Ekosystemy wodne spełniają wiele pożytecznych funkcji ekologicznych. Zapewniają krążenie pierwiastków, oczyszczają wodę, częściowo zapobiegają powodziom, uzupełniają wody gruntowe i dostarczają habitatów licznym gatunkom dziko żyjących roślin i zwierząt. Dla człowieka stanowią znakomite tereny rekreacyjne, są też kluczowym obiektem zainteresowania przemysłu turystycznego w regionach nadrzecznych, pojeziernych i wybrzeży morskich.
Brzeżyca jednokwiatowa (Littorella uniflora Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
Elisma wodna (Luronium natans Gatunek charakterystyczny dla Cl. Littorelletea, dominant zbiorowiska Luronietum natantis Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową od 2001 r. Jest chroniona także przez Konwencję Berneńską i Dyrektywę Siedliskową.
Rdestnica podługowata (Potamogeton polygonifolius
Jaskier leżący (Ranunculus reptans
Jeżogłówka pokrewna (Sparganium angustifolium Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
Poryblin jeziorny (Isoëtes lacustris Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
Poryblin kolczasty (Isoëtes echinosporaRoślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
Lobelia jeziorna (Lobelia dortmanna Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
Zespół ponikła wielołodygowego (Eleocharitetum multicaulis
Zespół ponikła igłowatego (Eleocharitetum acicularis
Ponikło wielołodygowe (Eleocharis multicaulis Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
Zespół gałuszki kulecznicy (Pilularietum globuliferae
Jeżogłówka pokrewna (Sparganium angustifolium Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową
Wąkrota zwyczajna (Hydrocotyle vulgaris
Gałuszka kulecznica (Pilularia globulifera Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową
Żabienica jaskrowata (Baldellia ranunculoides
Zespół jaskra leżącego i situ drobnego (Ranunculo-Juncetum bul bosi
Zespół "lilii wodnych" (Nupharo-Nymphaeetum albae) - syntakson w randze zespołu słodkowodnych makrofitów: grążela żółtego i grzybieni białych. Należy do klasy zespołów Potametea.
Grążel żółty, bączywie (Nuphar lutea Roślina objęta częściową ochroną gatunkową
Grzybienie białe (Nymphaea alba
Żabiściek pływający (Hydrocharis morsus-ranae
Rdestnica pływająca (Potamogeton natans
Kod ?
Zbiorowiska ramienic ze związku Nitellion flexilis w słabo zmineralizowanych wodach oligo- i mezotroficznych
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Kryniczniki Nitella wykazują optimum występowania w słodkowodnych zbiornikach o wodach przezroczystych, oligotroficznych do mezotroficznych, lekko kwaśnych do słabo zasadowych (pH od 6,0 do 8,0), ale zwykle o mniejszej zawartości soli mineralnych niż siedliska ramienic ze związku Charion fragilis. Zazwyczaj zawartość jonów Ca w wodzie jezior z łąkami kryniczników na dnie nie przekracza poziomu 25 mg/l. Wobec małej zawartości węglanu wapnia wody tych zbiorników mają słabe właściwości buforujące - są więc bardzo podatne na wszelkie wpływy zewnętrzne i charakteryzują się dużą zmiennością cech fizyczno-chemicznych wody. Zmienność w ramach związku Nitellion flexilis wynika głównie ze zmienności warunków siedliskowych związanych ze zróżnicowaniem głębokości i ilości docierającego światła. Wody o dużej przezroczystości mogą być zasiedlone przez nie do znacznych głębokości - nawet do kilkudziesięciu metrów. W polskich jeziorach niżowych ta głębokość tylko sporadycznie przekracza 10 m. W wodach słabo kwaśnych do obojętnych (pH 6,0 do 7,5) - na początkowym etapie dystrofizacji zbiornika - możliwe jest występowanie kryniczników razem z mszakami. Siedlisko to potencjalnie może występować na terenie całej Polski, szczególnie na obszarach Pojezierzy. Jest ono jednak bardzo słabo rozpoznane ze względu na dużą zmienność czasową i przestrzenną wynikająca m. in. z wrażliwości tych roślin na zmiany w środowisku, jak i na występowanie na kryniczników na dużych głębokościach.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Kryniczniki są drobniejsze od ramienic, mniej sztywne (brak okorowania), a więc wrażliwsze na warunki środowiska. Często zbiorowiska z Nitella tworzą najgłębiej schodzący pas roślinności makrofitowej, budując rozległe podwodne łąki lub kobierce roślin o niewielkiej wysokości - od 10 cm do 30 cm (sporadycznie do 1 m) - zazwyczaj zwarte, jednogatunkowe lub o niewielkiej liczbie gatunków. Przy dolnej granicy występowania zagęszczenie tych roślin jest znacznie mniejsze, są one niewielkich rozmiarów i niekiedy trudno zauważalne na mulistym podłożu, na tej głębokości nie rozmnażają się generatywnie.
Reprezentatywne gatunki
Wszystkie gatunki z rodzaju Nitella, w tym głównie gatunki charakterystyczne zespołów, oraz Chara delicatula, Ch. fragilis i Ch. aspera.
Odmiany siedliska
Siedlisko to jest mało znane, w literaturze spotykane są tylko fragmentaryczne dane dotyczące występowania tego typu siedlisk z niektórych jezior w Parkach Narodowych: Drawieńskim i „Bory Tucholskie” podawane są np.: Nitelletum flexilis z licznym udziałem Chara fragilis i Nitellopsis obtusa na głębokości 6-10 m Nitelletum flexilis z udziałem N. opaca, Chara fragilis i Ch. tomentosa na głębokości 5-8m Nitelletum opacae z Nitella flexilis, Chara fragilis i jezierzą morską (Najas marina) na głębokości 3-8m. Nitelletum flexilis z licznym udziałem mchu Drepanocladus sardidus na głębokości 8-10m
Na podstawie niewielkiej ilości danych wydaje się uzasadniony podział polskich jezior z łąkami kryniczników na jeziora „kwaśnowodne” (22.4421) i „zasadowodne” (22.4422).
