiczną.

W średniowieczu polityka ekonomiczna była jak najbardziej prowadzona. W czasach nowożytnych pierwszym kierunkiem polityki ekonomicznej był tzw. merkantylizm. Merkantylizm rozwinął się w zachodniej Europie w XVI i XVII w. Politykę merkantylistyczną prowadziły największe państwa zachodniej Europy (Niderlandy, Hiszpania, Francja, Portugalia, a zwłaszcza Wielka Brytania).

Polityka merkantylistyczna opierała się na kilku głównych kierunkach: • popieranie przez państwo eksportu, w tym przy pomocy przymusu fizycznego, siły militarnej, • rozbudowa przemysłu (też za pomocą przymusu), • rozbudowa infrastruktury transportowej, • zdobycie jak największej ilości kruszców szlachetnych i wykorzystanie ich jako pieniądza i kapitału.

Charakterystyczna jest tu głęboka interwencja państwa realizowana często przy pomocy środków przymusu, zaangażowaniu siły militarnej. Skutki polityki merkantylistycznej odbijają się nawet teraz, kraje które ją prowadziły są teraz w czołówce, inne które ta drogą nie poszły zostały w tyle (np. Polska).

Po epoce merkantylizmu nadszedł okres pewnej reakcji na te drastyczne sposoby przyspieszania rozwoju, był to liberalizm. W okresie liberalizmu dominują ideały wolności, humanizmu, równości. W sferze ekonomii polegał on na wprowadzeniu gospodarki wolnorynkowej, której fundamenty opracowała ekonomia klasyczna. Smith i Ricardo głosili pochwałę wolności konkurencji. Uważali, że do zadań państwa należy zapewnienie porządku, przestrzegania prawa, itd. Państwo nie powinno wtrącać się do gospodarki, którą mają prowadzić prywatni przedsiębiorcy przy pomocy prywatnych środków. Liberalizm wolnorynkowy tzn. wolny rynek w rozumieniu teorii ekonomii, tzw. rynek w konkurencji doskonałej, w praktyce nigdy nie występował. Stosunki rynkowe w wieku XVIII, a zwłaszcza XIX przypominały model konkurencji doskonałej, chociaż i wtedy państwo wywierało istotny wpływ na sytuację gospodarczą. W okresie wolnej konkurencji występowały przesłanki uzasadniające interwencyjną rolę państwa w gospodarce. Doprowadziły do osłabienia doktryny liberalnej, a były to: • międzynarodowa polityka gospodarcza, • postępująca stopniowo monopolizacja produkcji - rynku, • przemiany instytucjonalne we własności kapitalistycznej (najpierw własność prywatna, potem powstawały spółki ograniczające wolną konkurencję), • poszerzający się zakres usług publicznych: oświata, komunikacja, ubezpieczenia, zasiłki.

W wieku XX w okresie międzywojennym doktryna liberalna odeszła na dalszy plan. Stopniowo była „podkopywana”, aż całkowicie podupadła (ale nie zanikła) w związku z wielkim kryzysem gospodarki w latach 1929 - 1933. Kryzys charakteryzował się nie notowanym dotychczas spadkiem wartości ekonomicznych (spadek PKB, zatrudnienia). Kryzys charakteryzował się tym, że był bardzo długi, oraz tym że po kryzysie zapanowała długa depresja (aż do II wojny światowej). Większość ówczesnych państw nie odbudowała poziomu sprzed kryzysu aż do 38, 39 r. Gospodarka Polska do 38 r. nie odbudowała poziomu produkcji, nie tylko przed kryzysowego, ale nawet sprzed 1913 r. (I wojna światowa). Okres międzywojenny możemy nazwać okresem stagnacyjnym - braku perspektyw, ciągłego narastania zagrożenia (komunizm, faszyzm), rosnącego niezadowolenia. Liberalizm w okresie międzywojennym nie zdał egzaminu.

Stawało się coraz bardziej oczywiste, że trzeba podjąć środki zaradcze. Doszło do pierwszych form interwencjonizmu państwowego opartego na zasadach demokratycznych. Ten interwencjonizm narodził się w państwach, które są ostoją demokratyzmu, czyli USA i Wielkiej Brytanii. Po raz pierwszy wystąpił w USA, wiąże się to z Roosveltem. Natomiast w teorii ekonomii narodził się w Wielkiej Brytanii (Keynes). Praktyka wyprzedziła teorię, była to polityka nowego ładu „new deal”. Teorie tego stworzył Keynes. Prekursorem „new deal'u” był Roosvelt, wychodził on od założeń:

1. trzeba zażegnać kryzys - trzeba wiedzieć na czym on polega, niestety teoria ekonomii twierdziła, że kryzysu nie ma i być nie może: dogmat Say'a. Roosvelt stwierdził, że w praktyce globalny popyt jest za mały wobec globalnej podaży, istnieje globalna nadprodukcja i to jest przyczyna kryzysu, a stan ten samoczynnie się nie wyrówna, więc trzeba sztucznie podnieść popyt. Powstało pytanie - jak to zrobić? Zgodnie z teorią ekonomii należało zmniejszyć ceny, ale w tej kwestii państwo było bezsilne. Drugim czynnikiem kształtującym popyt są dochody, a na to państwo ma wpływ. Wobec tego działanie poszło w kierunku wzrostu dochodów. Jednak czyje to miały być dochody? Wyczuwano, że należy podnieść dochody tych grup społecznych, które są najgorzej sytuowane, ponieważ dochody w tych grupach są od razu przeznaczane na zakup, bez żadnych oszczędności (wysoka elastyczność dochodowa popytu oraz krańcowa skłonność do konsumpcji). Należy więc wprowadzić zasiłki dla najbiedniejszych, wzrośnie wtedy popyt konsumpcyjny, który przełoży się na popyt inwestycyjny, a także poza ekonomicznie uzyska się stabilizację zachwianej sytuacji społecznej (wzrost zadowolenia społeczeństwa). Powstał pomysł aby rozdawnictwo środków publicznych połączyć z zaangażowaniem osób biorących w nim udział, w produkcji rozmaitych produktów i usług. W ten sposób powstały roboty publiczne, mają one więcej zalet niż zasiłki, ponieważ:

• przyczyniają się do tak samo jak zasiłki do wzrostu popytu konsumpcyjnego,

• roboty publiczne wywołują tzw. efekty mnożnikowe kumulacyjne, tzn. pociągają za sobą wzrost popytu inwestycyjnego (produkcja narzędzi, itd.)

• w zakresie skutków społeczno - politycznych roboty publiczne uspokajają nastroje społeczne (ludzie mają zajęcie)

Skutkiem negatywnym mogło być to, że państwo stało się konkurentem sektora publicznego. Aby to zniwelować postanowiono, że roboty publiczne będą wykonywane w zakresie usług pozarynkowych (budowa dróg, usługi komunalne, inwestycje w tzw. infrastrukturze technicznej).

2. interwencyjne zakupy produktów rolnych - nadwyżki produkcji rolnej nie mogły znaleźć zbytu na rynku (zbyt niski popyt), rolnicy utracili więc źródło dochodów. Państwo przyjęło na siebie ciężar skupu nadwyżek produkcji rolnej. Państwo ponosiło koszty związane z zapłaceniem cen oraz koszty transportu, przechowywaniem, a następnie realizacja skupionych produktów. Koszty interwencji państwa na rynku rolnym są wysokie. Po pewnym okresie produkty muszą być zużyte bądź zniszczone. Nie można ich przechowywać w nieskończoność, a sama likwidacja także wiąże się z kosztami.
   Polityka rolna pochłania największą część środków unijnych.

3. wpływ państwa na funkcjonowanie banków i giełd. Banki i giełdy zostały objęte kontrolą państwa (również prywatne). Tu też działa pewnego rodzaju mnożnik. Gdy bankrutuje bank, to dotyczy to również wszystkich jego klientów. Gwałtowne zmiany cen na giełdzie powodują szerokie reperkusje. Ważne są też czynniki psychologiczne, np. zjawisko paniki wśród klientów banku.

Aby wyeliminować zbyt dużą spekulację przez banki wprowadzono nadzór administracyjny.

Polityka nowego ładu posiada pewien wspólny mianownik. Wszelkie działania wykonywane w jej ramach wymagają środków finansowych państwa. W związku z tym powstaje problem zwiększania dochodów budżetowych, a to wiąże się z podwyższaniem podatków. Tendencja ta nie może być zbyt wyraźna i daleko idąca. Zbyt duży wzrost podatków powoduje ograniczenie aktywności gospodarczej (a interwencjonizm ma ja zwiększać, a nie zmniejszać). Podatkami więc nie należy wspomagać budżetu państwa. Podniesienie podatków nie może więc być istotnym czynnikiem.

Innym czynnikiem zwiększającym budżet są cła. Jednak tu też nie można ich ustalić zbyt wysoko, bo osłabią handel międzynarodowy.

Jedynym źródłem pozostaje dług publiczny, który można jeszcze zwiększać. Może mieć charakter wewnętrzny (obligacje - znajdą nabywcę gdy zostaną dobrze oprocentowane, kosztu ponosi budżet). Budżet jest coraz bardziej obciążony wydatkami sztywnymi - obsługa długu publicznego - jest to najważniejszy cel wydatków budżetowych.

Dług zewnętrzny w Polsce powstał w dekadzie lat 70-tych. Dług dzięki przemianom politycznym podlegał restrukturyzacji, Klub Londyński obniżył ok. 45 %, rząd USA o 75 %, rządy Szwecji i Finlandii zamieniły dług na inwestycje w ochronie środowiska.

Pojawia się wiele sprzecznych tendencji. Z jednej strony postuluje się to, aby państwo zwiększyło stabilizację w kraju, a z drugiej powinno się zwiększać wydatki ponieważ sytuacja w kraju nie jest najlepsza.

Początki interwencjonizmu to polityka nowego ładu. Wkrótce podobne metody zastosowały inne państwa, np. Polska. W różnych krajach różnie się to rozwijało, ale ogólnie rzecz biorąc metody Roosvelt'a i Keynes'a rozwijały się i są obecnie na świecie powszechnie stosowane.

Obok interwencji bezpośredniej (new deal) istnieje pośrednia. Polega na oddziaływaniu państwa na inwestorów prywatnych w celu zwiększenia lub zmniejszenia aktywności gospodarczej, zwłaszcza w zakresie inwestycji. Nakłady inwestycyjne przynoszą efekt mnożnikowy. Państwo w celu poprawienia koniunktury może zastosować bodźce zwiększające nakłady na inwestycje prywatne.

Inwestorzy opierają swoje decyzje o inwestycjach na przewidywanej stopie zysku. Jeżeli państwo zmniejszy obciążenia, to spowoduje zwiększenie przewidywanej stopy zysku i to skłoni inwestorów do inwestycji. Ten efekt można osiągnąć przy pomocy polityki pieniężnej (tańsze kredyty - niższe koszty inwestycji).

Także polityka cenowa, jeśli może być prowadzona, jak też polityka dochodowa.

Interwencja pośrednia jest prowadzona, ale jej skuteczność nie jest duża, bo jest ograniczona zasadami mechanizmu rynkowego. Nawet te pośrednie metody interwencji wymagają środków finansowych.

Polityka podatkowa - wywiera wpływ na inwestycje prywatne i na ogólna aktywność gospodarczą podmiotów prywatnych w dwojaki sposób:

• za pośrednictwem podatków (im mniejsze tym większa skłonność do inwestycji). Zwolnienie z podatków w specjalnych strefach ekonomicznych jest niezgodne z regułami wolnej konkurencji. Przywileje podatkowe powinny być stosowane ostrożnie z tego również powodu, że ograniczają dopływ środków do budżetu państwa.

• Wydatki budżetowe także są instrumentami interwencji pośredniej. Im wyższe, tym wyższa skłonność do inwestycji prywatnych przedsiębiorców.
  Te dwa instrumenty są ze sobą sprzeczne, gdyż aby pobudzić inwestycje należy zmniejszyć podatki, a z drugiej strony zwiększyć wydatki.

Polityka pieniężna (interwencja pośrednia) polega na regulowaniu podaży pieniądza. Sprowadza się to do regulowania akcji kredytowej. W polityce pieniężnej państwa nie reprezentuje rząd, ale Bank Centralny lub inna wyspecjalizowana instytucja państwowa (Rada Polityki Pieniężnej). Zmieniana jest wysokość stóp procentowych Banku Centralnego, a później zazwyczaj stopy zmieniają inne banki. Jeżeli stopy procentowe się obniżą, to kredyty są tańsze, lokaty niżej oprocentowane. Jedno i drugie zachęca do inwestowania. Obniżenie stóp procentowych niesie ze sobą ryzyko wzrostu inflacji. Niebezpieczeństwo inflacji ogranicza możliwości polityki pieniężnej.

Polityka cenowo-dochodowa - jej wpływ jest najmniejszy niż dwóch pozostałych. Państwo wywiera wpływ za pośrednictwem podatków. W przypadku nielicznej grupy towarów gdzie podatek stanowi większą część ceny (akcyza), to państwo ma duży wpływ (paliwa, alkohol, papierosy). W pozostałej większości towarów obowiązuje jednolita stawka VAT. Obniżone stawki VAT są sprzeczne z zasadami wolnej konkurencji. Wpływ państwa na dochody jest również ograniczony i opiera się na podatkach, Wyjątkiem jest ustalenie płacy minimalnej.

Wszystkie formy interwencji pośredniej charakteryzują się ograniczoną skutecznością. Nie można żądać od państwa zbyt wiele i przeceniać jego roli w polityce gospodarczej. W systemie rynkowym rola państwa jest mocna ograniczona. Państwo nie jest w stanie podołać żądaniom rozwiązania wszystkich problemów. Aby ta ograniczona polityka państwa mogła spowodować pewne skutki to konieczne jest zastosowanie określonych instrumentów interwencji, wybranych selektywnie w określonym czasie i z określona siłą.

Zarówno interwencja bezpośrednia i pośrednia miały i mają charakter krótkookresowy. Rozwijają się one do chwili obecnej. Może się zmieniać z miesiąca na miesiąc, z dnia na dzień, a nawet z godziny na godzinę. Obok interwencji krótkookresowej po wojnie rozwinęła się interwencja długookresowa (10-ciolecia). Interwencja długookresowa rozwija się do chwili obecnej, częściowo jej wprowadzenie było związane z II wojną światową. Podstawowym instrumentem interwencji długookresowej jest centralne państwowe planowanie strategiczne. Początkowo wiązano to z komunizmem, ale później, że może być również przydatne w gospodarce wolnorynkowej.

Planowanie strategiczne w państwie najpierw stosowano w ZSRR i innych krajach socjalistycznych, często nadal kojarzy się z tym ustrojem, chociaż teraz jest wykorzystywane np. we Francji.

Wpływ państwa na strukturę przestrzenną gospodarki.

Struktura przestrzenna gospodarki ma charakter wybitnie długookresowy. Struktura kształtuje się przez 10-tki, 100-tki lat. Prowadzi to do powstania coraz większych dysproporcji. Jedne regiony rozwijają się coraz szybciej, gdy inne „stoją w miejscu”. Przeciwdziałaniu pogłębiającym się nierównościom międzyregionalnym służy interwencja długookresowa państwa. W UE polityka regionalna pochłania najwięcej po rolniczej środków.

Innym instrumentem interwencji długookresowej jest wpływ na naukę i rozwój techniczny. Niedoinwestowanie tej dziedziny powoduje znaczne zacofanie w porównaniu z krajami, gdzie nakłady na większe. Inwestycja w naukę jest koniecznym warunkiem długofalowego rozwoju cywilizacyjnego.

