Skamieniałość przewodnia

Skamieniałości przewodnie to skamieniałości charakteryzujące się wąskim zasięgiem stratygraficznym i szerokim zasięgiem geograficznym. Przykładem takich skamieniałości są konodonty.

Organizmy, które dają dobre skamieniałości przewodnie, charakteryzują się powszechnością występowania, szerokim spektrum środowiskowym, szybkim tempem ewolucji i są łatwe do identyfikacji.

Skamielina

Skamielina ryby

Skamieniałe drewno

Skamieniałości, skamieliny - zachowane w skałach szczątki organizmów, a także ślady ich aktywności. Skamieliny powstają w wyniku procesu fosylizacji. Najczęściej fosylizacji ulegają tylko części szkieletowe. Proces ten zachodzi w wyniku zastąpienia pierwotnej substancji szkieletu innymi związkami mineralnymi (najczęściej węglanem wapnia lub krzemionką, a rzadziej np. węglanem magnezu lub pirytem) o tym samym składzie chemicznym (np. przejście aragonitu w bardziej stabilny kalcyt) lub odmiennym składzie chemicznym. W przypadku szkieletów zbudowanych ze stabilnych substancji (np. kalcytu, krzemionki) zachowują się one czasami bez żadnych przekształceń. Do najrzadszych skamieniałości zalicza się organizmy z zachowanymi tkankami miękkimi, zachowanymi w stanie niemal nie zmienionym, dzięki szczególnemu zbiegowi okoliczności (zamrożenie, zakonserwowanie w asfalcie, mumifikacja itp.).

Swoistą formą fosylizacji są szczątki zachowane w bursztynie (tzn. kopalnej żywicy pochodzącej z różnych gatunków drzew) oraz w martwicach wapiennych.

Znaczenie skamieniałości

Skamieniałości dostarczają wiadomości o wyglądzie fauny i flory w minionych epokach. Są także jednym z podstawowych źródeł informacji o środowisku i klimacie tych epok, gdyż niektóre taksony żyły tylko w ściśle określonych warunkach (np. koralowce rafotwórcze wymagają wód morskich, płytkich, ciepłych). Wiele grup skamieniałości (np. graptolity, amonity) jest podstawą datowań skał osadowych, a w konsekwencją podstawą podziału czasu geologicznego na jednostki chronostratygrafia. Masowe nagromadzenia skamieniałości skutkują ich skałotwórczym znaczeniem, np. węgiel i torf to nagromadzenia sfosylizowanych szczątków roślinnych, kreda pisząca to nagromadzenie glonów z grupy kokkolitów. Na podstawie różnowiekowych skamieniałości jednej grupy organizmów można też prześledzić jej rozwój i zmiany w czasie, toteż skamieniałości dostarczają także dowodów na ewolucję świata organicznego.

Czasem stosuje się pojęcie żywej skamieniałości, na określenie tych współcześnie żyjących taksonów, które są obecnie skrajnie nieliczne i słabo zróżnicowane gatunkowo, a w przeszłości były znacznie bardziej rozwinięte.

Badaniem skamieniałości zwierzęcych zajmuje się paleozoologia, a roślinnych - paleobotanika. Ogólnie nauka o skamieniałościach nosi nazwa paleontologia.

Galeria

Małże

Tarczki „łodyg” liliowców

Tarczki „łodyg” liliowców

Jeśli postanowiłeś szukać skamieniałości potrzebne ci będą następujące narzędzia i przedmioty:

MŁOTEK GEOLOGICZNY: można go zastąpić zwykłym młotkiem ślusarskim, koniecznie stalowym, o wadze ok. jednego kilograma - do rozbijania większych skał. (9-15zł)

MAŁY MŁOTEK: niezbędny do pracy z dłutami, o wadze ok. 0,5 kilograma. (6-10zł)

DŁUTO: można je zastąpić przecinakiem - do rozbijania mniejszych skamielin, lub oczyszczania większych. Przydatne. (5-10zł)

GOGLE OCHRONNE: chronią oczy przed odpryskami skalnymi. Najlepiej przezroczyste. (2,50-7zł)

PĘDZELEK: przydatny przy oczyszczaniu znalezisk. (ok. 2zł.)