Możliwość pomyłki
Poprzez swoją fizjonomię i obecność gatunków charakterystycznych, często wyłącznych, pomyłka z innymi typami siedlisk jest trudna. Jednakże zbiorowiska te często występują na dużych głębokościach, gdzie ich identyfikacja może być kłopotliwa. W strefie brzegowej tych zbiorników mogą się rozwijać - w twardych wodach zasadowych - zbiorowiska ze związku Charion fragilis (3140-1). Natomiast w strefie brzegowej przezroczystych wód zbiorników „miękkowodnych” rozwija się roślinność z klasy Litorelletea uniflorae (UE 3110*, UE 3130). Przy uwzględnieniu tylko roślinności brzegowej może nastąpić błędne zaklasyfikowanie siedliska. W obrębie siedliska rozróżnienie pomiędzy asocjacjami jest trudne ze względu na podobieństwo pomiędzy różnymi gatunkami i ich zróżnicowanie ilościowe.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Zbiorowiska tworzone głównie przez kryniczniki (Nitella), z reguły nie inkrustowane węglanem wapnia i występujące w wodach z niewielką ilością elektrolitów i odczynem od umiarkowanie kwaśnego do lekko zasadowego.
Związek Nitellion flexilis
Zespoły:
Charetum coronatae
Nitelletum mucronatae
Nitelletum flexilis
Nitelletum syncarpae
Nitelletum gracilis
Nitelletum opacae
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Większość krajowych kryniczników to gatunki jednoroczne. W korzystnych warunkach oospory umożliwiają szybką kolonizację siedliska. Istotna też jest dynamika sezonowa, większość gatunków rośnie przez cały sezon wegetacyjny, ale są też gatunki wiosenne czy kiełkujące z oospor jesienią. Gatunki o krótkim cyklu życiowym umożliwiają szybką kolonizację wysychających latem zbiorników okresowych, mogą się utrzymywać w takich ekosystemach przez dłuższy czas, jeśli wygrywają konkurencję o światło lub zasoby pokarmowe z innymi roślinami. W jeziorach zbiorowiska kryniczników występują często na dużych głębokościach i ich występowanie jest bardzo silnie związane z wahaniami przezroczystości wody. Znane są przykłady gwałtownego zanikania zbiorowisk, a następnie ponownego kolonizowania dna zbiornika przez kryniczniki, wywołane okresowymi zmianami ilości światła docierającego do dna zbiornika.
Powiązana z działalnością człowieka
W sytuacji, gdy w wyniku działalności człowieka dochodzi do wzrostu żyzności i ograniczenia przezroczystości wód, głębokowodne zbiorowiska kryniczników są eliminowane w pierwszej kolejności. W płytszych miejscach mogą się one utrzymywać jeszcze przez pewien czas w charakterze „towarzyszących” lub rzadziej „charakterystycznych” dla niższego piętra zespołów roślin wodnych. Ale naturalna sukcesja sprawia, że zbiorowiska te szybko ewoluują i ich występowanie jest stopniowo ograniczane.
Siedliska przyrodnicze pokrewne lub przylegające
Opisywany tutaj podstawowy typ siedliska odpowiada jedynie niewielkiej części możliwych lokalizacji kryniczników. Niektóre gatunki, np. Chara delicatula, są spotykane w słabo kwaśnych wodach zbiorników z roślinnością z klasy Littorelletea uniflorae (UE 3110*, UE 3130). Mogą też występować - chociaż nie tak często, jak większość ramienic właściwych (rodzaj Chara) - jako towarzyszące w zbiorowiskach zakorzenionych roślin wodnych należących do związków Potamnion (UE 3150) i Nymphaeion (22.431). Sporadycznie kryniczniki spotyka się też w trzcinowiskach (53.1), turzycowiskach (53.2).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Podwodne łąki ramienic z dominacją kryniczników rozwijają się zazwyczaj tylko w czystych wodach stosunkowo dużych i głębokich jezior otoczonych naturalnymi zlewniami o niewielkiej dostawie materii organicznej. Takie zbiorniki występują na terenach pojeziernych ukształtowanych w czasie ostatniego zlodowacenia.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Występowanie łąk ramienicowych jest uznawane za wskaźnik dobrej jakości wody. Zwarte łąki ramienic powodują dobre natlenienie wód naddennych i powierzchniowej warstwy osadów, sprzyjając unieruchomieniu biogenów.