Sektor publiczny.

Państwo nie jest całkowicie pozbawione wpływu na sektor publiczny. Sektor publiczny obejmuje poza podmiotami, które są własnością rządu, ale też władz komunalnych i samorządów terytorialnych. O ile ten sektor rządowy się zmniejsza to sektor samorządowy rozszerza się. Sektor publiczny wpływa na proces rozwoju gospodarki w długim okresie czasu stabilizująco, niweluje konsekwencje wpływów koniunkturalnych.

Podsumowanie stanu aktualnego.

Obecnie na świecie panuje zróżnicowana sytuacja w różnych krajach i regionach. Rola państwa nie maleje, a wręcz przeciwnie - rośnie. Podobnie rola interwencjonizmu, powstają jego coraz bardziej wyrafinowane metody. Dzięki temu (najprawdopodobniej) proces rozwoju gospodarczego i społecznego wykazuje większy stopień ustabilizowania i zrównoważenia.

4. PRZEGLĄD TEORII POLITYKI EKONOMICZNEJ

Teorie polityki ekonomicznej nawiązują do teorii ekonomii. Najogólniej teorie polityki ekonomicznej można podzielić według dwóch dominujących teorii w nauce ekonomii: ekonomia neoliberalna (neoklasyczna) oparta na założeniach szkoły klasycznej i ekonomia keynesowska oparta na założeniach Keynes'a. Odmiany jednej teorii wchodzą w związek z odmianami drugiej. Politykę gospodarczą dzieli się też na te dwa paradygmaty: neoliberalny i keynesowska.

Neoliberalny pochodzi od ekonomistów klasycznych. Ekonomia klasyczna rozwinęła się w II poł. XVIII w. Główni przedstawiciele Adam Smith później David Ricardo. Ogólna cechą jest to, że:

1. źródłem wszelkiego bogactwa jest ludzka praca,

2. rezultaty ludzkiej pracy podlegają weryfikacji na wolnym rynku,

3. wolny rynek i wolna konkurencja wymagają swobodnej gry sił rynkowych bez wpływu państwa i innych czynników zewnętrznych,

4. państwo powinno zapewniać ogólne warunki funkcjonowania społeczeństwa jako całości

ekonomia klasyczna interesowała się procesem gospodarczym w sensie makroekonomicznym. Ekonomia neoklasyczna (A. Marshall) sformułowała zasady mikroekonomiczne. Ekonomia neoklasyczna przeżywała różne okresy swego rozwoju. W ostatnich dziesięcioleciach najlepszym okresem były lata 1970-te. Wystąpiła wtedy głęboka recesja i spadek zaufania dla ekonomii keynesowskiej. W latach 70-tych nastąpił renesans myśli neoliberalnych, szczególnie w Wielkiej Brytanii i USA, czyli krajach gdzie neoliberalizm cieszył się zawsze największym powodzeniem. Ukształtowały się wtedy nowe koncepcje ekonomiczne: taczeryzm i reganomika. Te koncepcje stanowią kombinację czterech współczesnych kierunków teorii neoliberalnej w ekonomii i polityce gospodarczej. Do najważniejszych należą: *monetaryzm, *teoria racjonalnych oczekiwań, *teoria wyboru publicznego, *ekonomia podaży.

Monetaryzm podkreśla szczególne znaczenie polityki monetarnej, pieniężnej. Monetaryści uważają, że w polityce gospodarczej głównym celem jest minimalizacja inflacji wynikającej z nadmiernej kreacji pieniądza. Proponują więc jej ograniczenie przez podniesienie stopy procentowej Banku Centralnego. Za istotna też uważają politykę budżetową ze względu na inflacjogenny charakter deficytu budżetowego. W ograniczonym stopniu dopuszczają też politykę socjalną, reszta natomiast nie ma znaczenia. A więc głównym celem jest zmniejszenie inflacji przez politykę pieniężną i budżetową.

Teoria racjonalnych oczekiwań

Przedstawiciele twierdzą, że polityka ekonomiczna ze swej istoty jest niedostatecznie skuteczna, więc niepotrzebna. Brak skuteczności wynika z racjonalności ludzkich zachowań. Każdy stara się realizować swoje interesy. Interes państwowy nie jest tożsamy z interesem jednostki. Gdy dochodzi do kolizji między interesem partykularnym a państwowym, to podmioty wybierają ten pierwszy. Często zdarza się, że nie od razu w tej grze interesów są zastosowane odpowiednie metody. Ludzie uczą się na błędach. Kolejne doświadczenia pokazują, że racjonalne dla nich jest omijanie zakazów i nakazów państwa. Są więc one nieskuteczne. Społeczeństwo nie poddaje się iluzji pieniądza (wartości nominalne bardziej przemawiają niż realne). Z biegiem czasu ludzie się uczą, że zawsze istnieją legalne bądź nielegalne sposoby ominięcia problemów na drodze zrealizowania własnych interesów.

Teoria wyboru publicznego twierdzi, że sektor publiczny prowadzi nieuchronnie do mniej efektywnych zastosowań czynników będących w jego dyspozycji w porównaniu z sektorem rynkowym.

1. sektor publiczny występuje w roli swoistego monopolisty, w skutek tego efektywność ekonomiczna jest niższa,

2. sektor publiczny z trudem poddaje się kontroli, co powoduje, że stanowi on źródło nadużyć, malwersacji. Sektor publiczny kontroluje się sam, kontrola jest sprawowana przez wyspecjalizowane podmioty sektora publicznego. Obowiązuje zasada hierarchii, organ wyższy kontroluje niższy. Jest to kontrola zawodna, gdyż nikt nie kontroluje organu najwyższego,

3. sektor publiczny charakteryzuje się swoistą asymetrią tzn., że działalność polityczna prowadzona w wąskich gremiach (partiach, zespołach ludzi) wpływa w sposób istotny na warunki życia i działalności całego społeczeństwa. Niewielka część społeczeństwa decyduje o sprawach istotnych dla całego kraju. Występuje asymetria, która powoduje, że decyzje publiczne są dalekie od optymalnych. Sektor publiczny trzeba więc ograniczyć, odebrać kompetencje, przekazać je na wolny rynek.

Ekonomia podaży podkreśla, że decydujący wpływ na rozwój gospodarki ma nie popyt lecz podaż. Polityka państwa powinna sprzyjać wzrostowi podaży, a więc powinna sprzyjać zwiększaniu inwestycji, trzeba więc wspierać oszczędności, ograniczać politykę socjalną, ograniczać politykę socjalną, ograniczać podatki. W ramach tego kierunku powstała koncepcja krzywej Laffera (wzrost stopy podatkowej po przekroczeniu pewnej granicy spowoduje spadek wpływów budżetowych).

Kierunki neoklasyczne charakteryzują się dążeniem ograniczenia wpływu państwa w gospodarce, przypisują duże znaczenie polityce pieniężnej i budżetowej. Domagają się zmniejszenia podatków, ograniczenia opiekuńczości i polityki socjalnej.

Konkurentem tego kierunku jest keynesizm, który domaga się interwencjonizmu państwowego. Rywalizacja tych kierunków różnie przebiega w poszczególnych krajach w różnych okresach.

W Polsce panował ustrój komunistyczny, który nie mieści się w tych paradygmatach. Po 1989 r. popularne stały się koncepcje neoliberalne (plan Balcerowicza). Później zaczęły dochodzić do głosu żądania żeby państwo aktywniej uczestniczyło w polityce ekonomicznej państwa. Kierunki liberalne są zazwyczaj kojarzone z prawicą, kierunki interwencjonizmu z lewicą.

5. PODSTAWOWE CELE I DZIEDZINY POLITYKI EKONOMICZNEJ

Cele polityki ekonomicznej można podzielić według różnych kryteriów: cele ogólne, cele szczegółowe.

Do celów ogólnych należą: poprawa poziomu życia ludności, umocnienie pozycji kraju na arenie międzynarodowej, pomnażanie bogactwa narodowego, powiększanie materialnych podstaw dobrobytu społecznego.

Warunki realizacji celów ogólnych: rozwój gospodarczy - jest źródłem możliwych wszelkich korzyści materialnych, stanowiących podstawę celów, demokracja, praworządność - państwo prawa, respektowanie przyjętych ustaw prawnych, zaufanie społeczeństwa do prowadzonej polityki, do organów i osób z instytucji odpowiedzialnych za tą politykę.

Cele szczegółowe można pogrupować według kryterium rzeczowego:

b1) cele szczegółowe społeczne,

b2) cele szczegółowe ekologiczne,

b3) cele szczegółowe obronno - militarne,

b4) cele szczegółowe ekonomiczne.

b1) zagwarantowanie bezpieczeństwa socjalnego - zasiłki, emerytury, renty, ograniczenie bezrobocia, wyrównywanie szans rozwojowych ludności, zaspokojenie podstawowych potrzeb ludności.

b2) środowisko przyrodnicze stanowi podstawę nie tylko polityki ekonomicznej, racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych, a zwłaszcza tych, które są nieodnawialne, przywracanie odpowiedniego stanu na obszarach zdegradowanych przez człowieka w toku jego działalności gospodarczej.

b3) powiększanie potencjału gospodarczego, a w związku z tym potencjału obronno - militarnego, powiększanie wielkości i jakości produkcji gałęzi gospodarki o znaczeniu obronnym, zapewnienie niezbędnych rezerw.

b4) wzrost gospodarczy - przyspieszenie i stabilizacja tempa wzrostu gospodarczego, stabilizacja cen - osłabienie do minimum inflacji, obniżenie bezrobocia, racjonalna redystrybucja dochodu narodowego.

W Polsce przez szybkie tempo wzrostu rozumiemy tempo przekraczające 5% PKB rocznie.

Stabilizacja cen decyduje o stabilizacji makroekonomicznej. Można powiedzieć, że stabilizacja makroekonomiczna to znaczy niska inflacja (1, 2, 3%). Niska inflacja ułatwia i przyspiesza w dłuższym okresie wzrost gospodarczy. Wzrost cen może przyspieszyć wzrost gospodarczy, ale tylko w krótkim okresie. W długim okresie inflacja przeszkadza wzrostowi gospodarczemu.

Obniżanie bezrobocia do kilku procentowego bezrobocia naturalnego, które jest nawet korzystne, bo sprzyja wyższej wydajności pracy. Bezrobocie naturalne wykazuje na świecie tendencję rosnącą (5-6%). Każda wyższa stopa bezrobocia jest szkodliwa zarówno społecznie jak i ekonomicznie.

Arthur Okhun

Każdy 1% stopy bezrobocia ponad % bezrobocia naturalnego daje zmniejszenie stopnia potencjalnego PKB o 2,5%.

Stosuje się różne metody walki z bezrobociem, niestety­­­ ich skuteczność jest bardzo ograniczona.

Tendencja wzrostu udziału wydatków publicznych w dochodzie narodowym współczesnych państw - dzisiejszy problem. Ok. 100 lat temu wydatki publiczne stanowiły 10%, teraz 50%, a nawet więcej. Szybki wzrost poziomu wydatków publicznych powoduje niezrównoważenie wydatków państwa → wzrost długu publicznego → wzrost kosztów obsługi tego długu → wzrost inflacji.

Cele ekonomiczne stanowią wzajemnie powiązany system. Decyzje podejmowane w polityce ekonomicznej mogą przynieść efekty niezamierzone.

Dziedziny polityki ekonomicznej.

Polityka ekonomiczna jest dziedziną interdyscyplinarną.

1. polityka makroekonomiczna,

2. polityka mikroekonomiczna.

Dominującą formą jest polityka makroekonomiczna. Polityka mikroekonomiczna stanowi tylko uzupełnienie polityki makroekonomicznej, a nawet może być z nią sprzeczna.

Polityka mikroekonomiczna może być kierowana do gałęzi np. rolnictwa, do regionów, np. Śląska, do poszczególnych producentów wytwarzających jakiś asortyment produkcji, np. produkcja książek, produkcja eksportowa, produkcja ekologiczna. Polityka mikroekonomiczna może też polegać na zrównoważeniu oddziaływania na różne formy własności, np. własność prywatna lub zróżnicowanie oddziaływania do poszczególnych przedsiębiorstw.

Wraz z liberalizacją polityki gospodarczej i odchodzeniu państwa od etatyzmu polityki mikroekonomicznej powoli traci na znaczeniu, gdyż godzi ona w wolną konkurencję.

Można podzielić politykę według poszczególnych sektorów i gałęzi: polityka rolna, polityka transportowa, polityka przemysłowa, polityka handlowa, itd.

Każdą politykę można jeszcze podzielić.

Z punktu widzenia instrumentacji, metod: polityka pieniężna (monetarna, pieniężno - kredytowa), polityka cenowa, polityka dochodowa, polityka budżetowa, polityka celna, itd.

Z punktu widzenia czynników rozwoju społeczno - gospodarczego: polityka zatrudnienia, polityka inwestycyjna, polityka innowacyjna, polityka naukowa, itd.

Z punktu widzenia charakteru rozwoju społeczno - gospodarczego: polityka wzrostu gospodarczego, polityka strukturalna, polityka regionalna, polityka przestrzenna, polityka ekologiczna, itd.

1. UWARUNKOWANIA I INSTRUMENTY POLITYKI EKONOMICZNEJ

Uwarunkowania polityki ekonomicznej to całokształt czynników determinujących tą politykę oraz barier ograniczających możliwości podejmowania decyzji.

Uwarunkowania można klasyfikować według różnych kryteriów:

1. uwarunkowania zewnętrzne,

2. uwarunkowania wewnętrzne.

Ad. a)

1. Położenie geograficzne i polityczne - położenie geopolityczne.
   Polska leży w Europie środkowo - wschodniej (największy kraj tego regionu, o największej liczbie ludności).
   Środkowoeuropejskie Porozumienie Wolnego Handlu CEFTA: Bułgaria, Czechy, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry. Niekiedy do Europy środkowowschodniej zalicza się kraje byłego ZSRR. „Leżymy” między dwiema najsilniejszymi potęgami europejskimi: Niemcami oraz Rosją. Pośredniczymy między wschodem a zachodem.

2. Otoczenie międzynarodowe, które podlega powszechnym ogólnoświatowym tendencjom do integracji np. w ramach UE, integracja krajów bałtyckich.

3. Współpraca w ramach innych organizacji międzynarodowych rządowych i poza rządowych, np. ONZ.

Polityka gospodarcza podlega umiędzynarodowieniu.

1. tworzenie społeczeństwa (cywilizacji) informacyjnego. Spada rola odległości w sensie fizycznym, liczy się dostępność w sensie intelektualnym oraz technicznym,

2. demokratyzacja życia społeczno-demokratycznego - dalsza liberalizacja, odchodzenie od etatyzmu, zwiększanie roli samorządów, takż e terytorialnych,

3. międzynarodowe stosunki ekonomiczne: inwestycje zagraniczne, obrót kapitałowy, który jest większy od handlu zagranicznego (obrót towarami, usługami), korporacje transnarodowe - obecnie ok. połowy produktu brutto całego świata → polaryzacja rozwoju społeczno-gospodarczego.

Ad. b)

1. stan i struktura zasobów kraju - zależy to też od jego wielkości: liczby ludności i powierzchni,

2. zasoby przyrodnicze, naukowe, informacji.

Uwarunkowania wewnętrzne mają charakter ilościowy, ale ważny jest też stan jakościowy tych zasobów, czyli stan społeczno-kulturowy.