Razem: ok. 36zł.

Oczywiście jest to wyposażenie praktycznie profesjonalne, jednak nie od razu musimy to wszystko posiadać. Ja na przykład zanim kupiłem sobie gogle, używałem starych okularów słonecznych. Tak więc każdy kto jest trochę pomysłowy, może zbierać skamieniałości.

Graptolity

Skamieniałości Spirograptus spiralis

Systematyka

• Domena: eukarioty

• Królestwo: zwierzęta

• Typ: półstrunowce

• Gromada: graptolity

Graptolity (Graptolithina, z gr. graptos - pisany + lithos - kamień) - wymarła gromada zwierząt zaliczanych do półstrunowców. Żyły w okresie od kambru do wczesnego karbonu. Szkielet tych zwierząt zbudowany był z substancji białkowej ułożonej w półpierścieniowate pasemka tzw. fuzellusy. Tworzyły kolonie zwane rabdozomem, pojedyncze osobniki w rabdozomie osłonięte były zewnętrznym szkieletem chitynowym w kształcie rurek zwanych tekami. Pierwsza teka kolonii, tzw. sikula, mieściła osobnika, który powstawał na drodze płciowej. Kolejne osobniki kolonii rozwijały się przez pączkowanie. Teki poszczególnych osobników układały się w gałązki, tworząc kolonie o różnych kształtach - proste lub powyginane czy spiralne wstęgi, kolonie siateczkowate, liściaste lub drzewkowate. Dwa główne rzędy graptolitów to dendroidy i graptolity właściwe. Dendroidy tworzyły wielogałązkowe, przypominające koronę drzew (stąd nazwa) kolonie osiadłe (bentos nieruchomy) i występowały od kambru po wczesny karbon. Ich znaczenie jako skamieniałości przewodnich jest znikome za wyjątkiem dolnego ordowiku, dla którego są główną grupą przewodnią (obok konodontów. Graptolity właściwe występowały od ordowiku do wczesnego dewonu, miały kolonie utworzone przez niewielką ilość gałązek, przy czym w czasie ewolucji widać tendencję do ich redukcji (od 32 we wczesnym ordowiku do 1 w sylurze i dewonie). U zwierząt tych nie obserwuje się stoloteki i biteki. Były organizmami planktonicznymi, zasiedlającymi górne partie otwartych mórz i oceanów i są główną skamieniałością przewodnią przez cały okres swego istnienia. Jednocześnie ich masowe nagromadzenia sugerują warunki głębokowodne dla osadów, w których występują.

Graptolity początkowo zaliczane były do jamochłonów, jednak w 1948 roku paleontolog polski Roman Kozłowski wykazał ich pokrewieństwo z żyjącymi obecnie pióroskrzelnymi i zaliczył do typu półstrunowców.

Graptolity obejmują następujące rzędy :

• Dendroidea (dendroidy)

• Tuboidea

• Camaroidea

• Stolonoidea

• Crustoidea

• Graptoloidea (graptolity właściwe).

Amonity

Asteroceras, amonit Jurajski

Systematyka

• Domena: eukarionty

• Królestwo: zwierzęta

• Typ: mięczaki

• Gromada: głowonogi

• Podgromada: amonity

Amonity - amonitowate (Ammonoidea) - podgromada wymarłych głowonogów (Cephalopoda), przeważnie o symetrycznej, płaskospiralnej skorupie. Nieliczne rodzaje miały nietypowe kształty, np. prostej muszli, spirali zwiniętej w pionie, spirali o niestykających się skrętach. Takie formy, nazywane heteromorfami, występowały głównie na początku rozwoju amonitowatych (dewon wczesny i środkowy) oraz w kredzie. Amonitowate stanowią ważne skamieniałości przewodnie, pozwalające określić wiek skał osadowych, w których są spotykane. Występują w skałach pochodzenia morskiego z okresu od dewonu do kredy. Przodkami amonitowatych były łodzikowate.