Roślinność ta jest ulubionym miejscem tarła dla ryb, w tym także siei i sielawy. Ryby te, należące do łososiowatych i wymagające czystych wód, występują w dużych i głębokich jeziorach ramienicowych. Składają one ikrę w okółkowych rozwidleniach plechy tych glonów, gdzie ikra ma dobre warunki tlenowe. Wytrącanie dużych ilości węglanu wapnia przez ramienice przyczynia się do formowania pokładów kredy jeziornej, w skali geologicznej, do wypłycania jezior.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Zalotka większa Leucorhinia pectoralisi, koza Cobitis taenia.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Siedlisko to jest niezbyt często spotykane i słabo rozpoznane w kraju. Za stany uprzywilejowane należy uznać wszystkie zbiorniki, w których podwodne łąki kryniczników porastają znaczne powierzchnie dna na głębokościach przekraczających zasięg występowania roślin naczyniowych i większości przedstawicieli rodzaju Chara. Sytuacje, gdy kryniczniki występują w jeziorach na mniejszych głębokościach, wśród hydromakrofitów naczyniowych, lub zbiorowiska przez nie budowane zajmują niewielkie powierzchnie, należy uznać za stany przekształcone, które mogą być potencjalnie odtworzone do stanu pierwotnego w przypadku przywrócenia właściwych cech fizyczno-chemicznych wód, głównie odpowiednio dużej przezroczystości wód.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Niektóre ramienice są już gatunkami rzadkimi i zagrożonymi w skali kraju. Liczne stanowiska cytowane w literaturze już zanikły, ale są też przykłady nowych stanowisk. Pod wpływem każdego zwiększenia dawki biogenów docierającej ze zlewni do zbiornika następuje wzrost ilości dostępnych substancji odżywczych w wodzie i w konsekwencji zmniejszenie się przezroczystości wody jeziora - zbiorniki o niskiej trofii zmieniają się w jeziora eutroficzne - i ginie ich unikatowa flora i fauna. Jako pierwsze zanikają najgłębiej schodzące ramienicowe łąki podwodne. Bezpośrednim zagrożeniem jest więc nawożenie wód dla potrzeb hodowli ryb. Także zwiększona subwencja substancji humusowych docierających do jeziora - ze względu na słabe właściwości buforujące wody - powoduje zanikanie tej pionierskiej roślinności, w wyniku ograniczania ilości światła docierającego do głębszych warstw lub konkurencji innych roślin wodnych. Zanikanie to może być wzmożone przez melioracje, osuszanie zbiorników, wydeptywanie czy przez mechaniczne usuwanie roślin w rejonie kąpielisk itp.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Rośliny te nie mają bezpośredniego znaczenia gospodarczego, ale środowisko ich życia ma duże znaczenie ekologiczne i biologiczne. Siedlisko to występuje niekiedy w ekosystemach o dużym znaczeniu gospodarczym, np. dla gospodarki rybackiej czy dla celów rekreacyjnych - wodne ośrodki wypoczynkowe. Roślinność ta jest ulubionym miejscem tarła dla ryb, w tym także siei i sielawy. Zbiorowiska te, pokrywając znaczne powierzchnie dna zbiorników wodnych, stabilizują funkcjonowanie tych ekosystemów i powstrzymują procesy niekorzystnych zmian ich trofii. Ich utrzymanie wymaga zatem uzgodnień i wyraźnego wyznaczenia zakresu ingerencji użytkowników w siedlisko - wszędzie tam, gdzie tylko jest to możliwe.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Jeziora ramienicowe, w tym szczególnie zbiorniki o wodach z małą zawartością wapnia, są siedliskiem szczególnie wrażliwym na wszelkiego rodzaju antropopresję. Każde zwiększenie dopływającej do tych skąpożywnych i słabo zbuforowanych wód ilości materii organicznej, związków humusowych czy mineralnych związków pokarmowych prowadzi w konsekwencji do zmniejszenia ilości przenikającego do wody światła i eliminacji charakterystycznej głębokowodnej roślinnZalecane sposoby ochrony
Wszystkie zbiorniki, w których występują podwodne łąki ramienicowe powinny być chronione. Ochroną winny być objęte ekosystemy jezior włącznie z obszarem zlewni bez-pośredniej, co umożliwi ochronę całościową współzależnych ekosystemów. W szczególności należy zapobiegać całkowitym wyrębom drzewostanów w tej strefie i ograniczać rozwój gatunków, które mogłyby doprowadzić do redukcji lub zaniku siedliska. Wokół mniejszych zbiorników należy ograniczyć nasadzenia drzew liściastych w bezpośredniej strefie brzegowej. Szczególnie dotyczy to topoli (Populus), której rozkładające się liście uwalniają toksyczne substancje fenolowe. Ponadto coroczna subwencja opadłych liści, ulegających łatwemu rozkładowi, powoduje zmiany trofii jeziora i szybki przyrost osadów. Zakazać introdukcji ryb roślinożernych oraz żerujących na dnie zbiornika. Ich intensywne żerowanie może prowadzić do całkowitego wyniszczenia podwodnych łąk i naruszenia delikatnej równowagi w ekosystemie. W dużych jeziorach sielawowych, jako podatnych na degradację, winien zostać utrzymany przez użytkownika właściwy dla danego jeziora zespół ryb. Należy utrzymać ograniczoną eksploatację rybacką, wyłącznie przy użyciu narzędzi stawnych. Konieczne jest uporządkowanie gospodarki ściekowej w miejscowościach położonych w zlewni jezior. Należy dbać o dobrą jakość wód dopływów. Wskazane jest uczestniczenie w programach rekultywacji zamykanych kopalni piasku i żwiru oraz zaproponowanie nawodnienie ich obszaru, umożliwiającego osiedlenie się roślinności z ramienicowatymi i roślinami naczyniowymi o istotnym znaczeniu. W przypadku ewentualnego użytkowania rybackiego, sportowego, turystycznego itp. jezior objętych ochroną (np. w parkach narodowych i rezerwatach), konieczne jest szczegółowe uzgodnienie zasad użytkowania z zarządcą.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Jeziora ramienicowe występują m.in. na obszarach objętych ochroną prawną, w Parkach Narodowych (Drawieńskim, „Bory Tucholskie”, Wigierskim), w niektórych Parkach Krajobrazowych - głównie na Pojezierzu Pomorskimi i Mazurskim. Niektóre z nich mają status rezerwatów przyrody. Ze względu na brak pełnych danych o rozmieszczeniu te-go siedliska w Polsce niemożliwe jest określenie, jaki procent podlega aktualnie ochronie.