Uwarunkowania polityki ekonomicznej powinniśmy uwzględniać w aspekcie dynamicznym, zmiennym.

Instrumenty polityki ekonomicznej można podzielić według różnych kryteriów:

1. makroekonomiczne - metody oddziaływania na cały system gospodarki narodowej, lub jeszcze szerzej, UE,

2. mikroekonomiczne - różnego rodzaju decyzje uznaniowe adresowane do konkretnych podmiotów, np. ulgi, subwencje,

1. zewnętrzne - instrumenty zagranicznej polityki ekonomicznej: cła, wyrównawcze, narzędzia taryfowe, pozataryfowe, kurs walutowy

2. wewnętrzne - instrumenty realizowane wewnątrz: polityka pieniężna, budżetowa

1. powszechne - obowiązują wszystkie podmioty na danym obszarze,

2. selektywne - mogą obowiązywać wszystkie podmioty, ale tylko będące w określonej sytuacji albo w określonej sferze; instrumenty stosowane do konkretnych podmiotów,

1. ekonomiczne - np. pieniężne, budżetowe,

2. pozaekonomiczne - np. prawne, administracyjne, socjologiczne, polityczne,

1. tradycyjne - instrumenty związane z obiegiem pieniądza i polityką fiskalną,

2. nowoczesne - np. polityka innowacyjna, informacyjna, naukowa, postępu technicznego, inwestycyjna, oświatowa, szkolnictwa wyższego.

2. PAŃSTWO JAKO PODMIOT WYBORU SPOŁECZNEGO

Państwo jako podmiot gospodarczy

We współczesnym świecie dominuje model gospodarki rynkowej, co nie oznacza, że nie istnieje sektor publiczny. W sektorze tym państwo bezpośrednio prowadzi działalność gospodarczą - pełni funkcję przedsiębiorstwa, jest producentem dóbr i usług. Państwo staje więc na rynku i jest konkurentem wobec sektora prywatnego. Sektor prywatny znajduje się pod pośrednim wpływem państwa. Rola państwa jako podmiotu gospodarczego polega na tym, że jest przedsiębiorstwem w sektorze publicznym, a w sektorze prywatnym pełni rolę pośredniego regulatora procesów gospodarczych.

Decyzje polityczne, gospodarcze podejmuje określona reprezentacja społeczeństwa. W państwie kwestia podejmowania decyzji jest bardzo złożona i stanowi źródło nieustannych nieporozumień. Ogół obywateli wybiera pewną swą reprezentację, która będzie podejmować decyzje w jego imieniu - działa tutaj demokracja pośrednia, działają wybory. Demokracja nie jest pozbawiona pewnych wad. Wszyscy obywatele mają wpływ na wybór, lecz charakter podejmowanych decyzji przez wybraną reprezentację może pozostawać poza zasięgiem ogółu społeczeństwa. Pojawia się więc pytanie czy można jednoznacznie sformułować cel całego społeczeństwa. Ogólne cele podlegają społecznej dezagregacji. To co jest dobre dla jednej części społeczeństwa, wcale nie musi być dobre dla innej części. Interes publiczny jest różny dla różnych części społeczeństwa. Nie istnieją metody pełnej agregacji różnych, często sprzecznych ze sobą interesów partykularnych w jeden wspólny interes społeczny.

1. Funkcjonariusze społeczni w praktyce kierują się swoimi interesami partykularnymi - nie znają interesu społecznego lub uznają, że interes społeczny jest równy ich interesom partykularnym.

2. Funkcjonariusze publiczni mogą kierować się interesem grupowym, też partykularnym.

3. Mogą oni kierować się interesem ogółu

Wybór demokratyczny nie jest efektywny ekonomicznie. System demokratyczny nie jest dobrą formą wyłaniania osób podejmujących decyzje, ale nie ma lepszej formy.

Powstał nowy nurt, zwany teorią wyboru publicznego (teoria wyboru społecznego - teoria public choice). Teoria ta dzieli się współcześnie na kilka nurtów, 3 najważniejsze to:

1. teoria rynku publicznego,

2. teoria biurokracji,

3. teoria asymetrii.

Ad a) Opiera się na analogii stosunków politycznych do mechanizmu rynku dóbr i usług, na którym panuje konkurencja. Na rynku dóbr i usług jest popyt i podaż, a z nich rodzi się cena.

Podaż i popyt na rynku reprezentują wyborcy (ogół społeczeństwa) oraz politycy i kandydaci. Towarem są głosy wyborców. Trzeba zdobyć, czyli w pewnym sensie kupić głosy wyborców. Trzeba jakoś zapłacić za te głosy. Płaci się obietnicami kierowanymi do określonych środowisk pod określone potrzeby i aspiracje tych środowisk.

Podaż głosów wyborców jest ograniczona - każdy uprawniony ma prawo jednego głosu. Popyt partii politycznych i kandydatów jest duży. Aby na tym rynku zwyciężyć trzeba zaoferować atrakcyjną cenę (atrakcyjne, oryginalne obietnice).

Zasady marketingu politycznego - należy danego kandydata i jego poglądy jak najlepiej wykreować. Większe ryzyko, że zastosowane działania nie przyniosą zamierzonych korzyści, bo ważną rolę odgrywają tutaj elementy irracjonalne, np. uczucia.

Swoisty cykl wyborczy, który może być porównany do średniookresowego cyklu koniunkturalnego. Rytm wyborczy wywiera wpływ na charakter podejmowania decyzji. Bezpośrednio po wyborach decyzje niezbędne, ale mało popularne. W miarę upływu kadencji trzeba zmienić front działania. Trzeba podejmować coraz bardziej miłe decyzje dla społeczeństwa, najmilsze przed samymi wyborami. Niestety te sprawy pogarszają wyniki ekonomiczne. Zawsze przed wyborami wyniki makroekonomiczne są gorsze.

Ad b)

Stwierdza, że rozwiązania biurokratyczne prowadzą do mniej efektywnego zużycia zasobów niż przy mechanizmie rynkowym. Trzy argumenty na korzyść tego twierdzenia:

1. Brak konkurencji w sektorze publicznym osłabia presję na urzędników podejmujących decyzje polityczno - gospodarcze . Sektor publiczny działa na zasadzie monopolu prawnego, urzędnicy podejmują decyzje bez wpływu jakiejkolwiek konkurencji. Niejawny tryb podejmowania decyzji (zapadają w gabinetach i nie wiemy co stało u podstaw decyzji).

2. We współczesnym świecie istnieje swoista nadprodukcja usług publicznych. Udział administracji ciągle się zwiększa. Są pewne reformy, które na pewien zatrzymują, a nawet cofają rozrost administracji (1990r. proces biurokratyzacji w Polsce 1,5%; teraz 3%).

3. Trudna lub nawet w wielu wypadkach niemożliwa jest kontrola decyzji podejmowanych w sektorze publicznym. W sektorze prywatnym funkcję kontrolną spełnia konkurencja - kontrola jest bardzo dobra i darmowa. Sektor publiczny ze swojej części musi wyodrębnić aparat kontroli → sektor publiczny kontroluje sam siebie. Można wątpić czy kontrola samego siebie jest skuteczna.

Sektor publiczny, biurokratyzacja ze swej istoty, są mniej efektywne ekonomicznie. Ograniczyć można zakres kompetencji tego sektora i wielkość tego sektora (liczbę urzędników).

Ad c) Teoria asymetrii podkreśla, ze „państwo jest zbyt duże” w stosunku do społeczeństwa, działalności gospodarczej. Elity państwowe są niezbyt liczne. Liczebność osób podejmujących decyzje polityczno-gospodarcze jest zaskakująco niewielka. Liczebność osób, których te decyzje dotyczą jest wielokrotnie większa. Z tej asymetrii wynika, że państwo podejmując decyzje realizuje w większym stopniu interesy reprezentowane przez nieliczne grupy polityków zgrupowanych wokół własnych partii, koalicji. Aspiracje, dążenia, potrzeby milionów ludzi są z punktu widzenia państwa mało istotne.

Państwo jest niedoskonałe, jest asymetryczne. Schemat: sektor prywatny jest nacechowany egoizmem, natomiast sektor publiczny jest nacechowany interesem publicznym. Niestety w praktyce ten schemat zawodzi, a nawet nie może ulec odwróceniu.

3. EKONOMICZNE FUNKCJE PAŃSTWA W SYSTEMIE RYNKOWYM

Poglądy na rolę państwa w gospodarce są bardzo zróżnicowane. Istnieją dwa skrajne stanowiska:

1. doktryna liberalna
   Najbardziej ortodoksyjni liberałowie uważają, że rola państwa w gospodarce powinna polegać na zapewnieniu ładu, porządku, bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, poszanowania prawa, w tym również prawa do własności prywatnej, wspieranie przedsiębiorczości, kształtowanie obiegu pieniądza, świadczenie niektórych usług społecznych w ograniczonym zakresie: oświata na niższych szczeblach (szkoły podstawowe), usługi w zakresie podstawowej ochrony zdrowia, ograniczone świadczenia socjalne: zasiłki, bony obiadowe, noclegownie. Są to wszystkie zadania państwa.

2. doktryna keynesistowska
   Zakłada interwencjonizm państwowy, czyli aktywny, głęboki wpływ państwa na gospodarkę.

Współczesne państwo rynkowe realizuje w ramach prowadzonej przez siebie polityki gospodarczej trzy podstawowe funkcje:

1. funkcja alokacyjna,

2. funkcja redestrybucyjna,

3. funkcja stabilizacyjna.

Ad a) Polega na tym, że część dóbr i usług nie jest alokowana przez rynek, lecz za pośrednictwem aparatu państwa. Mechanizm rynkowy polega na tym, że dobra są alokowane przez rynek na zasadzie popytu i podaży.

Funkcja alokacyjna - dobra są alokowane za pośrednictwem administracyjnego aparatu państwa. Są to dobra publiczne np. szkoły publiczne, administracja publiczna, bezpieczeństwo publiczne. Są one potrzebne ze względu na niedoskonałość rynku jako mechanizmu alokacji.

Wadą rynkowej alokacji jest nierównomierny, a nawet „niesprawiedliwy” podział dóbr i usług w społeczeństwie.

Funkcja alokacyjna pojawia się w następujących działaniach państwa:

1. kreowanie dóbr i usług publicznych - państwo zwiększa dostępność do nich z punktu widzenia całego społeczeństwa. Korzystanie z dóbr publicznych nie wymaga zapłaty, wymagane są inne rzeczy, np. korzystanie z dróg publicznych - trzeba jeździć prawą stroną. Dobra publiczne obniżają ekonomiczną efektywność całego systemu gospodarki. Powoduje to tendencję do ograniczania zakresu dóbr i usług publicznych. Z drugiej strony w pewnym wąskim zakresie jest niezbędne świadczenie dóbr publicznych przez państwo. Powstaje dylemat: sprawiedliwość czy efektywność?

2. przeciwdziałanie efektom zewnętrznym
   Efekty zewnętrzne mogą być pozytywne i negatywne. Negatywne to np. degradacja środowiska naturalnego, które może mieć ujemne skutki finansowe dla osób bezpośrednio nie zaangażowanych w degradację. Przeciwdziałanie efektom zewnętrznym przy pomocy mechanizmów rynkowych jest niewystarczające. Wymaga to działań pozaekonomicznych na drodze prawno-administracyjnej.

3. przeciwdziałanie tendencji do monopolizacji
   Monopole podnoszą cenę monopolową, która jest trwale wyższa od ceny, która ustaliłaby się na rynku wolnokonkurencyjnym. Monopole rozwijają się jednak coraz lepiej, obejmują gospodarkę międzynarodową. Powstają przedsiębiorstwa trans narodowe. Monopolizacji może się oprzeć tylko państwo. Konieczne jest wejście na drogę prawno-administracyjną.

4. przeciwdziałanie wadom strukturalnym systemu rynkowego
   System rynkowy może doprowadzić do przyspieszenia rozwoju takich sektorów produkcji, które z punktu widzenia długiego okresu są niekorzystne dla społeczeństwa.
   Np. produkcja surowców mineralnych w krótkim okresie jest bardzo korzystna, ale w długim może być niekorzystna. Trzeba rozwijać przetwórstwo, które w krótkim okresie może być nawet nieefektywne. Państwo powinno opracowywać, a następnie wdrażać długofalową strategię rozwoju gospodarczego.

W zakresie każdego z tych 4. działań możliwości są ograniczone, rezultaty państwa są niezadowalające.

Ad b) Funkcja redestrybucyjna polega na łagodzeniu przez państwo nierówności w poziomie życia, dochodach, konsumpcji poszczególnych grup społecznych. Jednym ze skutków działania mechanizmu rynkowego jest to, że dochody podlegają coraz głębszej polaryzacji, jest coraz większe zróżnicowanie - ok. 20%ludności dysponuje ok. 86% dochodów globalnych. Ten proces ciągle się pogłębia.

Funkcja redestrybucyjna sprowadza się do interwencji państwa w wytwarzanie dochodu narodowego oraz w podział tego dochodu. Interwencja w wytwarzanie dochodu narodowego jest bardzo ograniczona i polega w zasadzie tylko na administracyjnym podziale prac - ustawowe określenie płacy minimalnej i opodatkowanie wysokich płac.

Większe możliwości są podczas interwencji w podział dochodu narodowego:

1. poprzez system podatkowy,

2. poprzez system świadczeń społecznych.

Powoduje to efekty pozytywne (funkcja redestrybucyjna):

1. złagodzenie coraz większych nierówności w dochodach, poziomie życia,

2. wyrównanie szans rozwoju osobowości,

3. łagodzenie napięć społecznych, frustracji, nastrojów aspolecznych.

Negatywne efekty:

1. osłabienie motywacji do samodzielnego zaspokajania potrzeb indywidualnych (osłabieniu ulega przedsiębiorczość, efektywność oraz dyscyplina i wydajność pracy),

2. nadmiernie rozbudowana funkcja redestrybucyjna osłabia możliwości rozwojowe przedsiębiorstw, a zwłaszcza ich możliwości inwestycyjne (koszt siły roboczej jest za wysoki w stosunku do ich wydajności: koszt siły roboczej to płaca i składki na różne fundusze),

3. rośnie udział wydatków publicznych w dochodzie narodowym brutto (wydatki publiczne to teraz ok. 50% PKB),

4. niezadowalająca jej skuteczność - funkcja redestrybucyjna kosztuje wszystkich podatników coraz więcej, a skuteczność jej jest bardzo dyskusyjna. Niska skuteczność wynika też stąd, że ta funkcja umożliwia popełnienie wielu nadużyć.

Ad c) Funkcja stabilizacyjna polega na stabilizacji koniunktury, która kształtuje się pod wpływem globalnego popytu i globalnej podaży. Destabilizacja występuje gdy jest duża globalnego popytu nad globalną podażą, lub duża nadwyżka globalnej podaży nad globalnym popytem. W gospodarce rynkowej istnieje drugi typ destabilizacji (globalna podaż > globalny popyt). Stabilizacji służy interwencjonizm państwowy. Funkcja stabilizacyjna również jest mało skuteczna i dlatego przedmiot łatwej i ostrej krytyki przeciwników interwencjonizmu. Jednak gdyby państwo nie pełniło tej funkcji, to sytuacja na pewno byłaby znacznie, znacznie gorsza.

W zakresie każdej funkcji państwo jest mało skuteczne. Trudno oczekiwać aby państwo rozwiązywało problemy każdego konsumenta i każdego producenta.