Budowa muszli

Muszla amonitowatych zbudowana była z aragonitu i dzieli się na dwie części: dużą, przyujściową komorę mieszkalną oraz fragmokon złożony z szeregu niewielkich komór wypełnionych gazem. Komory te powstawały przez całe życie osobnika, dzięki temu że amonitowaty rosnąc powiększał i dobudowywał od strony ujścia komorę mieszkalną, przesuwając się w kierunku ujścia, a pustą przestrzeń z tyłu oddzielał aragonitową przegrodą od komory mieszkalnej. Komora mieszkalna była połączona z fragmokonem rurkowatą tkanką zwaną syfonem, która przechodziła przez wszystkie komory aż do embrionalnej. W skamieniałościach zachowuje się sfosylizowana osłonka syfonu i jego wypełnienie, całość jest popularnie, choć niezbyt prawidłowo, zwana również syfonem. W ujściu muszli amonitowatych znajdowały się kalcytowe płytki aptychy i anaptychy pełniące funkcję dolnej szczęki, a u niektórych rodzajów dodatkowo także wieczka zamykającego wejście do muszli. Przegrody międzykomorowe w trakcie ewolucji amonitowatych miały tendencję do coraz większego pofałdowania. przyczyna tego jest wciąż dyskutowana, ale przeważnie wyjaśnia się to zwiększoną odpornością silnie pofałdowanych przegród na naprężenia. Linia kontaktu przegrody z wewnętrzną ścianą muszli jest zwana linii przegrodową lub lobową, a jej kształt stanowi jeden z podstawowych elementów klasyfikacji amonitowatych, obok kształtu muszli i ornamentacji muszli. Część muszli amonitowatych była gładka, jednak większość posiadała żebra przebiegające w poprzek skrętu oraz guzki na bocznej stronie skrętu. U nielicznych rodzajów guzki te przekształcały się w pokaźne kolce.

Wielkość

Największe znane amonitowate pochodzą z kredy i osiągają 2 m średnicy. Ponieważ te okazy zachowały się z ułamaną komorą mieszkalną, to szacuje się, że ich rzeczywista średnica mogła sięgać około 2,5 m. Jednak ogromna większość dorosłych amonitowatych miała kilka - kilkanaście centymetrów średnicy. U niektórych rodzajów udokumentowano dużą różnicę wielkości muszli między płciami. Przyjmuje się, że większe były samice, gdyż potrzebowały przestrzeni do rozwoju jaj.

Ekologia

Amonitowate były mięsożercami, odżywiającymi się wszystkimi wolno poruszającymi się bezkręgowcami, w tym także innymi amonitowatymi. Żyły wyłącznie w morzach, w większości w wodach otwartych. Na temat ich aktywności pływackiej trwa wciąż dyskusja. Przeważnie przyjmuje się, że większość amonitowatych aktywnie, choć niezbyt szybko pływała, nieliczne rodzaje o bardzo wysmukłej muszli posądzane są o zdolność do szybkiego ruchu, natomiast heteromorfy uważane są za zwierzęta planktoniczne żyjące przy dnie.

Amonitowate wymarły w czasie wielkiego wymierania na granicy kreda/paleogen w wyniku katastrofalnych zmian środowiska wywołanych przypuszczalnie upadkiem meteorytu. Kilka gatunków żyjących w Europie na początku paleogenu opisano w 2005 roku, były to jednak prawdopodobnie lokalne populacje, które tylko chwilowo zdołały przetrwać katastrofę kredową.

Przekrój amonita

Z 9 rzędów amonitowatych, najważniejsze są następujące rzędy:

• Goniatitida (goniatyty, dewon-perm)

• Clymeniida (klimenie, dewon późny: fran, famen)

• Ceratitida (ceratyty, perm-trias)

• Lytoceratida (lytocerasy), jura - kreda

• Phylloceratida (fyllocerasy), trias - kreda

• Ammonitida (amonity właściwe, jura, kreda)

• Ancyloceratida (ankyloceratidy), kreda.