Inwentaryzacje, doświadczenia i kierunki badań
Ramienicowate stanowią dotychczas mało zbadaną roślinność. Większość prac inwentaryzacyjnych wykonana została w Polsce w latach 60. i 70. ubiegłego wieku. Fragmentaryczne nowsze dane wskazują na występowanie zbiorowisk kryniczników w czystych, dużych jeziorach, na głębokościach kilku, a nawet kilkunastu metrów. Są to siedliska słabo dotychczas poznane i należy się spodziewać znalezienia tych siedlisk jeszcze w pewnej niewielkiej liczbie jezior w Polsce. Należałoby opracować pełne kartograficzne rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych oraz gatunków wraz ze zmianami tego rozmieszczenia na tle zmian jakości wód. Rozwinąć badania hydrobiologiczne jezior ramienicowych, które winny być wykorzystywane, do oceny stanu i prognoz zmian w zakresie ingerencji antropogenicznej i zmian naturalnych w środowisku wodnym, opracowania zasobów przyrodniczych, poznania różnorodności i zmienności strukturalnej biocenoz i związków pomiędzy organizmami a środowiskiem abiotycznym. Kontynuować i zróżnicować badania nad metodami restytucji siedlisk ramienicowatych.
Monitoring naukowy
W trakcie prac inwentaryzacyjnych na jeziorach Drawieńskiego Parku Narodowego wykazano istnienie dużej zmienności, w cyklu wieloletnim, w rozmieszczeniu zbiorowisk ramienicowych. Monitoring tych ekosystemów w dłuższej perspektywie czasowej umożliwi ocenę rzeczywistej dynamiki i zakresu zmian oraz ewentualną ocenę skuteczności podejmowanych działań ochronnych. Tylko wtedy będzie możliwe udzielenie odpowiedzi na pytania: Czy ta zmienność ma charakter chwilowych naturalnych zaburzeń? Czy też wywołana jest przez czynniki antropogeniczne - zanieczyszczenie wód, „efekt cieplarniany” i spowodowane nim zmiany w funkcjonowaniu ekosystemów wodnych? A może są one skorelowane z naturalnymi fluktuacjami klimatyczno-pogodowymi?
kod siedliska: 3140
Twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki
z podwodnymi łąkami ramienic Charetea
Definicja
Są to naturalne zbiorniki wód oligo- i mezotroficznych, o umiarkowanej lub wysokiej zawartości elektrolitów, w których ramienice (Charophyta) stanowią dominującą grup roślin porastających dno zbiornika - tzw. łąki podwodne - często o charakterze jednogatunkowych agregacji. Jeziora te charakteryzują się dużą przezroczystością i zazwyczaj szmaragdowozielonym kolorem wody spowodowanym jej czystością oraz dużą ilością jonów wapnia. Wobec dużej przezroczystości wód ramienice mogą wegetować na znacznych głębokościach i łąki ramienicowe zajmują często duże powierzchnie dna zbiornika. łąki te są zbudowane albo wyłącznie przez ramienice, albo tworzą zbiorowiska z niewielkim udziałem przedstawicieli innych grup systematycznych hydromakrofitów.
Charakterystyka
Ramienice są dużymi glonami, pokrojem przypominającymi niektóre wodne rośliny naczyniowe, dość pospolitymi w rozmaitych typach ekosystemów wodnych. Występują one w różnych typach zbiorników wód stojących lub o słabym ruchu wody. W zbiornikach okresowych lub nowo powstałych często tworzą pionierskie zbiorowiska roślinne kolonizujące dno zbiornika. W wodach eutroficznych ramienice są eliminowane z większych głębokości z powodu niedoboru światła, a w miejscach płytszych muszą konkurować z innymi hydromakrofitami. W efekcie zbiorowiska roślinne przez nie budowane zajmują w zbiornikach eutroficznych tylko niewielkie powierzchnie dna na małych głębokościach lub towarzyszą one zbiorowiskom roślin naczyniowych. Natomiast na dnie jezior oligo- i mezotroficznych o wysokiej przezroczystości wód i umiarkowanej lub dużej zawartości wapnia wykształcają się trwałe zbiorowiska złożone głownie z ramienic. Te fitocenozy, często określane mianem „podwodnych łąk ramienicowych”, mogą być jedno- lub wielogatunkowe, złożone z przedstawicieli rodzajów: ramienica Chara, krynicznik Nitella, rozsocha Tolypella, krynicznica Nitellopsis, lichnotamnus Lichonothamnus. Ich biomasa i zawartość pierwiastków biogennych są porównywalne lub nawet wyższe niż u roślin naczyniowych. Ponieważ niektóre gatunki ramienic są zimotrwałe, przetrzymywanie nutrientów w biomasie roślinnej wykracza poza sezon wegetacyjny. Ponadto wykazano, że ramienice wolniej ulegają rozkładowi niż rośliny naczyniowe - z powodu wysokiej zawartości wapnia inkrustującego komórki ramienic. Pobieranie nutrientów z osadów - powszechnie obserwowane u roślin naczyniowych - u ramienic nie odgrywa tak istotnej roli, gdyż są one przymocowane do podłoża tylko chwytnikami. Ramienice mogą także pośrednio wpływać na krążenie nutrientów w jeziorach. Wykorzystywanie węglanów jako źródła węgla w czasie fotosyntezy jest połączone z wytrącaniem wapnia, sprzyjając unieruchomieniu fosforu przez wiązanie w nierozpuszczalnych związkach wapnia lub sorpcję na sedymentujących cząstkach mineralnych. Zwarte łąki ramienic powodują dobre natlenienie powierzchniowej warstwy osadów dennych, powstrzymując uwalnianie biogenów. Ponadto gęste łąki ramienic ograniczają resuspensję osadów, w konsekwencji blokując to ważne dla organizmów planktonowych wewnętrzne źródło biogenów. Podwodne łąki ramienic mogą więc funkcjonować jako pułapki dla nutrientów. Z drugiej strony występowanie ramienic jest uzależnione od wielu czynników fizycznych i chemicznych, takich jak głębokość, charakter dna, przenikalność światła, stężenia związków biogennych, zanieczyszczeń i in. Większość ramienic nie toleruje stężenia fosforanów w wodzie przekraczającego 0,02 mg/l. Ramienice są dobrymi wskaźnikami jakości wód. Jednak wiedza na temat rozprzestrzenienia się i występowania bentosowej roślinności ramienicowej wymaga uzupełnienia. Wiemy, że jeśli chodzi o gospodarkę wodną, to zbiorowiska te są uzależnione od wahań poziomu wody i od działalności człowieka.