Funkcje ekonomiczne państwa w okresie transformacji systemowej

W okresie transformacji państwo ma do spełnienia dodatkowe funkcje. Transformacja polega na zmianie struktury własności.

1. prywatyzacja i reprywatyzacja,

2. wspieranie urynkowienia gospodarki - rynek najlepiej funkcjonuje bez państwa, ale żeby rynek w ogóle mógł zacząć funkcjonować musi zadziałać państwo: wolne ceny, liberalizacja cen, zniesienie reglamentacji we wszystkich formach,

3. opracowanie długofalowej strategii rozwoju społecznego i gospodarczego,

4. wspieranie innowacyjności i przedsiębiorczości wszystkich indywidualnych i grupowych podmiotów.

9. ROLA PLANOWANIA SPOŁECZNO - GOSPODARCZEGO W POLITYCE EKONOMICZNEJ

1. Planowanie makro- a mikroekonomiczne

Planowanie jest przedmiotem zainteresowania zarówno na szczeblu makroekonomicznym (planowanie gospodarki narodowej lub kilku państw ściśle ze sobą współpracujących), jak i na szczeblu mikroekonomicznym (planowanie w przedsiębiorstwie, jest jedną z tzw. funkcji zarządzania).

Planowanie na szczeblu ogólnopaństwowym budzi wątpliwości, jest dziedziną stosunkowo młodą.

Planowanie występowało w ustroju komunistycznym - gospodarka centralnie planowana. Nie brak głosów uzasadniających celowość tego planowania. Z drugiej strony planowanie makroekonomiczne kojarzy się podświadomie z poprzednim ustrojem i stąd głosy, że jest niepotrzebne

Większość na ogół godzi się z tym, że planowanie makroekonomiczne w skali całego państwa jest również konieczne jak i w przedsiębiorstwie.

Ostatnio obserwujemy wzrost roli planowania strategicznego, zwłaszcza w wielkich korporacjach i organizacjach międzynarodowych. Wzrost roli planowania strategicznego przemawia też i za tym, aby je zastosować w skali ogólnoświatowej w państwach postkomunistycznych, w tym również w Polsce.

Polityka ekonomiczna nie może mieć charakteru działań doraźnych, żywiołowych, musi mieć charakter planów dalekosiężnych.

Najbardziej istotnym planem strategicznym w Polsce jest „Strategia finansów i rozwoju gospodarczego - Polska 2000”. Oprócz tej strategii Polska posiada jeszcze wiele innych opracowań o charakterze strategii.

Planowanie strategiczne jest obecnie także stosowane w regionach, województwach. Każdy region posiada „strategię rozwoju regionalnego”.

Dwie części:

1. diagnostyczna - obejmuje analizę sytuacji społeczno - gospodarczej, ma na celu przedstawienie istniejącego stanu rzeczy; rzeczowym problemem jest adekwatność do rzeczywistości. Diagnozy często nie spełniają wymogów obiektywizmu, gdyż osoby lub instytucje je tworzące są osobiście zainteresowane w prezentowaniu wyników analizy. Lepiej zasięgnąć opinii osób lub instytucji bezpośrednio niezwiązanych z badanym obiektem.
   Część diagnostyczną najczęściej kończy analiza SWOT.

2. prognostyczna - rozpoczyna się od sformułowania misji (najbardziej zarysowany cel perspektywicznego, długotrwałego rozwoju - charakter bardzo ogólny).
   Misja rozwoju ulega dezagregacji - rozczłonkowaniu na poszczególne cele (układ hierarchiczny - I i II rzędu, cele strategiczne i operacyjne). Cele operacyjne mogą być rozpisane na jeszcze konkretniejsze cele i zadania. Im krótszy okres czasu tym wyższy stopień konkretyzacji. Określonym celom powinny odpowiadać określone możliwości ich realizacji (o charakterze rzeczowym, kadrowym, technicznym, technologicznym, finansowym). Należy osadzić w czasie okres realizacji celów.
   Część prognostyczną strategii należy opracować w układzie wariantowym. Konieczna jest metoda scenariuszowa. Co najmniej 3 scenariusze:
   I - przyszłość będzie się rozwijać zgodnie z naszymi oczekiwaniami,
   II - przyszłość będzie się rozwijać w sposób dla nas niekorzystny (przyszłość będzie gorsza niż to sobie wyobrażamy,
   III - przyszłość będzie lepsza niż to sobie teraz wyobrażamy.
   I - wariant przeciętny, II - pesymistyczny, III - optymistyczny.

2. Istota, typy i funkcje planowania makroekonomicznego

Planowanie makroekonomiczne polega na tworzeniu i podejmowaniu decyzji kształtujących przyszłość, koordynujących w przyszłości działania podmiotów składających się na system gospodarki narodowej.

Funkcje planowania:

- opracowanie strategii rozwoju społeczno - gospodarczego, kształtowanie w przyszłości wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz przemian naturalnych
- oddziaływanie na funkcjonowanie systemu ekonomicznego (plan polityki pieniężnej, budżetowej, cenowo - dochodowej; celem jest osiągnięcie i utrzymanie stabilizacji makroekonomicznej).

- oddziaływanie państwa na sektor publiczny - planowanie sektora publicznego; ustalenie sposobów zasilania w środki finansowe, rzeczowe, kadrowe i inne.

Plany marketingowe można podzielić:

1. według horyzontu czasowego: • krótkookresowe - roczne bądź krótsze • średniookresowe - kilkuletnie np. 5-cio letnie • długookresowe, perspektywiczne - kilkunastoletnie

2. według zakresu, według pola planu: • nad narodowe, krajowe - ogólnopolskie •ponad narodowe - obowiązujące np. w UE •sektorowe, np. rolnictwo • regionalne, np. województwa kujawsko-pomorskiego

3. według stopnia obowiązywania zasad ustalonych w planie: • dyrektywne - zawierają wskaźniki dyrektywne, czyli obowiązkowe • indykatywne - pełnią funkcję stymulująco - informacyjną; nie ma tam żadnych zakazów i nakazów, pełnią rolę wskazówek; charakterystyczne dla systemu rynkowego (obowiązywały w realnym socjalizmie, niewykonanie ich groziło sankcjami zawodowymi, ekonomicznymi, a nawet prawno-karnymi)

3. Treść i struktura planów

Każdy plan powinien składać się z następujących elementów: a) cel działania b) środki działania c)sposób d) miejsce e) czas f)wykonawcy

Wszystkie te elementy są ważne i brak jakiegokolwiek z nich powoduje, że plan jest niekompletny, a co za tym idzie jest mało lub w ogóle nieskuteczny. Jeśli brak jakiegoś elementu to trudno później orzec, czy plan został w pełni zrealizowany. Jakie czynności trzeba zrealizować, aby opracować właściwy plan makroekonomiczny?

1. Identyfikacja istniejących problemów i postawienie diagnozy.

2. Określenie celów działania.

3. Rozpoznanie istniejących i przyszłych warunków działania.

4. Skonstruowanie części imperatywnej planu, który polega na okreśłeniu: (podmiotu decydującego - decydenta; środki działania; sposób; miejsce; czas)

Skuteczność każdego planu zależy od jego jakości. Na jakość planu wpływa: (obiektywna diagnoza, trafna, prognoza, właściwy dobór środków i metod realizacyjnych, zakres i charakter czynników losowych, posiadanie rezerw)

4. Planowanie, prognozowanie i programowanie

Prognozowanie - przewidywanie przyszłości zmierzające do ukazania jej najbardziej prawdopodobnego obrazu; ma charakter bierny, każde prognozowanie okazuje się mniej lub bardziej nietrafne.

Przyczyny nietrafności prognoz: • niedocenianie skutków postępu technicznego •niedocenianie skutków zmian strukturalnych •niezdolność przewidzenia różnych zjawisk, które nie wstępowały w przeszłości •wzrost zmienności i nieprzewidywalności współczesnego świata

Programowanie - określenie bardziej konkretnych i szczegółowych działań wykonawczych; dotyczy rodzaju niezbędnych do realizacji danego programu czynności, kolejności i rozkładu w czasie tych czynności oraz ustalenia wykonawców.

10. POLITYKA ROZWOJU GOSPODARCZEGO

Jednym z głównych celów polityki ekonomicznej jest osiągnięcie i zrównoważenie wzrostu gospodarczego. To cel szczególnie istotny w krajach mniej rozwiniętych, które chcą zmniejszyć dystans w stosunku do krajów wyżej rozwiniętych. Takim krajem jest teraz również Polska (dwukrotna różnica w stosunku do państw słabo rozwiniętych, 3-krotna od średnio rozwiniętych, 6, 7-krotna , od najwyżej rozwiniętych). Jest to cel zasadniczy, bo od niego zależeć będzie czy wyrówna się ta dysproporcja.

Wzrost gospodarczy jest procesem o charakterze ilościowym. Można go osiągnąć przez zwiększenie produkcji dóbr i usług wysoko przetworzonych (komputer), bez dóbr i usług nisko przetworzonych (łopaty), a nawet surowców. Chodzi nie tylko o to aby produkcja zwiększyła się w wymiarze ilościowym, ale o to by podniosła się jakość tych produktów (jakość metod wytwarzania).

Zmianom jakościowym towarzyszą zmiany strukturalne (zwiększenie się udziału przemysłu o wysokiej technologii, zwiększenie się udziału rynku usług, podwyższenie stosunków społecznych).

W polskiej gospodarce chodzi więc nie tylko o wzrost gosp., ale o: 1. doskonalenie metod technicznych i organizacyjnych, 2. nowoczesność i innowacyjność, 3.odpowiednie zmiany w stosunkach społecznych.

Wszystko to razem określamy jako rozwój gospodarczy. Polityka rozwoju gospodarczego ma na celu:

1. Przyspieszenie i ustabilizowanie wzrostu gospodarczego.

2. Poprawa poziomu jakości i nowoczesności produkcji.

3. Inspirowanie odpowiednich przekształceń strukturalnych (np. wzrost sektora usług)

4. Doskonalenie stosunków społecznych towarzyszących działalności gospodarczej (np. w zakresie poprawy stanu zdrowotnego ludności).

Współczesna polityka rozwoju gospodarczego charakteryzuje się:

Stale rosnący wpływ państwa na proces rozwoju gospodarczego. Widać to w wydatkach publicznych przeznaczonych na cele rozwoju gospodarczego. Państwo coraz aktywniej, coraz głębiej ingeruje aby przyspieszyć rozwój gospodarczy.
Rozwój gospodarczy - jego przyspieszenie i ustabilizowanie sprzyja postępowi społecznemu - jest to sytuacja, w której w miarę możliwości wszyscy członkowie społeczeństwa korzystają z rezultatów rozwoju gospodarczego.
Jeśli rozwój gospodarczy przynosi wzrost dochodu niewielkiej części społeczeństwa to nie możemy mówić o postępie społecznym. Rozwój gospodarczy nie powinien przebiegać tak aby pogłębiać polaryzację społeczeństwa. Zbyt daleko idąca polaryzacja destabilizuje politykę gospodarczą i społeczną. Należy dążyć do tego aby rozwój gospodarczy przynosił korzyści wszystkim członkom społeczeństwa. Szacuje się, że około 20% ludności świata przejmuje 86% wszystkich dochodów. Natomiast 20% ludności najmniej uposażonej przejmuje ok. 1% dochodu.
Degradacja środowiska również grozi destabilizacją i jest utrudnieniem dla przyszłego rozwoju gospodarczego. Środowisko zawsze stanowić będzie podstawę działalności gospodarczej człowieka. Zachowanie odpowiedniego stanu środowiska jest ważnym elementem postępu_społecznego.
Wzrost i rozwój gospodarczy, postęp społeczny oraz naturalne środowisko - to 3 elementy, które muszą być zachowane w odpowiedniej proporcji i decydują o postępie cywilizacyjnym. Społeczeństwu powinien przyświecać ideał rozwoju zrównoważonego (harmonijnego), przez który rozumiemy równowagę między 3 elementami procesu rozwojowego:

1. zmiany ilościowe i jakościowo-strukturalne w działalności gospodarczej,

2. zmiany w stosunkach społecznych,

3. jak najmniejsze zmiany w środowisku przyrodniczym.

Każdy z tych elementów jest jednakowo istotny. Nie powinniśmy ulegać tzw. fetyszowi wzrostu gospodarczego. Położenie szczególnego nacisku na wzrost gospodarczy przez wiele państw współczesnego świata jest nieprawidłowe.

Czynniki rozwoju gospodarczego

Są znane z ekonomii klasycznej. Stworzyła ona 3 zasoby czynników produkcji, chodzi tu o:

* ziemię

* pracę - w znaczeniu kwalifikacji,

* kapitał - w znaczeniu kapitału finansowego obrotowego.

Ekonomia klasyczna pesymistycznie zapatrywała się co do rozwoju gospodarki w odległej przyszłości. Uważali, że w odległej przyszłości nastąpi okres zastoju, który jest nieuchronny. Ekonomiści ci stwierdzili, że źródłem wszelkiego rozwoju jest akumulacja części nowo wytworzonej wartości i przeznaczenie jej na inwestycje produkcyjne. Chcąc się rozwijać musimy akumulować. Nie można całej nowo wytworzonej wartości konsumować. Teza o potrzebie akumulacji była wówczas bardzo nowoczesna. Ekonomia neoklasyczna obejmująca wiele nurtów, do podstawowych czynników rozwoju, obok wymienionych czynników wymienia postęp nauki i wiedzy. Pozwoliło im to na odcięcie się od pesymizmu co do przyszłego rozwoju gospodarczego. Możliwości nauki są nieograniczone, wobec tego przy pomocy nauki można przezwyciężyć techniczne ograniczenia w rozwoju produkcji. Czynnikami rozwoju zajmowała się też ekonomia marksistowska, która twierdziła, że rozwój gospodarczy jest zdeterminowany pewnymi ogólnymi prawidłowościami historycznymi rozwoju ludzkości. Pewne prawidłowości są nieuchronne, co prowadzi do sprzeczności i upadku systemu, którego miejsce zajmie nowy, który z czasem zestarzeje się i będzie musiał ustąpić miejsca nowemu.

Współczesna ekonomia najlepiej rozpracowała czynniki wzrost gospodarczego, który jest częścią rozwoju. Rozwój w sensie zmian jakościowo - strukturalnych, a tym bardziej postęp społeczny nie poddaje się formalizacji. Czynniki są bowiem niemierzalne.

Czynniki współczesnego rozwoju gospodarczego

I.

1. Czynniki ekonomiczne - te które przyczyniają się do wzrostu gospodarczego (zatrudnienie, kapitał (inwestycje), specjalizacje produkcji, kooperacja, wymiana produkcji, związane z zarządzaniem produkcją, związane z funkcjonowaniem rynku (czynnik popytu))

2. Czynniki pozaekonomiczne (charakter panującego ustroju politycznego, charakter polityki gospodarczej (która jest też czynnikiem ekonomicznym), prawo oraz jego egzekucja, praworządność, poziom kultury społeczeństwa (wykształcenie), rodzaj wyznania religijnego panującego w danym społeczeństwie, narodowy charakter pewnych społeczeństw, stosunki społeczne, w tym również stosunki rodzinne (rozwojowi sprzyja model rodziny monogamicznej), klimat (trudny klimat powoduje, że rozwój jest bardziej skuteczny, przynosi lepsze rezultaty, łagodny klimat sprzyja lenistwu))

II.