Systematyka amonitowatych jest jeszcze w ciągłej dyskusji naukowej.

W Polsce można je znaleźć m.in. w Tatrach, np. w skałach pod Ciemniakiem, w dewońskich Górach Świętokrzyskich i na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

Żywa skamieniałość

Żywa skamieniałość, żywa skamielina - pojęcie używane w stosunku do żyjących gatunków czy też grup roślin oraz zwierząt znanych poza tym jedynie ze skamieniałości i nie mających bliskich żyjących krewnych. Gatunki określane tym terminem przeżyły masowe wymieranie w przeszłości i z reguły ograniczają się do jednego czy kilku gatunków. Wynika to z samej definicji - gatunki, które przeszły radiację gatunkową (czyli były przodkami wielu współcześnie nam występujących gatunków) odniosły zbyt wyraźny sukces ewolucyjny, aby być nazwane żywymi skamieniałościami.

Przykłady

Rośliny:

• skrzypowate (Equisetaceae)

• psylotowate (Psilotaceae)

• igława (Araucaria)

• miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba)

• sośnica japońska (Sciadopitys verticillata)

• wollemia szlachetna (Wollemia nobilis)

• amborella (Amborella trichopoda)

Zwierzęta:

• jednotarczowce (Monoplacophora, np. Neopilina galateae)

• łodzik (Nautilus pompilius)

• ramienionogi bezzawiasowe (np. Lingula anatina)

• pazurnice (pratchawce, Onychophora, np. Peripatus)

• skrzypłocz (Limulus polyphemus)

• skorpiony (Scorpiones)

• liliowce

• lancetnik (Branchiostoma lanceolatum)

• latimeria

• hatteria (Sphenodon)

• żółwie

• krokodyle

• dziobak i kolczatka

• okapi (Okapia johnstoni)

• mysz cypryjska (Mus cypriacus).

Paleozoologia

Paleozoologia (od. gr. palaios - dawny, stary + zoon - zwierzę) - dział paleontologii badający zachowane w skałach osadowych szczątki lub ślady aktywności życiowej zwierząt z minionych okresów geologicznych. Takie znaleziska określa się mianem skamielin lub skamieniałości. Zadaniem paleozoologii jest znalezienie, rozpoznanie i zaklasyfikowanie skamieniałości. Czasami jest to możliwe dopiero po rekonstrukcji wyglądu zwierzęcia, którego dokonuje się na podstawie sfosylizowanych szczątków, poprzez porównanie z formami współczesnymi lub już wcześniej opisanymi.

Najważniejsze odkrycia paleozoologii:

• Archeopteryks

Paleobotanika

Paleobotanika - dział paleontologii, zajmujący się morfologią porównawczą, anatomią i rozmieszczeniem roślin kopalnych żyjących w minionych epokach geologicznych, których szczątki dotrwały do naszych czasów w postaci skamielin nasion, owoców, liści i fragmentów organów wegetatywnych, np.: pni, korzeni, kory oraz odcisków i odlewów.

Zadaniem paleobotaniki jest określenie związków pokrewieństwa pomiędzy wymarłymi i współczesnymi grupami roślin i ustalenie na tej podstawie kierunków ewolucji świata roślinnego, a także odtworzenie historii zmian roślinności w okresie polodowcowym na podstawie tzw. analizy pyłkowej pokładów torfu - paleopalinologia.