Uwaga: oznaczanie ramienic wymaga obserwacji plechy, wraz ze stwierdzeniem obecności i charakteru okorowania oraz aparatu reprodukcyjnego. Gatunki mogą być jedno-lub dwupienne. Bardzo ważnym jest zebranie osobników w fazie generatywnej.
Podział na podtypy
Kryterium podziału związane jest ze stopniem zmineralizowania i trofią wód, powodującymi zasiedlanie jezior przez przedstawi-cieli różnych gatunków. Część występujących w Polsce przedstawicieli ramienic, głównie z rodzaju Chara, wymaga wód o silnym zmineralizowaniu, bogatych w duże ilości wapnia niezbędnego do inkrustacji komórek okorowania. Wody te mają wyraźnie zasadowy odczyn - pH od 7,0 do 9,0. Natomiast czyste zbiorniki o umiarkowanej zawartości wapnia i odczynie wód zbliżonym do obojętnego - pH od 6,0 do 8,0 - są zazwyczaj zasiedlane przez ubogie gatunkowo zbiorowiska z dominacją kryniczników. W efekcie można wyodrębnić dwa podtypy:
3140-1 - Zbiorowiska ramienic ze związku Charion fragilis w silnie zmineralizowanych, zasadowych wodach oligo- i mezotroficznych. Zbiorowiska tworzone głównie przez różne gatunki z rodzaju Chara, zazwyczaj inkrustowane węglanem wapnia i występujące w wodach obojętnych lub zasadowych, bogatych w wapń.
3140-2 - Zbiorowiska ramienic ze związku Nitellion flexilis w słabo zmineralizowanych wodach oligo- i mezotroficznych. Zbiorowiska tworzone głównie przez kryniczniki (Nitella), z reguły nie inkrustowane węglanem wapnia i występujące w wodach z małą ilością elektrolitów i odczynem od umiarkowanie kwaśnego do lekko zasadowego.
Umiejscowienie typu w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej
Zbiorowiska makrofitów na dnie oligo- i mezotroficznych zbiorników wodnych złożone głównie lub niemal wyłącznie z okazałych glonów należących do ramienic.
Klasa Charetea
Rząd Charetalia
Związek Charion fragilis
Zespoły:
Charetum tomentosae
Charetum contrariae
Charetum rudis
Charetum asperae
Charetum jubatae
Charetum aculeolatae
Charetum strigosae
Nitellopsidetum obtusae
Charetum fragilis
Charetum (= Magnocharetum) hispidae
Charetum polyacanthae
Charetum tenuispinae
Charetum vulgaris
Związek Nitellion flexilis
Zespoły:
Charetum coronatae
Nitelletum mucronatae
Nitelletum flexilis
Nitelletum syncarpae
Nitelletum gracilis
Nitelletum opacae
kod siedliska: 3150-2
Starorzecza i drobne zbiorniki wodne
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Stałe zbiorniki wodne o powierzchni od kilkuset metrów kwadratowych do kilku hektarów i niewielkiej głębokości maksymalnej (nie przekraczającej zazwyczaj 3 m). W ich obrębie najczęściej nie wyróżnia się stref charakterystycznych dla jezior: pelagialu i profundalu. Niewielka głębokość, a co za tym idzie - objętość wody skutkuje tym, że zbiorniki te szybciej reagują na zmiany temperatury otoczenia - w skrajnych przypadkach występują zauważalne dobowe wahania temperatury ich wód. W okresie letnim nagrzewają się silniej od dużych jezior i zazwyczaj nie są stratyfikowane. W przypadku zbiorników głębszych może wykształcać się warstwa skoku termicznego - niepełna stratyfikacja. Stan wód w drobnych zbiornikach i starorzeczach może ulegać w ciągu roku i w wieloleciach znacznym wahaniom, są one bowiem bardzo wrażliwe na zmiany stosunków wodnych otaczających je terenów. Ruch wód w obrębie misy zbiornika (falowania i prądy) zwykle ograniczony - ze względu na niewielką powierzchnię.