1. Czynniki tradycyjne (ziemia, kapitał, praca)

2. Czynniki nowoczesne (• proces pogłębiania się współzależności między podmiotami gospodarczymi w skali światowej, zwany procesem globalizacji. Globalizacja wpływa na międzynarodową integrację gospodarczą • zmiany międzynarodowych stosunków ekonomicznych • wzrost inwestycji międzynarodowych • czynnik rynku (zwłaszcza popytu) oraz jego zmian strukturalnych •postęp nauki, wiedzy, techniki i organizacji

3. Czynniki specjalne

• czynniki równomiernego i harmonijnego rozwoju

• czynnik przemian strukturalnych (- przemiany w strukturze sektorowej (wzrost sektora usług) - przemiany w strukturze przestrzennej - polityka regionalna)

III. Czynniki społeczne: czynniki kulturowe, poziom wykształcenia, -rzeczywiste kwalifikacje, - doświadczenie, - nabyte przyzwyczajenia (uczciwość, punktualność), aktywność społeczna jednostek, - nastawienie na realizację tzw. dobra wspólnego, aktywność zawodowa ludności

Czynniki rozwoju gospodarczego są trudne do pomiaru, a może być to nawet niemożliwe. O tempie rozwoju można wnioskować na podstawie wskaźników pośrednich. Na uwagę zasługują tzw. wskaźniki diagnostyczne, do których zaliczyć można między innymi: • przeciętną długość życia ludzkiego, • wskaźniki stanu zdrowia społeczeństwa, • wskaźniki umieralności niemowląt, • wskaźniki samobójstw, • wskaźnik analfabetyzmu, • wskaźnik liczby studentów w stosunku do liczby mieszkańców.

Istnieją też inne wskaźniki: wskaźniki zatrudnienia, wskaźniki bezrobocia, wskaźniki sytuacji rodzinnej.

Można je łączyć poddając je określonym procedurom statystycznym (możemy otrzymać wskaźniki syntetyczne, np. indeksy).

Bariery rozwoju gospodarczego

Proces rozwoju gospodarczego jest zdeterminowany z jednej strony czynnikami rozwoju gospodarczego, a drugiej barierami, które nie są tak dobrze znane.

Bariera rozwoju - swoisty czynnik charakteryzujący się tym, że oddziałuje na niekorzyść pewnego zjawiska czy procesu.

Bariery rozwoju gospodarczego - trudności, ograniczenia, które osłabiają tempo procesu rozwojowego lub nawet w krańcowym przypadku proces ten uniemożliwiają.

Bariery mogą pojawić się zawsze. Szczególnie silnie bariery te dają znać o sobie w okresach przeprowadzania głębokich zmian gospodarczych (np. transformacja polskiej gospodarki). Bariery mogą wynikać z nadmiaru lub braku jakiegoś czynnika. Każdy czynnik oddziałuje pozytywnie na zjawisko, jeśli występuje w określonym czasie miejscu i z określoną siłą, np. czynnikiem rozwoju gospodarczego jest ludność, jeśli jest jej za dużo to stanowi to poważną barierę rozwoju gospodarczego. Czynnikiem rozwoju jest wykształcenie ludności, nawet jego nadmiar może być barierą.

Wszystkie bariery mają charakter względny (mało jest barier absolutnych, które jednak z czasem można zniwelować). Względny charakter barier polega na tym, że można je pokonać, obejść. Wymaga to jednak nakładów. Pokonywanie barier, pomimo że jest możliwe to nie zawsze jest opłacalne, ekonomiczne. Koszty mogą znacznie przewyższać korzyści z pokonania ograniczeń.

Dobrą metodą walki z barierami jest adaptacja do nich. Nie zawsze opłaca się pokonać barierę. Czasem lepiej jest przyzwyczaić się do niej, np. wysoka inflacja - każdą inflację można zniwelować, ale może to przynieść więcej szkody niż pożytku.

Podstawowy problem związany z pokonywaniem barier polega na rachunku ekonomicznym (porównanie korzyści i kosztów).

Bariery rozwoju

1. bariery ilościowe, bariery jakościowe

2. bariery krótkookresowe, bariery długookresowe

3. bariery zewnętrzne - nie mamy na nie wpływu, ograniczenia wynikające z procesu integracji czy globalizacji, bariery wewnętrzne - możemy je ograniczyć lub zlikwidować

4. według kryterium przedmiotowego wyróżnia się: aspekt polityczny, aspekt społecznym aspekt ekonomiczny, aspekt techniczny i technologiczny, aspekt przyrodniczy

W związku z tymi aspektami bariery można podzielić na:

1. Bariery polityczne

• wynikają z panującego ustroju politycznego

• szeroki zakres żywiołowości podejmowanych decyzji

• wysoki udział kosztów społecznych w działalności gospodarczej

• brak stabilizacji politycznej

• rozbudowany aparat biurokratyczny państwa

• mogą wynikać z pewnych przesłanek doktrynalnych czy ideologicznych

2. Bariery społeczne

• bariery demograficzne - związane z liczbą i strukturą ludności

• duża liczebność roczników wkraczających na rynek pracy

• postępujący proces starzenia (rośnie udział emerytów)

• niewłaściwa struktura według miejsc zamieszkania (zbyt mały stopień urbanizacji)

• bariery konsumpcji (płacy realnej) - osiągnięty poziom konsumpcji nie powinien ulec obniżeniu, lepiej nie podnosić wynagrodzeń, jeśli nie jesteśmy pewni czy nie będziemy musieli ich kiedyś obniżyć

3. Bariery ekonomiczne

• deficyt wszelkich czynników (kapitału, ludzi, inwestycji)

• niska lub nawet brak efektywnej działalności gospodarczej

• niedostateczny popyt

• małe dochody

• niskie oszczędności

• niewydolność eksportowa gospodarki

4. Bariery techniczne i technologiczne

• przestarzałe metody techniczne i zużyty aparat techniczny

• niedorozwój infrastruktury technicznej

• niedorozwój zaplecza badawczo - rozwojowego i technicznego

Bariery te wymagają dużego wysiłku inwestycyjnego

5. Bariery przyrodnicze - polegają na ograniczoności środowiska przyrodniczego

Zasoby przyrodnicze dzielimy na:

• odnawialne

• nieodnawialne

Bariery:

• surowcowa (coraz mniej jest na świecie pewnych surowców)

• żywnościowa - brak żywności w skali światowej (ponad 6 miliardów ludności na świecie), w niektórych krajach polega ona na nadmiarze żywności

• energetyczna

Grupa barier przyrodniczych polega na zachwianiu równowagi ekologicznej.

Metodą rozwiązywania barier jest handel zagraniczny i międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Handel zagraniczny może być uniwersalną metodą likwidacji wszystkich barier (wszystko można kupić i sprzedać), ale z drugiej strony może stać się sam w sobie poważną barierą.

11. POLITYKA PIENIĘŻNA

Polityka pieniężna jest tą z nielicznych dziedzin polityki gospodarczej, która u nikogo nie budzi wątpliwości. Wszyscy zgodnie twierdzą, że państwo musi prowadzić politykę pieniężną. Polega ona na regulowaniu stopy wzrostu podaży pieniądza w celu wspierania rozwoju gospodarki oraz stabilizowaniu poziomu produkcji i zatrudnienia. Politykę pieniężną prowadzi każde państwo zazwyczaj za pośrednictwem banku centralnego.

Funkcje Banku Centralnego:

• Jedyna instytucja emitująca pieniądz gotówkowy. Monopol ten jest bardzo pilnie strzeżony zarówno w prawie bankowym jak i karnym.

• Bank banków - działa jako bankier wobec banków komercyjnych . Banki komercyjne muszą gromadzić w BC obowiązkową rezerwę bankową, mogą korzystać z kredytów tzw. refinansowych.

• Bank państwa - realizuje politykę pieniężną państwa , sprawuje kontrolę nad podażą pieniądza oraz finansuje deficyt budżetowy.

BC jest własnością państwa lub stanowi swoistą spółkę, lecz pod kontrolą państwa. W niektórych państwach politykę pieniężną prowadzą wyspecjalizowane instytucje, które występują obok BC (w Polsce - Rada Polityki Pieniężnej).

Polityka pieniężna aby mogła być prowadzona skutecznie, wymaga autonomii podmiotów prowadzących tą politykę. NBP jest w dużym stopniu niezależny. Gdyby BC nie posiadał autonomii, wówczas jego decyzje byłyby pod presją rządu.

Ilość pieniądza na rynku Pieniężnym zależy od: *

I - ilość pieniądza niezbędna na rynku pieniężnym

T - suma cen towarów i usług przeznaczonych w danym czasie do realizacji

K - wartość transakcji kredytów płatniczych w następnych okresach

B - wartość transakcji kompensacyjnych czyli barterowych (towar za towar)

Z - spłata zobowiązań zaciągniętych w poprzednich okresach, a płatnych w danym okresie

S - średnia szybkość obiegu pieniądza

T zależy od: * ilości towarów i usług (im większa ilość tym więcej pieniądza potrzeba),

* wzrostu ich cen

I jest proporcjonalna do ilości pieniądza

S jest odwrotnie proporcjonalna do ilości pieniądza

W praktyce * . Tak jest przeważnie. Gdy I jest dużo większe w dłuższym okresie to oznacza to inflację i spadek siły nabywczej pieniądza.

Gdyby * (co zdarza się bardzo rzadko) to oznaczało by to deflację i wzrost siły nabywczej pieniądza.

Podstawowym problemem jest opanowanie inflacji. Walka z inflacją to podstawowy cel polityki pieniężnej współczesnych państw.

Instrumenty Banku Centralnego w celu ograniczenia wpływu pieniądza na rynek (działanie antyinflacyjne):

1. instrumenty prawno-administracyjne,

2. instrumenty ekonomiczne.

Ad a) Instrumenty prawno-administracyjne

BC na mocy prawa bankowego działa jako jednostka zwierzchnia wobec wszystkich banków komercyjnych na terenie kraju, upoważniona do wydawania nakazów i zakazów w trybie obligatoryjnym. BC dysponuje więc środkami przymusu.

• określenie stopy obowiązkowej rezerwy bankowej - ma to na celu spełnienie dwóch zadań: 1) regulować potencjał kredytowy banków komercyjnych; 2) zabezpieczyć płynność banków operacyjnych.
  

¹⁾Potencjał kredytowy banków komercyjnych jest określony przez środki własne banku oraz depozyty osób trzecich. Bank komercyjny jest zobowiązany do utrzymywania nie oprocentowanej rezerwy bankowej co pomniejsza potencjał kredytowy banku. Możliwości kredytowe są znacznie wyższe ponad to co posiadają banki. Zmiana rezerwy obowiązkowej wpływa w stopniu nieproporcjonalnym na możliwości kredytowe banku, np. wzrost stopy rezerw obowiązkowych o 10% może obniżyć możliwości kredytowe o 20%.
Wielkość stopy rezerw obowiązkowych może być równa w zależności od rodzaju wkładów, od wielkości wkładów, od osoby właściciela lub nawet od miejsca jego zamieszkania.

²⁾ Wypłacalność banku ma największe znaczenie dla banku. Jeżeli powstanie choćby cień ryzyka to właściciele depozytów wypłacą wkłady, co może doprowadzić do upadku banku.
BC odprowadza ogromne kwoty z zysku do budżetu państwa.

• możliwość określenia w trybie administracyjnym limitu (górny pułap) akcji kredytowej dla banków komercyjnych,

• BC prowadzi nadzór nad działalnością wszystkich banków i w związku z tym zajmuje się wydawaniem zaleceń poszczególnym bankom. BC może nawet zamknąć bank komercyjny.

Ad b) Instrumenty ekonomiczne

BC występuje jako podmiot gospodarczy składający różne propozycje poszczególnym bankom, z których skorzystają wtedy, kiedy uznają te transakcje za korzystne.

• określenie stopy Banku Centralnego, która występuje jako stopa kredytu refinansowego, stopa redyskontowa od weksli oraz stopa lombardowa.
  Wszystkie te stopy dotyczą kredytów udzielanych bankom komercyjnym. Podwyższenie stopy BC powoduje, że kredyty udzielane przez BC są droższe, a to sprawia, że rosną stopy % od kredytów udzielanych przez banki komercyjne.
  Wzrost stopy % BC o 1% nie oznacza, że banki komercyjne muszą też podnieść stopy % o 1%. Banki komercyjne działają na rynku konkurencyjnym.

• operacje otwartego rynku - zakup lub sprzedaż państwowych papierów wartościowych - obligacji lub bonów skarbowych.
  Sprzedaż papierów wartościowych → zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu i zwiększenie dochodów państwa.
  Zakup papierów wartościowych → zwiększenie ilości pieniądza na rynku i zmniejszenie dochodów państwa.

Polityka ekonomiczna może mieć charakter restrykcyjny bądź ekspansywny. Restrykcyjny polega na ograniczaniu wzrostu podaży pieniądza. Ekspansywny polega na stymulowaniu wzrostu podaży pieniądza.

12. POLITYKA BUDŻETOWA

Obejmuje czynności państwa polegające na pobieraniu dochodów do budżetu państwa i następnie rozdysponowaniu sum zebranych w ten sposób. Często polityka budżetowa nazywana jest polityka fiskalną lub podatkową.

Polityka fiskalna polega na pobieraniu podatków, a następnie rozdysponowaniu zebranych pieniędzy. Podatki są ważnym ale nie jedynym dochodem państwa. Polityka budżetowa jest więc pojęciem szerszym. Obejmuje dochody ze wszystkich źródeł nie tylko z podatków. W Polsce budżet państwa korzysta także z przejściowego, aczkolwiek istotnego źródła dochodów, a mianowicie z prywatyzacji (na koniec października 20,1 mld zł - ok. 13% całego budżetu).

Polityka budżetowa stanowi bezdyskusyjną dziedzinę polityki ekonomicznej, nie ma polityki bez budżetu.

Budżet państwa to plan finansowy zawierający dochody i wydatki rządowe, zatwierdzany na 1 rok przez parlament w formie ustawy budżetowej. Oprócz budżetu państwa występują budżety publiczne samorządów terytorialnych. Są to budżety gmin, powiatów i województw.

Część środków finansowych jest rozdysponowana z budżetu państwa do budżetów samorządów w formie transferów, dotacji. Znaczne są dochody własne na najniższym szczeblu - na szczeblu gmin. Na szczeblu powiatów i województw dochody własne są niewielkie.

W finansach publicznych dominuje budżet na szczeblu centralnym czyli budżet państwa.

Funkcje budżetu państwa:

1. fiskalna - polega na gromadzeniu dochodów,

2. redestrybucyjna - celem jest zapewnienie społeczeństwu bezpieczeństwa socjalnego,

3. stymulacyjna - oddziaływanie na wzrost gospodarczy poprzez dochody czyli konsumpcję.

Stymulacyjna funkcja budżetu w przypadku podatków - im większe podatki, tym niższy popyt.

Stymulacyjna funkcja budżetu w przypadku wydatków - im większe wydatki, tym większy popyt.

I przy podatkach i przy wydatkach działa efekt mnożnikowy. Efekty są znacznie większe niż początkowy bodziec, impuls.

Zasady budżetowe:

1. Zasada rocznego budżetu.
   Prowizorium budżetowe, gdy nowy rok się już zaczął, a budżet nie jest jeszcze sporządzony.

2. Zasada zupełności.
   Budżet powinien być zbiorem zupełnym, całkowitym przychodów i wydatków państwa. Fundusze specjalne, celowe nie figurują w budżecie, funkcjonują poza budżetem, a ich kontrola jest nieograniczona, np. Fundusz na Rzecz Niepełnosprawnych. Może to powodować nieefektywne wykorzystanie środków w tych funduszach.