Archeopteryks

Model Archaeopterix lithographica

Systematyka

• Domena: eukarionty

• Królestwo: zwierzęta

• Typ: strunowce

• Podtyp: kręgowce

• Gromada: ptaki

• Podgromada: praptaki

• Rząd: Archaeopterygiformes

• Rodzina: Archaeopterygidae

• Rodzaj: archaeopteryx

Archeopteryks, praptak (Archaeopteryx) - górnojurajski rodzaj bardzo prymitywnego ptaka z rzędu Archaeopterygiformes, którego skamieniałości znane są z Niemiec z regionu Solnhofen. Znanych jest obecnie 11 skamieniałości:

• pióro (odkryte w 1860 r.)

• 1. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Londynu, 1861)

• 2. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Berlina, 1876 lub 1877)

• 3. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Maxberga, 1956 lub 1958)

• 4. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Haarlemu, 1855, opisany początkowo jako pterozaur, zidentyfikowany w 1970)

• 5. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Eichstätt, 1951 lub 1955)

• 6. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Solnhofen, 1960, opisany początkowy jako kompsognat)

• 7. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Monachium, 1991)

• 8. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Bürgermeister-Müller, 1997)

• 9. okaz szkieletowy (egzemplarz w prywatnej kolekcji, niedostępny, 2004)

• 10. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Thermopolis, opisany w 2005).

Z powodu długiej i intensywnej historii badań, dla tych skamieniałości utworzono wiele nazw (synonimów), niektóre okazy były zaliczane do osobnych rodzajów.

Używane były nazwy:

• Pterodactylus crassipes Meyer, 1857 [zarzucona w 1977 na rzecz A. lithographica za opinią ICZN 1070]

• Rhamphorhynchus crassipes (Meyer, 1857, jako Pterodactylus (Rhamphorhynchus) crassipes) [zarzucona w 1977 na rzecz A. lithographica za opinią ICZN 1070]

• Archaeopteryx lithographica' Meyer, 1861 [nomen conservandum]

• Scaphognathus crassipes (Meyer, 1857) Wagner, 1861 [zarzucona w 1977 na rzecz f A. lithographica za opinią ICZN 1070]

• Archaeopterix lithographica Anon., 1861 [lapsus]

• Griphosaurus problematicus Wagner, 1861 [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]

• Griphornis longicaudatus Woodward, 1862 [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]

• Griphosaurus longicaudatum (Woodward, 1862) [lapsus]

• Griphosaurus longicaudatus (Owen, 1862) [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]

• Archaeopteryx macrura Owen, 1862 [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]

• Archaeopterix macrura Owen, 1862 [lapsus]

• Archaeopterix macrurus Egerton, 1862 [lapsus]

• Archeopteryx macrurus Owen, 1863 [nieuzasadniona]

• Archaeopteryx macroura Vogt, 1879 [lapsus]

• Archaeopteryx siemensii Dames, 1897

• Archaeopteryx siemensi Dames, 1897 [lapsus]

• Archaeornis siemensii (Dames, 1897) Petronievics, 1917

• Archaeopteryx oweni Petronievics, 1917 [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]

• Gryphornis longicaudatus Lambrecht, 1933 [lapsus]

• Gryphosaurus problematicus Lambrecht, 1933 [lapsus]

• Archaeopteryx macrourus Owen, 1862 fide Lambrecht, 1933 [lapsus]

• Archaeornis siemensi (Dames, 1897) fide Lambrecht, 1933? [lapsus]

• Archeopteryx macrura Ostrom, 1970 [lapsus]

• Archaeopteryx crassipes (Meyer, 1857) Ostrom, 1972 [zarzucona w 1977 na rzecz A. lithographica za opinią ICZN 1070]

• Archaeopterix lithographica di Gregorio, 1984 [lapsus]

• Archaeopteryx recurva Howgate, 1984

• Jurapteryx recurva (Howgate, 1984) Howgate, 1985

• Archaeopteryx bavarica Wellnhofer, 1993

• Wellnhoferia grandis Elżanowski, 2001

Sprawa taksonomii rodzaju wciąż jest kwestią sporną. Mayr et al. 2007 za ważne uznał przynajmniej dwa gatunki: A. lithographica (okazy: 1,3,4,5) i A. siemensii (okazy: 2,7,10).

---