Struktura i fizjonomia zbiorowisk
Występowanie roślinności (zróżnicowanie taksonomiczne, układy strefowe itp.) w starorzeczach i drobnych zbiornikach wodnych uzależnione jest w głównej mierze od morfologii misy zbiornika. Roślinność zbiorników głębokich (do 4 m) i o stoku ławicy przybrzeżnej opadającym stromo nawiązuje do układów zonacyjnych w dużych jeziorach eutroficznych. Występują tu bowiem mniej lub bardziej wyraźnie wydzielone przestrzennie pasy: roślinności zanurzonej (Potamion), roślin o liściach pływających (Nymphaeion) i roślin tworzących szuwar. W zbiornikach dość głębokich, lecz o urozmaiconej konfiguracji dna oraz w zbiornikach płytkich hydromakrofity tworzą mozaikę, w której trudno dopatrzyć się regularnych układów. Zazwyczaj w głębszych miejscach występują rośliny zanurzone ze związku Potamion - zespół rdestnicy połyskującej Potametum lucentis z gatunkami charakterystycznymi: rdestnicą połyskującą, rdestnicą kędzierzawą Potamogeton crispus i rdestnicą drobną P. pusillus oraz zespoły rogatka sztywnego (Ceratophylletum demersii), rdestnicy stępionej (Potametum obtusifolii), przesiąkry okółkowej (Hydrilletum verticillatae). Fitocenozy tych zespołów odgrywają istotną rolę w wypłycaniu i zarastaniu zbiorników. W sukcesji roślinnej wypierane są przez fitocenozy należące do związku Nymphaeion, głównie z zespołu grążela żółtego i grzybieni białych (Nuphareto-Nymphaeetum albae) lub osokę aloesowatą Stratiotes aloides należącą do zespołu żabiścieku pływającego (Hydrocharitetum morsus-ranae).
W miejscach płytszych dominują rośliny o liściach pływających należące do związku Nymphaeion. Występuje tu 7 zespołów należących do tego syntaksonu (jedynie zespół grążela drobnego Nupharetum pumili optimum występowania ma w dużych jeziorach). Często fitocenozy roślin o liściach pływających dominują na całej powierzchni niewielkich i płytkich zbiorników. Najczęściej spotykany jest zespół grążela żółtego i grzybieni białych (Nupharo-Nymphaetum albae) z gatunkami charakterystycznymi: grążelem żółtym Nuphar luteum i grzybieniem białym Nymphaea alba. W sukcesji roślinnej wypierają zespoły innych makrofitów o liściach pływających, same zaś ulegają fitocenozom równie popularnego w drobnych zbiornikach zespołu żabiścieku pływającego (Hydrocharitetum morsus-ranae). Gatunkiem charakterystycznym zespołu Hydrocharitetum morsus-ranae jest osoka aloesowata Stratiotes aloides (mająca największy udział w tworzeniu fitocenoz). Fitocenozy tego zespołu tworzą rozległe płaty głównie w zbiornikach bardzo płytkich, o wodzie silnie nagrzewającej się, osłoniętej od wiatru i falowania. Wraz z gatunkami charakterystycznymi zespół ten tworzą rogatek sztywny (Ceratophyllum demersum), rdestnica pływająca Potamogeton natans, pływacz Utricularia vulgaris, moczarka kanadyjska Elodea canadiensis i grążel żółty Nuphar luteum. Podobnie jak wcześniej omawiany zespół odgrywają istotną rolę w lądowaceniu zbiorników, są ostatnim stadium rozwojowym roślinności wodnej. Dość rzadkim zespołem i charakterystycznym dla starorzeczy jest zespół orzecha wodnego - Trapetum natantis. Stanowiska tego zespołu to wypłycone starorzecza górnej Wisły i Odry oraz Sanu w Kotlinie Sandomierskiej. Oprócz gatunku charakterystycznego kotewki orzecha wodnego zespół ten tworzą: rogatek sztywny Ceratophyllum demersum, grążel żółty Nuphar lutea, rdestnica pływająca Potamogeton natans, gatunki nie ukorzenione pływające po powierzchni wody, z rodzaju Lemna, oraz salwinia pływająca Salvinia natans. Starorzecza i drobne zbiorniki wodne są optymalnym siedliskiem rozwoju roślinności pleustonowej z klasy Lemnetea. Fitocenozy zespołów: rzęsy garbatej Lemnetum gibbae, spirodelli wielokorzeniowej Spirodeletum polyrhizae, wgłębki wodnej Riccietum fluitantis czy rzęsy drobnej i salwinii pływającej (Lemno minoris-Salvinietum natantis), w niewielkich i osłoniętych od wiatru zbiornikach tworzą na całej powierzchni zwarty łan (w okresie wegetacyjnym), odcinając dostęp światła w głąb wody. W zbiornikach większych fitocenozy pleustonowe zajmują zaciszne zatoki i brzegi osłonięte od wiatru.
Reprezentatywne gatunki
Rdestnica trawiasta Potamogeton gramineus, rdestnica lśniąca Potamogeton nitens, rdestnica grzebieniasta Potamogeton pectinatus, rdestnica nitkowata Potamogeton filiformis, zamętnica błotna Zannichellia palustris, rdestnica ostrolistna Potamogeton acutifolius, włosienicznik krążkolistny Batrachium circinatum, moczarka kanadyjska Elodea canadensis, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum, wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum, rdestnica ścieśniona Potamogeton compressus, rdestnica połyskująca Potamogeton lucens, rdestnica przeszyta Potamogeton perfoliatus, przęstka podwodna Hippuris vulgaris f. submersa.
Rdestnica pływająca Potamogeton natans, wywłócznik okółkowy Myriophyllum verticillatum, grążel żółty Nuphar lutea, grzybienie białe Nymphaea alba, grążel mały Nuphar pumilum, grzybienie północne Nymphaea candida, grzybieńczyk wodny Limnanthemum nymphoides, orzech wodny Trapa natans, rdest ziemnowodny Polygonum amphibium, rdestnica stępiona Potamogeton obtusifolius, żabiściek pływający Hydrocharis morsus-ranae, osoka aloesowata Stratiotes aloides.