3. Zasada jedności.
   Budżet państwa powinien stanowić jedność, jeden akt prawny o nazwie ustawa budżetowa.

4. Zasada jawności.
   Budżet jest publikowany w Dzienniku Ustaw.

5. Zasada równowagi.
   Budżet powinien być zrównoważony - wydatki powinny być równe dochodom. W praktyce występuje deficyt budżetowy finansowany długiem publicznym.

Dochody państwa :

• podatki,

• dochody z ceł,

• inne dochody państwowych jednostek budżetowych,

• pozostałe dochody,

• składki na ubezpieczenia społeczne, o ile finansowane są z budżetu państwa.

Podatki:

• od dochodów osobistych ludności (PIT),^{(PODATEK BEZPOŚREDNI)}

• od osób prawnych - od przedsiębiorstw, firm, ^{(PODATEK BEZPOŚREDNI)}

• od towarów i usług (VAT). ^{(PODATEK POŚREDNI)}

Decydujące znaczenie mają podatki pośrednie (62% planowanych dochodów publicznych), 17% dochodów - od osób fizycznych, 10% dochodów - od osób prawnych.

Dochody te są przeznaczane na wydatki, które można pogrupować według następujących celów:

• cele tradycyjne: *obrona narodowa, *administracja, *wymiar sprawiedliwości,

• cele społeczne: *usługi społeczne (oświata, służba zdrowia), *świadczenia socjalne,

• cele interwencyjne: *subsydia, *inwestycje, *dotacje, ulgi, *granty.

Wydatki na cele społeczne są teraz głównie w budżetach jednostek samorządowych.

Wydatki według planu w Polsce na rok 2000:

• obsługa długu krajowego (9%) i zagranicznego (3,5%),

• fundusz pracy - dopłaty do zasiłków (0,5%),

• dotacje na fundusz emerytalno - rentowy rolników (prawie 8%),

dotacje na fundusz ubezpieczeń społecznych (10,2%),

13. POLITYKA STRUKTURALNA

We współczesnym świecie zachodzą bardzo poważne i głębokie zmiany strukturalne.

1. Przemiany zewnętrzne - zachodzą w skali światowej i międzynarodowej, na co średnie państwa nie mają znacznego wpływu. Można się jedynie do nich dostosować.

2. Przemiany wewnętrzne - zachodzą na obszarze gospodarki

Ad. 1. Najważniejszym procesem występującym w skali ogólnoświatowej jest proces globalizacji. Współczesna gospodarka ulega temu procesowi.

Globalizacja - polega na wzroście wzajemnych zależności między wszystkimi podmiotami światowego systemu gospodarki.

Cały świat staje się jakby coraz mniejszy. Dawniej gospodarkę dzieliło się według poszczególnych państw (podejście narodowe), obecnie narodowo - państwowy podział traci na znaczeniu. Teraz na scenę wkraczają inne podmioty, które są bardziej dynamiczne niż państwo. Zalicza się:

• korporacje transnarodowe - działają w dziesiątkach państw, trudno rozdzielić wytwarzane w nich wartości na poszczególne kraje . Wytwarzają one ponad połowę światowego produktu brutto (a nawet 2/3). Ich liczba nie jest zbyt duża (przekracza ok. 2-krotnie liczbę państw: 350 na świecie i przypada na nie ok. 60% światowego produktu brutto). Udział tych korporacji ciągle rośnie.

• regiony wkraczają samodzielnie na scenę światową, granice państwa stają się coraz bardziej przezroczyste.

Państwo część swoich kompetencji przekazuje albo na rzecz organizacji międzynarodowych (w górę) lub na rzecz regionów (w dół). Rola państwa zatem maleje, rośnie natomiast rola:

• organizacji międzynarodowych,

• korporacji transferowych,

• regionów

Zmiany w strukturze międzynarodowych stosunków gospodarczych

Na pierwszy plan wysunęły się międzynarodowe inwestycje. O ile dawniej pierwszeństwo miał obrót towarami (handel zagraniczny), o tyle obecnie ważniejszy jest obrót pieniędzmi (inwestycje), który coraz bardziej przybiera na sile. Tym przemianom w stosunkach gospodarczych towarzyszą przemiany w technice. Postęp techniczny znacznie przyspieszył proces globalizacji. Prawidłowość: rośnie udział towarów wysoko przetworzonych, które dają możliwość uzyskania dużego zysku (bo ceny na te towary rosną szybciej niż na towary nisko przetworzone). Im wyższy stopień przetworzenia, tym wyższy zysk z handlu. W krajach wysokorozwiniętych obserwuje się obserwuje się tendencję do wzrostu udziału produkcji o wysokiej technologii.

Występuje coraz większe zróżnicowanie pomiędzy elementami gospodarki światowej.

• coraz większe zróżnicowanie pomiędzy krajami (przepaść między północą a południem pogłębia się),

• polaryzacja miedzy poszczególnymi przedsiębiorstwami (istnieją przedsiębiorstwa, które wytwarzają produkcję wyższą niż PKB niektórych państw),

• polaryzacja międzyregionalna,

• polaryzacja między ludźmi, konsumentami, gospodarstwami domowymi (we współczesnym świecie 20% ludności przejmuje ok. 86% wszystkich dochodów, a na pozostałe 80% ludności przypada 14% dochodu.

Ad. 2.

1. Polegają one na wzroście udziału gałęzi wysokiej technologii, do której zaliczamy:

• elektronikę,

• przemysł środków transportu,

• przemysł samochodowy,

• przemysł farmaceutyczny,

• przemysł precyzyjny,

• przemysł lotniczy,

• przemysł kosmiczny.

Te gałęzie kumulują największą liczbę innowacji. Ok. 80% innowacji technicznych i technologicznych dotyczy tej niewielkiej liczby wyżej wymienionych gałęzi.

2. Przemiana w strukturze sektorowej - polega na spadku udziału sektora I, a wzroście udziału III.
   Sektor I obejmuje:

• wydobywanie dóbr materialnych z przyrody:

• rolnictwo,

• leśnictwo,

• rybołówstwo,

• przemysł wydobywczy.

Udział tego sektora wynosi kilka % (poniżej 10%)
Sektor II obejmuje:

• przemysł przetwórczy (wszystkie gałęzie przemysłu oprócz przemysłu wydobywczego),

• budownictwo.

Sektor III obejmuje:

• usługi

• o charakterze materialnym (gastronomia, transport)

• o charakterze niematerialnym (oświata, ochrona zdrowia, bezpieczeństwo, szkolnictwo wyższe),

Obejmuje on około 60% (w krajach rozwiniętych 70%) ogółu zatrudnionych.

W Polsce:

* udział sektora I wynosi ponad 20% (na rolnictwo przypada 19% w stosunku do ludności zawodowo aktywnej),

* udział sektora III wynosi 46 - 47%.

3. Wielofunkcyjny rozwój wsi lub przejście do miasta to alternatywa dla rolników.

Cele polityki strukturalnej

1. Poprawa efektywności ekonomicznej przez przeznaczenia zasobów z dziedzin o niskiej efektywności do dziedzin przynoszących wysokie dochody (np. z rolnictwa do dziedzin wysokoefektywnych).

2. Przyspieszenie wzrostu gospodarczego. Dla krajów nisko rozwiniętych ten cel jest absolutnym priorytetem.

3. Przeciwdziałanie bezrobociu. Usługi to dziedzina, która jako jedna z nielicznych gałęzi może zatrudniać ludzi.

4. Podniesienie konkurencyjności krajowych wyrobów i wzmocnienie orientacji proeksportowej.

Zarówno z powodów zewnętrznych jak i wewnętrznych ogromnie ważna jest konieczność prowadzenia przez państwo polityki strukturalnej. Zmiany zachodziłyby i bez polityki strukturalnej, ale w tempie zbyt powolnym i nie zawsze byłyby pożądane, a czasami wręcz niekorzystne.

Polityka strukturalna - to całokształt czynności państwa związanych z inspirowaniem i realizowaniem przemian strukturalnych w gospodarce narodowej.

Polityka strukturalna może dotyczyć:

• poszczególnych sektorów, gałęzi, regionów, czynników wzrostu gospodarczego→ polityka mikroekonomiczna (mezoekonomiczna),

• całego systemu gospodarki narodowej→polityka makroekonomiczna.

Polityka strukturalna makroekonomiczna

Polega na stosowaniu tradycyjnych narzędzi polityki makroekonomicznej jednakże stosowanych wobec wszystkich podmiotów gospodarki narodowej. Do tych narzędzi należą:

• polityka pieniężna,

• polityka podatkowa.

Są to narzędzia o charakterze powszechnym, realizują one więc zasady wolnej konkurencji, równych szans. Uważa się, że jest to „polityka sprawiedliwa”.

Pomimo tego pojawiają się różne formy uprzywilejowania w praktyce. Powodami tego uprzywilejowania mogą być:

• zróżnicowanie dotyczące poszczególnych gałęzi (kryterium gałęziowe), np. aby przyspieszyć rozwój niektórych gałęzi,

• zróżnicowanie dotyczące poszczególnych technologii (np. technologii ograniczających degradację środowiska przyrodniczego),

• dążenie do złagodzenia dysproporcji pomiędzy regionami, np. wsparcie dla regionów słabiej rozwiniętych,

• preferencje z tytułu formy własności (w socjalizmie była to forma własności państwowej, a obecnie prywatna),

• zróżnicowanie dotyczące rodzaju przeznaczenia produkcji, np. produkcja książek, produkcja przeznaczona na eksport.

Polityka strukturalna mikroekonomiczna

Ma ona charakter selektywny tzn. jest skierowana tylko do niektórych podmiotów. Najłatwiej prześledzić ją na przykładzie polityki przemysłowej i rolnej.

1. Polityka przemysłowa - polega na tym, aby:

• rozwijać gałęzie nowe, przyszłościowe, takie które w swoim początkowym okresie wymagają wsparcia,

• restrukturyzować gałęzie schyłkowe - najczęściej odbywa się to poprzez likwidację.

Instrumenty polityki przemysłowej:

• narzędzia tradycyjne (fiskalne, podatkowe),

• narzędzia bezpośrednie selektywne, działające na zasadzie uprzywilejowania niektórych podmiotów, do których zaliczamy:

• subwencje,

• dotacje,

• pożyczki,

• gwarancje kredytowe,

• roboty publiczne,

• inne.

• inne narzędzia: bezpośrednia działalność państwa (państwo może być producentem),

• działania w sferze infrastruktury techniczno-ekonomicznej,

• regulacje prawno-administracyjne,

• metody promocji i reklamy,

• polityka informacyjna.

2. Polityka rolna - obejmuje działania państwa mające na celu :

• regulowanie rozmiarów produkcji rolnej (które polega najczęściej na zmniejszaniu produkcji),

• utrzymanie opłacalności produkcji rolnej (występuje nadprodukcja → niskie ceny),

• kreowanie przeobrażeni agrarnych (stymulowanie wzrostu).

Polityka rolna realizuje te zadania za pomocą instrumentów, które można podzielić na:

• instrumenty chroniące przed konkurencją zewnętrzną:

• cła,

• regulacje ilościowe (kontyngenty na produkcję rolną),

• regulacja importu (ilościowe limity - kontyngenty),

• dotacje do eksportu.

• instrumenty na rynku wewnętrznym;

• ceny gwarantowane,

• uprzywilejowane kredyty (do których dopłaca budżet państwa),

• tworzenie zapasów,

• subwencje,

• regulowanie migracji ludności (w Polsce oznacza to przyspieszenie migracji ze wsi do miast).

Efektywność tej polityki jest dyskusyjna. Interwencja państwa w ten sektor nie rozwiązała podstawowych problemów (nadprodukcja). Z drugiej strony produkcja rolna pochłania dużą część środków publicznych. Ponad 50% środków UE pochłania polityka rolna. Wielu ekonomistów postuluje ograniczenie produkcji rolnej do minimum lub całkowitego jej zaniechania.

3. Formą polityki strukturalnej jest również polityka regionalna, która zmierza do ciągle pogłębiających dysproporcji w rozwoju poszczególnych regionów. W pewnym stopniu przypomina ona produkcję rolną tzn. pochłania coraz więcej środków, a jej efekty są minimalne.
   Należy ją rozumieć jako politykę prowadzoną przez centralne organy kraju oraz jako politykę prowadzoną według poszczególnych regionów. Interesy regionów nie zawsze jednak pokrywają się z interesami państwa. Ogólną tendencją jest zwiększanie znaczenia polityki wewnątrz regionalnej, którą określa się mianem intraregionalnej. Polityka prowadzona przez centralne organy państwa to polityka interregionalna. Obecnie rośnie znaczenie polityki intraregionalnej, a co za tym idzie rosną kompetencje i możliwości rozwoju, ale również zakres odpowiedzialności za podejmowane działania.

Instrumenty polityki regionalnej

• instrumenty tradycyjne

• planowanie przestrzenne (na obszarze gmin województw),

• koordynacja inwestycji (podejmowanie działań, aby inwestycje lokowane były na określonych obszarach w celu przeciwdziałania procesowi aglomeracji),

• rozwijanie struktury techniczno - ekonomicznej (budowa dróg, oczyszczalni, gazociągów, wodociągów). Jest to zadanie wysoko kapitałochłonne, w związku z tym ze środków prywatnych trudno jest sfinansować takie inwestycje i finansowaniem zajmuje się państwo (dotyczy to głównie budowy dróg i autostrad).

• instrumenty nowoczesne (mają charakter ekonomiczny):

• subwencje,

• dotacje,

• ulgi,

• przetargi publiczne,

• granty.

Są one bardzo skuteczne, pod warunkiem, że są stosowane z określoną siłą. Muszą stanowić dla inwestora znaczną zachętę dla jego wyniku finansowego.

• rozwój infrastruktury społecznej (szkolnictwo wyższe),

• metody promocji i polityka informacyjna łącznie z marketingiem regionalnym.

Polityka strukturalna napotyka na głosy zwolenników jak i przeciwników. Nie jest ona w stanie rozwiązać wszystkich problemów. Gdyby jednak takiej polityki w ogóle nie było, to skutki byłyby poważniejsze → żywiołowość mechanizmu rynkowego.

14. MIĘDZYNARODOWA POLITYKA EKONOMICZNA

Współczesne polityki gospodarcze wszystkich państw, a w szczególności wyżej rozwiniętych, ulega procesowi umiędzynarodowienia. Rozwija się tzw. proces globalizacji. Globalizacja to proces pogłębiania się wzajemnych współzależności pomiędzy wszystkimi podmiotami składającymi się na system gospodarki światowej.

Rodzaje podmiotów gospodarczych w systemie gospodarki światowej:

1. Przedsiębiorstwa, zwłaszcza ponadnarodowe (transnarodowe) - wytwarzają co najmniej 2/3 PKB współczesnego świata. Siedziby w USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech i Japonii - siedziby 90% transkorporacji międzynarodowych.

2. Regiony - poszczególne regiony nawiązują stosunki gospodarcze z innymi podmiotami obcych krajów. Powstają euroregiony.

3. Tradycyjne państwa narodowe.
   Ich rola stopniowo zmniejsza się, w przeciwieństwie do dwóch poprzednich podmiotów. We współczesnym świecie granice państwowe nie stanowią większej przeszkody w działalności gospodarczej. Mówi się, że są coraz bardziej przezroczyste.

4. Organizacje międzynarodowe zarówno o charakterze międzynarodowym (międzypaństwowym) jak i organizacje pozarządowe, np. organizacje regionalne - UE. Organizacje te mają charakter oficjalny, powołane na podstawie umów państwowych (międzynarodowe) lub są powoływane na zasadzie pospolitego ruszenia (poza rządowe).

Rola i znaczenie polityki międzynarodowej w rozwoju społeczno - gospodarczym ciągle się zwiększa. Rozwój społeczno - gospodarczy coraz bardziej się ujednolica w skali globalnej. Z punktu widzenia ekonomicznej efektywności jest to proces bardzo korzystny.

Międzynarodowa polityka gospodarcza - działalność państwa i występujących w jego imieniu organizacji w zakresie kształtowania stosunków gospodarki narodowej i poszczególnych podmiotów gospodarczych z międzynarodowym otoczeniem. Międzynarodowa polityka gospodarcza polega na inicjowaniu, wspieraniu i kontrolowaniu międzynarodowych stosunków ekonomicznych.

Międzynarodowe stosunki ekonomiczne - stosunki ekonomiczne nawiązywane między podmiotami gospodarczymi różnych, odmiennych gospodarek narodowych.

Międzynarodowe stosunki ekonomiczne polegają na trzech rodzajach wymiany międzynarodowej:

1. Międzynarodowa wymiana towarów - handel zagraniczny.

• subwencja ogólna dla jednostek samorządu terytorialnego (16,5%).

Różnica między wydatkami a dochodami wynosi: 15,6 mld zł.

Instrumenty polityki budżetowej mogą wpływać w sposób aktywny lub pasywny. Aktywny polega na tym, że instrumenty budżetowe ulegają zmianie wraz ze zmianą koniunktury. Częsta zmiana tych instrumentów (stopy podatkowe, zasiłki dla bezrobotnych, itd.).

Skutki korzystne - elastyczne dostosowanie polityki budżetowej do zmian koniunktury.

Skutki niekorzystne - częste zmiany wprowadzają chaos na rynku.

Stosuje się raczej pasywną politykę budżetową - instrumenty budżetowe są stałe, niezależne od koniunktury. Znaczenie interwencyjne polega na tym, że instrumenty budżetowe są autonomicznymi stabilizatorami koniunktury, ich znaczenie zmienia się samoistnie. Przy dobrej koniunkturze samoistnie wzrastają dochody do budżetu. Jeżeli koniunktura spada to samoistnie spadają dochody, a rosną wydatki. Zwiększone wydatki budżetowe (samoistne) powodują wzrost dochodów, to powoduje wzrost popytu i wzrost dochodów budżetowych → samoistny cykl. Dość ograniczone jest działanie samoistnych, automatycznych stabilizatorów. Stąd potrzebna jest również aktywna polityka.

Międzynarodowe stosunki ekonomiczne - stosunki ekonomiczne nawiązywane między podmiotami gospodarczymi różnych, odmiennych gospodarek narodowych.

Międzynarodowe stosunki ekonomiczne polegają na trzech rodzajach wymiany międzynarodowej:

2. Międzynarodowa wymiana towarów - handel zagraniczny.

3. Międzynarodowa wymiana ludzi - przepływy czynnika ludzkiego.

4. Międzynarodowe przepływy kapitałów.

Ad 1. Polega na odpłatnej wymianie towarów między podmiotami gospodarczymi mającymi siedzibę po różnych stronach granicy celnej (eksport, import, reeksport - towary importowane po to aby je eksportować). Zazwyczaj granica celna pokrywa się z granicą polityczną. W wyniku wymiany towarów powstaje saldo bilansu handlowego. W dłuższym okresie czasu saldo to powinno dążyć do równowagi.

Bilans płatniczy obejmuje wszystkie płatnicze zagraniczne należności i zobowiązania. Jest więc pojęciem szerszym niż bilans handlowy. W Polsce notuje się wysokie ujemne saldo bilansu płatniczego (w ciągu ostatnich kilku miesięcy to saldo zaczęło się nieznacznie zmniejszać).

Ad 2. Obejmuje przede wszystkim migrację siły roboczej. Jest to czynnik sprzyjający rozwojowi społeczno - gospodarczemu. Z drugiej jednak strony występuje zjawisko bezrobocia, stąd migracje podlegają ograniczeniom ze strony polityki ekonomicznej. Wewnątrz ugrupowań integracyjnych występuje zupełna swoboda przemieszczeń, np. UE.

Ad 3. Forma najbardziej dynamiczna, rozwijająca się. Migracje kapitału rosną w tempie szybszym niż obroty handlu zagranicznego (od ok. 20 lat). Międzynarodowe ruchy kapitału czyli inwestycje zagraniczne przebiegły wg schematu: z krajów wysokorozwiniętych do krajów niskorozwiniętych i miały na celu zabezpieczenia przez kraje wysokorozwinięte zasobów surowców (surowce mineralne i pochodzenia roślinnego).

Od kilkudziesięciu lat widoczna jest zmiana w migracji kapitału - inwestycje zagraniczne z krajów wysokorozwiniętych do krajów również wysokorozwiniętych. Tracą znaczenie przepływy do krajów słabo rozwiniętych.

Obecnie celem inwestycji zagranicznych jest nie tyle zabezpieczenie dostaw surowców, a poszukiwanie odpowiednio wysokorentownych lokat.

Polska: polityka zagraniczna państwa polega na kształtowaniu międzynarodowych stosunków ekonomicznych, a także: *wspieranie eksportu, *jak największe absorbowanie zagranicznego kapitału.

Typy i formy polityki międzynarodowej współpracy gospodarczej.

1. Polityka autonomiczna.

2. Polityka konwencyjna.

Ad 1. Polega na tym, że rząd danego kraju samodzielnie, bez uzgodnień z rządami innych państw, podejmuje decyzje w sprawie międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Jest to więc polityka jednostronna. Polityka autonomiczna należy coraz bardziej do przeszłości. Jeśli już nie występuje to jedynie w przypadku państw największych, najsilniejszych gospodarczo.

Ad 2. Polityka umowna polega na regulowaniu międzynarodowych stosunków ekonomicznych za pomocą dwu lub wielostronnych umów z partnerami zagranicznymi.

Typowa forma współczesnej polityki gospodarczej:

1. Polityka wolnego handlu.

2. Polityka protekcyjna.

Ad 1. Polega na tym, że państwo nie oddziałuje bezpośrednio na kształtowanie się międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Stosunki te kształtują się zgodnie z mechanizmem rynkowym i wolnej konkurencji. Opiera się na doktrynie liberalnej.

Ad 2. Przeciwieństwo polityki wolnego handlu. Polega na szerokim wykorzystaniu roli państwa w ochronie rynku wewnętrznego i produkcji rodzimej przed konkurencją zagraniczną oraz w popieraniu eksportu. Celem tej polityki jest zapewnienie jak największych korzyści z międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Podstawą jest założenie, że stosowanie protekcji jest potrzebne, a nawet konieczne w przypadku różnic rozwoju gospodarczego państw biorących udział w wymianie. Niezgodne z zasadami wolnego rynku i wolnej konkurencji. Stąd podlega ostrej krytyce głównie ze strony Światowej Organizacji Wolnego Handlu.

Argumenty za polityką protekcyjną:

1. zapewnienie ochrony nowopowstającym gałęziom produkcji,

2. wymagania bilansu płatniczego - wysoko ujemny bilans płatniczy wymaga wspierania eksportu za pomocą subwencji,

3. dążenie do lepszego wykorzystania potencjału krajowego,

4. względy fiskalne - protekcja, np. cła może być źródłem dochodów państwa,

5. zapewnienie samowystarczalności i bezpieczeństwa w pewnych strategicznie ważnych dziedzinach, np. produkcja żywności, energetyka.

Narzędzia regulacji stosunków ekonomicznych z zagranicą.

Do tradycyjnych narzędzi należą cła. Cła są instrumentem stosowanym w ramach oddzielnej tzw. polityki celnej (jedna ze składowych polityki ekonomicznej i polityki współpracy gospodarczej).

Cła z punktu widzenia kierunku ruchu towarów:

1. importowe - najczęściej stosowane,

2. eksportowe,

3. tranzytowe.

Ad a) Stosuje się w celu ochrony produkcji krajowej oraz ze względów fiskalnych dla zwiększenia dochodów państwa. Jest to instrument utrudniający wymianę handlową, cła są przedmiotem krytyki ze strony partnerów zagranicznych.

Ad b) Stosowane wyjątkowo. Zmniejsza konkurencyjność towaru na rynku zagranicznym. Stosowane w przypadku nowopowstałej produkcji oraz w produkcji, której czynniki w danym kraju występują w dużej ilości - w Polsce np. rolnictwo.

Ad c) Odmiana ceł ochronnych, mająca na celu utrzymanie wysokich cen rodzimych towarów na rynku wewnętrznym.

Wg kryterium podmiotu ustalania wyróżnia się cła:

• autonomiczne - wprowadzone jednostronną decyzją danego kraju, może dojść do wojny celnej,

• umowne - konwencyjne - cła określone w umowach międzynarodowych i pozostające pod kontrolą Światowej Organizacji Handlu.

Wyróżniamy również cła:

• maksymalne,

• minimalne,

• dyskryminacyjne - wyższe od poziomu przyjętego w stosunkach z innymi państwami lub innych podmiotów,

• preferencyjne - szczególnie korzystne warunki wymiany.

Państwa, które decydują się na całkowite zniesienie ceł tworzą Unię Celną.

Inne narzędzia regulacji to bariery:

1. parataryfowe,

2. pozataryfowe.

Ad a) Przypominają bardzo cła. Ich funkcja polega na ochronie rynku wewnętrznego przed konkurencją zagraniczną. Są to różnego rodzaju opłaty i subwencje, przede wszystkim opłaty wyrównawcze - obligatoryjnie pobierane opłaty przy przekraczaniu granicy celnej, mające na celu wyrównanie ceny z ceną krajową. W Polsce szczególnie w stosunku do towarów rolniczych. Subwencje eksportowe to dopłaty do eksportu z budżetu państwa. subwencje bezpośrednie (bezpośrednie dopłaty wypłacane eksporterom proporcjonalnie do wielkości eksportu lub koszty promocyjne na rynkach zagranicznych).

Ad b) Ograniczenia ilościowe bądź dewizowe obejmujące część lub całość obrotów z zagranicy.

Ilościowe - dopuszczenie tylko pewnych limitów (kontyngentów) towarów z zagranicy. Może być też limit zerowy - całkowity zakaz importu czy eksportu.

Dewizowe - wprowadzenie przez państwo przymusowej kontroli obrotu dewizami. Państwo może wprowadzić obowiązek sprzedaży dewiz w całości lub w części, lub obowiązek uzyskania pozwolenia na zapłatę zagranicznemu kontrahentowi dewizami.

Ostatni instrument to kurs walutowy - przedmiot odrębnej polityki kursu walutowego.

Kurs walutowy - cena, wg której dokonuje się transakcji kupna - sprzedaży zagranicznych środków płatniczych.

Zmiany kursu walutowego mogą zachodzić samoistnie, bez żadnych przeszkód - kurs płynny, który kształtuje się w zależności od podaży i popytu. Przeciwieństwem jest stały kurs walutowy - niezmienny, sztywny, utrzymywany przez państwo w dłuższym okresie na danym poziomie.

Stały kurs walutowy ogranicza ryzyko w wymianie międzynarodowej, z drugiej strony może być on niezgodny z aktualnymi wymaganiami rynku, co przyczynia się do nieprawidłowych poziomów rezerw dewizowych.

Płynny kurs walutowy doskonale równoważy popyt i podaż na rynku walutowym, ale wprowadza element żywiołowości i ryzyka - zmienia opłacalność zawieranych transakcji.

Stosuje się kursy regulowane przez państwo tylko w pewnym stopniu.

15. MIĘDZYNARODOWA INTEGRACJA GOSPODARCZA

Występuje tendencja do międzynarodowej integracji gospodarczej: NAFTA, Organizacja Państw Południowego Pacyfiku (Azja), Bliski Wschód (Afryka), Wspólnota Niepodległych Państw (12 państw powstałych po rozpadzie ZSRR), CEFTA.

Z drugiej strony następuje proces globalizacji. Są dwa stanowiska odnośnie powiązania MIG z procesem globalizacji:

• MIG sprzyja procesowi globalizacji, stanowi więc jego przedpole, wstęp. MIG to jedna z pierwszych faz procesu globalizacji.

• MIG jest zjawiskiem przeciwstawnym globalizacji. Globalizacja polega na względnym ujednoliceniu związków w skali światowej. MIG jest przeciwwagą globalizacji.

UE powstała, aby stworzyć pewną przeciwwagę dla dwóch rosnących po II wojnie światowej potęg: USA i ZSRR.

MIG ciągle się rozwija i ma przed sobą ogromne perspektywy.

MIG to proces polegający na zjednoczeniu poszczególnych gospodarek narodowych w jeden ponadnarodowy system makroekonomiczny. aby takie zjednoczenie mogło nastąpić muszą być spełnione warunki:

1. Kraje integrujące się powinny być położone blisko siebie, najlepiej po sąsiedzku.

2. Struktury gospodarcze państw integrujących się powinny być w miarę możliwości względem siebie komplementarne, a nie konkurencyjne. Punkty sporne Polski z UE wynikają z konkurencyjności pewnych gałęzi polskiej gospodarki, np. rolnictwa.

3. Niezbędne warunki techniczne ułatwiające wzajemne obroty gospodarcze, np. infrastruktura techniczna, sieć dróg, łączność, wspólne systemy energetyczne, ochrona środowiska.

4. Pro integracyjna polityka państwa. Integrację gospodarczą musi regulować państwo, np. polityka informacyjna.

Formy MIG (etapy MIG):

1. Strefa wolnego handlu - grupa państw, które znoszą cła i inne bariery poza- i parataryfowe we wzajemnych obrotach.

2. Unia celna - polega na likwidacji ceł i innych ograniczeń wewnątrz ugrupowania oraz ujednolicenie polityki krajowej wobec krajów zewnętrznych.

3. Wspólny rynek - to samo co unia celna, a ponadto swobodny przepływ ludzi i kapitału.

4. Unia gospodarcza - ujednolicenie całej polityki ekonomicznej łącznie nawet z polityką pieniężną.

Traktat rzymski 1957 r. podpisany został przez 6 państw: Republika Federalna Niemiec, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg; wszedł w życie z początkiem 1958 r. Obecnie UE jest w stadium między wspólnym rynkiem a unią gospodarczą. Pełną unię można zaobserwować na przykładzie Belgii i Luksemburga oraz Holandii.

Tendencje dezintegracyjne

Integracji gospodarczej towarzyszy też integracja polityczna i społeczna. W Polsce przeciwnicy integracji z UE eksponują negatywne strony integracji politycznej i społecznej. Integracji raczej nie krytykuje się z pozycji gospodarczej.

Przyczyny integracji MIG:

• Tendencje rozwoju współczesnego przemysłu i postępu technicznego. Współczesny przemysł i postęp techniczny wymagają szerokiego zakresu powiązań kooperacji, a granice państw to utrudniają.

• Rozwój produkcji na wielką skalę. Koszty jednostkowe są dużo mniejsze niż przy produkcji na małą skalę. Potrzebny jest jednak duży kapitał, który może się nie znaleźć w jednym kraju.

• Chłonność rynku wewnętrznego. Rynek wewnętrzny może nie być na tyle chłonny, żeby skonsumować tą masową produkcję.