Rzęsa garbata Lemna gibba, spirodela wielokorzeniowa Spirodela polyrhiza, rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca, wgłębka wodna Riccia fluitans, wgłębik pływający Ricciocarpus natans, rzęsa drobna Lemna minor, salwinia pływająca Salvnia natans
Uwaga: W zależności od zespołu roślinnego, każdy z wymienionych gatunków może być charakterystycznym i jednocześnie dominantem.
Odmiany
Brak.
Możliwe pomyłki
Niektóre starorzecza i drobne zbiorniki wodne (3150-2) nawiązują do jezior eutroficznych (3150-1), jednak dominują tu dobrze rozwinięte (na znacznych powierzchniach) płaty roślinności o liściach pływających oraz roślinności nie ukorzenionej pływającej po powierzchni wody (pleustonowej)
Identyfikatory fitosocjologiczne
Związek Potamion
Zespoły:
Potametum graminei zespół rdestnicy trawiastej
Potametum nitentis zespół rdestnicy lśniącej
Potametum pectinati zespół rdestnicy grzebieniastej
Potametum filiformis zespół rdestnicy nitkowatej
Parvopotamo-Zannichellietum zespól jezierzy i zamętnicy błotnej
Potametum acutifolii zespól rdestnicy ostrolistnej
Ranunculetum circinati zespół włosienicznika krążkolistnego
Elodeetum canadensis zespół moczarki kanadyjskiej
Ceratophylletum demersi zespół rogatka sztywnego
Myriophylletum spicati zespół wywłócznika kłosowego
Potametum compressi zespół rdestnicy ścieśnionej
Potametum lucentis zespół rdestnicy połyskującej
Potametum perfoliati zespół rdestnicy przeszytej
Hippuridetum submersae zespół przęstki podwodnej
Związek Nymphaeion
Zespoły:
Potametum natantis zespół rdestnicy pływającej
Myriophylletum verticillati zespół wywłócznika okółkowego
Nupharo-Nymphaeetum albae zespół grążela żółtego i grzybieni białych
Nupharetum pumili zespół grążela drobnego
Nymphaeetum candidae zespół grzybieni północnych
Nymphoidetum peltatae zespół grzybieńczyk wodnego
Trapetum natantis zespół kotewki orzecha wodnego
Polygonetum natantis zespół formy pływającej rdestu ziemnowodnego
Potametum obtusifolii zespół rdestnicy stępionej
Hydrilletum verticillatae zespół przesiąkry okółkowej
Hydrocharitetum morsus-ranae zespół żabiścieku pływającego
Związek Lemnion gibbae
Zespoły:
Lemnetum gibbae zespół rzęsy garbatej
Spirodeletum polyrhizae zespół spirodelli wielokorzeniowej
Związek Ricciofluitantis Lemnion trisulce
Zespoły:
Lemnetum trisulcae zespół rzęsy trój rowkowej
Ricciocarpetum natantis zespół wgłębika pływającego
Riccietum fluitantis zespół wgłębki wodnej
Związek Lemno minoris-Salvinion natantis
Zespół
Lemno minoris-Salvnietum natantis zespół rzęsy drobnej i salwinii pływającej
Dynamika roślinności
Spontaniczna
Spontaniczna dynamika roślinności niewielka lub umiarkowana, związana głównie z naturalną i powolną ewolucją drobnych zbiorników i starorzeczy polegającą na stopniowym wzroście trofii, odkładaniu osadów dennych i stopniowym wypłycaniu misy. Zależna głównie od lokalnych warunków hydrologicznych, utrzymywanie niskiej żyzności starorzeczy zależy od ciągłego kontaktu z rzeką. Skutkuje stopniowym i powolnym wypieraniem gatunków preferujących siedliska ubogie i podłoża mineralne, np. rdestnic lśniącej i nitkowatej, przez gatunki wymagające organicznego podłoża i znacznej ilości pierwiastków biogennych w toni wodnej.
Powiązana z działalnością człowieka
Silna antropopresja prowadzi do gwałtownych zmian w strukturze roślinności: wypieranie gatunków preferujących wody czyste, masowe pojawy gatunków znoszących zanieczyszczenie wód, np. rogatka sztywnego. Zmiany układów hydrologicznych (spadek poziomu wód) powodują gwałtowne wypłycanie i wkraczanie roślinności typowej dla szuwaru lub zbiorowisk wierzby szerokolistnej.
Siedliska przyrodnicze zależne lub przylegające
Strefę stykową łączącą ekosystemy drobnych zbiorników z ekosystemem lądowym porastają szuwary, najczęściej fitocenozy z klasy Phragmitetea (53.1 ) -zbiorowiska z tatarakiem (Acoretum calami), trzciną (Phragmitetum), pałką szerokolistną (Typhetum angustifoliae), manną mielec (Glycerietum maximae). Na obszarach położonych w głąb lądu charakter roślinności uzależniony jest od lokalnych warunków hydrologicznych, np. wokół starorzeczy leżących w dolinach rzecznych rozwijają się zbiorowiska wierzb krzewiastych lub fragmenty lasów łęgowych (Salicetum albo-fragilis).
Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia
Drobne zbiorniki wodne występują w dużej liczbie na obszarze całego kraju. Starorzecza spotykamy w dolinach rzecznych wszystkich rzek, większe skupiska występują w środkowym i dolnym biegu: Wisły, Odry, Warty, Sanu, Bugu.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Siedliska często występujące w skali kraju, wiele z nich to jedyne stanowiska roślin rzadkich w skali kraju, np. kotewka orzech wodny Trapa natans, salwinia pływająca Salvinia natans. Siedliska bytowania, rozwoju czy żerowania unikalnej entomofauny, malakofauny, ichtiofauny czy ornitofauny. Drobne zbiorniki wodne - zwłaszcza w krajobrazie rolniczym, zwiększają bioróżnorodność otoczenia. Istotne znaczenie drobnych zbiorników i starorzeczy jako tzw. pułapek ekologicznych dla zanieczyszczeń migrujących w obrębie krajobrazu (tu zachodzi sedymentacja, depozycja i unieruchamianie). Drobne zbiorniki i starorzecza zwiększają też tzw. drobną retencję wodną krajobrazu.