• Dążenie do wzmocnienia siły konkurencyjnej na forum całego świata. Następuje proces globalizacji. Poszczególne państwa działając oddzielnie mają niewielkie szanse, aby sprostać globalizacji. Procesowi globalizacji towarzyszy proces polaryzacji (powstają obszary centralne i obszary peryferyjne).

• Postęp w dziedzinie komunikacji i łączności.

Główne kierunki integracji ekonomicznej Europy

Główne tendencje integracyjne w Europie zrodziły się po II wojnie światowej. Europa była w opłakanym stanie, podczas gdy USA znacznie się rozwinęły. Aby przeciwdziałać tendencjom degradacji w sensie gospodarczym, ale także polityczno - moralnym narodziła się koncepcja integracji. W 1949 r. powstała Rada Europy, która miała i ma większe znaczenie w sferze polityczno - moralnej, mniejsze w sferze gospodarczej. Powstała pomysł aby najpierw rozwinąć współpracę gospodarczą między najważniejszymi państwami Europy kontynentalnej, tzn. między Francją a Niemcami (są to państwa nie lubiące się).

K951 - pierwsza formalna struktura o charakterze ekonomicznym - Europejska Wspólnota Produkcji Węgla i Stali. Następnie powstała Europejska Wspólnota Gospodarcza - 1957 r. (na mocy Traktatu Rzymskiego, weszła w życie 1 stycznia 1958 r.). W 1957 r. utworzono jeszcze jedną organizację gospodarczą - Europejską Wspólnotę Energii Atomowej „EURATOM”.

Te trzy organizacje istnieją po dzień dzisiejszy. Od 1992 r. (Traktat w Maastricht) tworzą one Unię Europejską.

Najważniejszym podmiotem jest Europejska Wspólnota Gospodarcza. W 1958 r. EWG grupowała 6 krajów. W 1960 r. powstała Mała Strefa Wolnego Handlu „EFTA” i stała się silną konkurencją dla EWG. Wielka Brytania sama przeszła z EFTA do EWG, (wraz Wielką Brytanią przeszła Irlandia). Następnie do EWG dołączyła Grecja, potem Hiszpania i Portugalia, oraz Dania, Szwecja, Finlandia i Austria. Teraz UE liczy 15 państw - 6 założycieli i 9, które stopniowo dołączyły. Na wejście do unii oczekuje 10 państw Europy Środkowowschodniej (Polska, Węgry, Czechy, Słowenia, Estonia(ta piątka ma największe szanse), Litwa, Estonia, Słowacja, Bułgaria, Rumunia) i 2 państwa Śródziemnomorskie (Cypr i Malta).

W perspektywie kilku lat UE zostanie poszerzona, a w dalszej przyszłości będzie 27 państw członkowskich. Spośród krajów kandydujących do UE z Europy Środkowowschodniej, największym kandydatem jest Polska. Prawie 40-sto milionowy rynek ma znaczenie pozytywne. Negatywne znaczenie budzi stanowi stanowcze stanowisko w negocjacjach z Polską, bo konsekwencje przyjęcia Polski do UE będą o wiele poważniejsze niż w związku z przyjęciem innych państw.

Trzy podstawowe traktaty, na których opierają się prawne ramy funkcjonowania EWG i UE:

• Traktat Rzymski (1957 r. ) - główne cele, mechanizm, funkcje podstawowych organów.

• Jednolity Akt Europejski (1986 r.) - nadał organom EWG nowe kompetencje, zmodyfikował proces podejmowania decyzji, wzmocnił rolę m. in. Parlamentu Europejskiego.

• Traktat z Maastricht (1992 r.) - postanowienia unii ekonomicznej i monetarnej, a więc wprowadzający UE i trzy filary:

• filar gospodarczy - unia celna, jednolity rynek wewnętrzny, wspólna polityka rolna, regionalna, swobodny przepływ osób, polityka strukturalna, wspólna polityka wobec napływu osób z krajów trzecich, stopniowe wprowadzanie unii walutowej - najpierw ECU, a od 1999 r. Euro €.

• wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwo, w tym również obrona.

• współpraca w zakresie spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości, zwalczanie terroryzmu, handlu narkotykami, policja europejska, polityka bezpieczeństwa wewnętrznego.

UE polega nie tylko na współpracy gospodarczej, ale i na wspólnej polityce zagranicznej oraz współpracy w zakresie spraw wewnętrznych i sprawiedliwości.

EFTA - (European Free Trade Association) Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu

1960 r. kraje: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Wielka Brytania. EFTA miała charakter strefy wolnego handlu. W przeciwieństwie do EWG nie zakładała wprowadzenia unii celnej. Później dołączyły Finlandia, Lichtenstein, Islandia. Odeszła Wielka Brytania i Dania, następnie Portugalia, dalej Szwecja i Austria.

Obecnie EFTA tworzą: Szwajcaria, Islandia, Lichtenstein, Norwegia. W stosunkach z Polską EFTA ma umowę o strefie wolnego handlu (podobnie jak EWG).

Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu „CEFTA”

1992 r. w Krakowie: Polska, Węgry, Czechosłowacja.

Porozumienie w Wyszechradzie - trójkąt wyszechradzki - nieformalna współpraca Polski, Węgier i Czechosłowacji. Formalny bieg nadano

tworząc CEFTA. Dołączyły Słowenia, Bułgaria, Rumunia, Czechosłowacja podzieliła się na dwa państwa. Została osiągnięta strefa wolnego handlu z wyjątkiem produktów rolnych. Wszystkie państwa należące do CEFTA aspirują do UE. Należy się spodziewać, że siłą rzeczy współpraca w CEFTA będzie się pogarszać.

Integracja państw bałtyckich w ramach Rady Państw Bałtyckich. Wszystkie państwa bałtyckie + Norwegia i Islandia. Duże znaczenie ma integracja w dziedzinie ekologii.

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej RWPG

1940 r. rozpadła się w 1990 r. (lub 91), działała na zasadzie arbitralnego podejmowania decyzji przez ZSRR. Po rozpadzie RWPG oraz rozbiciu ZSRR (XII 1991) 3 z tych państw: Litwa, Łotwa i Estonia zdecydowanie wkroczyły na drogę budowy systemu rynkowego i współpracy z zachodem - aspirują do UE i NATO.

Pozostałe państwa zawiązały Wspólnotę Niepodległych Państw. W sensie ekonomicznym działalność polega na pewnej integracji gospodarczej. Niemal pełne zjednoczenie obejmuje Rosję i Białoruś.

Międzynarodowe organizacje gospodarcze

Istniały już w okresie międzywojennym. Ich liczba i znaczenie wzrosły po II wojnie światowej. Ich liczba sięga kilku tysięcy. Najważniejsze:

Międzynarodowy Fundusz Walutowy

1944 r. na konferencji w Bretton - Woods w USA. Wśród członków założycieli była Polska. Kraje członkowskie udzielają sobie wzajemnie pomocy finansowej w celu likwidacji trudności płatniczych. MFW bardzo efektywnie uczestniczy w procesach transformacji państw postkomunistycznych.

Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy)

1944 r. konferencja w Bretton - Woods. Udzielanie pomocy w odbudowie, a następnie w rozwoju gospodarczym. Udzielanie pożyczek na konkretne cele inwestycyjne. Wspieranie inwestycji państwowych w infrastrukturze. Udzielanie gwarancji kredytowych.

Światowa Organizacja Handlu (WHO)

1995 r. w wyniku przekształcenia Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu „GATT”. Celem WHO jest znoszenie barier celnych i innych ograniczeń w handlu międzynarodowym. Równe traktowanie wszystkich członków i zakaz dyskryminacji.

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)

Grupuje wyżej rozwinięte państwa współczesnego świata - 29 państw, w tym również Polska. Celem organizacji jest wspieranie polityki wysokiego i stabilnego wzrostu gospodarczego, liberalizacja, podwyższanie standardu życia. Charakter koordynacyjny, wzajemne uzgadnianie polityki gospodarczej krajów członkowskich. Wymiana informacji, analiz naukowych w zakresie analiz statystycznych.

16. STRATEGIA GOSPODARCZA I REFORMY W KRAJACH POSTKOMUNISTYCZNYCH

W krajach postkomunistycznych od ok. 10 lat trwa transformacja systemowa.

1. Przyczyny i konieczność transformacji w krajach postkomunistycznych.

transformacja - głęboka zmiana

transformacja systemowa - zmiana całkowita, głęboka panującego systemu gospodarczo - politycznego

Zamiana z systemu realnego socjalizmu (nakazowo - rozdzielczego, centralnie planowanego, komunistycznego) na system kapitalistyczny (rynkowy, kapitalizm rynkowy). Pierwszy jak i drugi system występował w wielu odmianach.

Transformacja systemowa nie może być bezkonfliktowa.

System socjalistyczny:

- dominacja państwowej własności środków produkcji,

- centralne, obligatoryjne, szczegółowe planowanie, zarządzanie gospodarką,

System gospodarczy niesie ze sobą konsekwencje nie tylko gospodarcze, ale także polityczne, moralne, socjologiczne, międzynarodowe.

W sensie ekonomicznym generalnym skutkiem tych dwóch cech socjalizmu była niewystarczająca, niska ogólnie i obniżająca się z biegiem czasu efektywność ekonomiczna na poziomie mikroekonomicznym (przedsiębiorstwa), i na poziomie makroekonomicznym (gospodarka). W 10-ciu latach transformacji w Polsce efektywność nadal nie jest wysoka (niż w państwach kapitalistycznych). To zadecydowało, że socjalizm musiał ustąpić systemowi bardziej efektywnemu. Transformacja systemowa była nieuchronna i nieunikniona.

Uważano, że system socjalistyczny wymaga reform doskonalących, ale nie wymagających zmiany systemu na inny. Pierwsza fala reform to połowa lat 50-tych (ZSRR, Polska, Węgry). Skutki były powierzchowne, krótkotrwałe, nie satysfakcjonujące nikogo.

Następna fala reform - przełom lat 60 i 70 - w Polsce wypadki wrześniowe (1968), potem grudniowe (1970). Początkowo dobre efekty, na początku lat 70-tych ożywienie w Polsce, po kilku latach powrót do poprzedniego stanu. Pod koniec lat 70-tych wkroczyliśmy w fazę bezwzględnych wielkości ekonomicznych. Towarzyszą temu kolejne wstrząsy polityczne.

Kolejna próba reform na początku lat 80-tych. Głęboka wiedza ekonomiczna, wykształceni i przygotowani ekonomiści: 3 S *samofinansowanie, *samodzielność, *samorzadność przedsiębiorstw państwowych.

Przedsiębiorstwo państwowe otrzymało osobowość prawną i samodzielność finansową (pokrywanie wydatków wpływami). Przedsiębiorstwo, które nie byłoby w stanie pokryć wydatków swoimi wpływami ostatecznie musiałoby zbankrutować. Skarb państwa nie odpowiada za sferę finansową przedsiębiorstw.

Niestety w praktyce reforma ta nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Coraz powszedniejszy był wniosek, że system socjalistyczny jest niereformowalny. Trzeba go transformować.

Dojrzewała myśl o konieczności transformacji. Wymagało to obalenia dwóch filarów socjalizmu. Potrzebny był przewrót polityczny, przejęcie władzy z rąk komunistów przez opozycję (czerwiec 1989 r.). Wybory do Sejmu były częściowo demokratyczne (wykorzystano 100% limit miejsc dla opozycji), Senat wybrano całkowicie demokratycznie (na 100 miejsc weszło 99 opozycji).

Plan Balcerowicza, program transformacji polskiego systemu gospodarczego. Wdrażany od 1 stycznia 1990 r. (przygotowany w drugiej połowie 1989 r.). Dwa kierunki planu:

1. stabilizacja makroekonomiczna przy liberalizacji mikroekonomicznej,

2. urynkowienie polskiego systemu gospodarczego, czyli wprowadzenie mechanizmu rynkowego na miejsce centralnego planowania.

Ad a) Stabilna gospodarka to taka, w której inflacja jest niska. U schyłku socjalizmu inflacja wynosiła 600 - 700% w skali rocznej. Wprowadzono zasadę, że stopa procentowa powinna pokrywać z nawiązką stopę inflacji. Wprowadzono ruchomą stopę procentową - blisko 70% w skali miesięcznej (styczeń 1990 r.). W takich warunkach nikt nie może korzystać z kredytów → ilość pieniądza na rynku ulega zmniejszeniu, to powoduje spadek PKB → bezrobocie → spadek dochodów realnych ludności → obniżenie poziomu konsumpcji.

W pierwszym roku transformacji dochody gospodarstw domowych spadły o 1/3. Stopa inflacji stopniowo spadała, ale bezrobocie rosło. Wykorzystywano:

• silnie restrykcyjną politykę pieniężną (gwałtowna podwyżka stóp procentowych),

• silnie restrykcyjna polityka budżetowa (gwałtowne zmniejszenie wydatków budżetowych).

Ad b) Wzajemne oddziaływanie popytu, podaży oraz cen.

Liberalizacja cen, przekazanie cen na wolny rynek. Mogły być różne ceny tego samego towaru. Cena uwolniona powoduje równowagę popytu i podaży. Uwolnienie cen spowodowało gwałtowny ich wzrost, co pozwoliło na zrównoważenie popytu i podaży.

Zreformowano system bankowy (z NBP wydzielono kilka banków), wprowadzono konkurencję na rynku bankowym, zliberalizowano handel zagraniczny, zreformowano system podatkowy, utworzono rynek kapitałowy, na którym są sprzedawane i kupowane papiery wartościowe, demonopolizacja.

Podstawowym zadaniem była prywatyzacja sektora publicznego.

Współczesny system gospodarczy panujący w naszym kraju odbiega jeszcze od modelu zachodnioeuropejskiego (trwa jeszcze prywatyzacja i reprywatyzacja). System ten można nazwać systemem rynkowym.

Przemiany rynkowe są obserwowane przez zagraniczne ośrodki. Ich opinie są pozytywne i przychylne. Ukoronowaniem będzie przyjęcie Polski do UE.

W innych krajach postkomunistycznych przemiany przebiegały w różny sposób. Pod względem wyników przemian:

1. kraje kandydujące do UE - procesy reform są zaawansowane (10 państw),

2. kraje nie kandydujące - procesy reform są słabo zaawansowane.

Ad a)

a₁) najprawdopodobniej w pierwszej kolejności zostaną przyjęte: Polska, Czechy, Węgry + Słowenia, Estonia,

a₂) w drugiej kolejności: Słowacja, Litwa, Łotwa, Bułgaria, Rumunia.

Ad b)

• kraje byłego ZSRR (poza Estonią, Litwą, Łotwą),

kraje byłej Jugosławii (poza Słowenią),Albania.

Niektóre z nich integrują się między sobą.

Struktura regionalna światowej działalności produkcyjnej (1997 r.)

• Ameryka Północna 27%,

• Europa Zachodnia 30,3% (w tym na UE 29%),

• Japonia 15,8%,

• rozwinięte kraje Azji PD i WS 14% (bez Japonii),

• Europa Śr-Wsch i były ZSRR 3,2%.

PKB według parytetu siły nabywczej: UE - 100% PKB na 1 mieszkańca

• Luksemburg 161%,

• Dania 66,6%,

• Hiszpania 77,8%,

• Portugalia 73,5%,

• Europa Śr-Wsch. 34,2%,

• Czechy 60,5%,

• Słowenia 59,6%,

• Polska 36,6%,

• Słowacja 37,4%.

PKB w dolarach na jednego mieszkańca według parytetu siły nabywczej:

• UE $21,010 tys.

• Europa Śr-Ws $7,185 tys.

Polska $7,680 tys.

---