Starorzecza stanowią także miejsca rozrodu wielu gatunków ryb występujących w rzekach - np. szczupaka Esox lucius.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa, kaldezja dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia, wydra Lutra lutra, bóbr europejski Castor fiber, norka europejska Mustella lutreola, żółw błotny Emys orbicularis, kumak nizinny Bombina bombina, kumak górski Bombina variegata, traszka grzebieniasta Ttriturus cristatus, traszka karpacka Triturus montandoni, piskorz Misgurnus fosilis, koza Cobitis taenia, różanka europejska Rhodeus sericeus amarus, zalotka większa Leucorrhinia pectoralis, zatoczek łamliwy Anisus vorticulus.
Gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
Rybitwa czarna Chlidonias niger, rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus, w szuwarach ponadto: bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobrychus minutus, błotniak stawowy Circus aeroginosus.
Stany, w jakich znajduje się siedlisko
Stany uprzywilejowane
Zbiorniki o statusie umiarkowanej eutrofii, z niewielką ilością fitoplanktonu, z dużą przezroczystością wody, charakteryzujące się licznie występującymi płatami roślinności ze związków Nymphaeion i Potamion.
Inne obserwowane stany
Zbiorniki silnie zanieczyszczone hypertroficzne o minimalnej przezroczystości wody i z siarkowodorem występującym w strefie przydennej.
Zanikające - lądowiejące zbiorniki na skutek obniżenia powierzchni zwierciadła wód gruntowych lub braku okresowego zalewania.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Podobnie jak w przypadku jezior eutroficznych, siedliska zanikające wskutek przyspieszonej eutrofizacji antropogennej. Eutrofizacja prowadzi do wzrostu produkcji pierwotnej, odkładania się osadów i szybkiego lądowienia drobnych zbiorników. Często niszczone mechanicznie - zasypywane (zwłaszcza zbiorniki śródpolne). Zamulanie, wypłycanie i zanik starorzeczy związany jest głównie z odcinaniem ich od kontaktu z rzeką i brakiem okresowych zalewań.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Siedlisko o niewielkiej wartości z gospodarczego punktu widzenia. Użytkowane jako lokalne ujęcia wód rolniczych, rzadko jako obszary rekreacyjne - kąpieliska, obszary uprawiania sportów wodnych.
W niektórych przypadkach wykorzystane do prowadzenia planowej gospodarki rybackiej, często dzierżawione przez Polski Związek Wędkarski i przeznaczane do sportowego połowu ryb.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach siedliska
Siedlisko wrażliwe na silną sedymentację oraz na przyspieszoną eutrofizację. Wzrost antropopresji w zlewni zbiornika prowadzi do wzmożonego dopływu pierwiastków biogennych i allochtonicznej materii. Konsekwencją tego jest wzrost produkcji pierwotnej realizowanej przez fitoplankton, spadek przezroczystości wód i stopniowe wypieranie makrofitów. Intensywna sedymentacja obumierającego planktonu skutkuje powstaniem żyznych osadów dennych typu gytii detrytusowej. Gwałtownie zachodzące procesy rozkładu materii prowadzą do wyczerpywania zapasów tlenu rozpuszczonego w wodzie i gromadzenia się w strefie przydennej i osadach toksycznego dla roślin siarkowodoru. Istotnym czynnikiem warunkującym funkcjonowanie starorzeczy jest ich okresowy kontakt z wodami rzecznymi, podczas których następuje przemywanie i wypłukiwanie osadów i „odmładzanie" zbiornika. Nadmierna eutrofizacja i hypertrofizacja prowadzi do zaniku zanurzonej roślinności wodnej. Istotnym zagrożeniem dla siedliska jest introdukcja do zbiorników dużych obsad ryb roślinożernych obcego pochodzenia - zwłaszcza amura białego Ctenopharyngodon idella. Gatunek ten, obok mechanicznego niszczenia makrofitów w procesie odżywiania, niszczy je poprzez wzmaganie procesu eutrofizacji wód. Racjonalna gospodarka rybacka prowadzi do eliminacji nympheidów i elodeidów (utrudniają przeprowadzanie zabiegów rybacki, więc są usuwane).
Ze względu na niewielką głębokość i objętość zbiorników, nawet nieznaczne i krótkotrwałe wahania poziomu wód gruntowych powodują spadek poziomu wód w zbiorniku i degradację siedliska.
Zalecane metody ochrony
Zalecenia ogólne
Zarządzanie siedliskiem wymaga globalnego zarządzania na poziomie obszaru wodnego - zlewni bezpośredniej i pośredniej. Na całym obszarze wodnym mieszczącym siedlisko zaleca się jego ochronę, uprzednie oczyszczanie ścieków zanieczyszczających, ochronę stref brzegowych oraz wyznaczenie stref działań ochronnych. Ograniczenie eutrofizacji i gromadzenia się osadów. Zarządzanie poziomem wody jest kluczowe dla ograniczenia zamulania oraz rozwoju helofitów. W przypadku starorzeczy- pozostawianie w obszarze międzywałowym.
Zalecenia szczegółowe
Rozciągnięcie zasad ochrony na roślinność leśną i drzewiastą, w szczególności zapobieżenie całkowitym wyrębom drzewostanu ze strefy chronionej. Jest to stosunkowo nowa forma ograniczenia antropopresji i umożliwia objęcie ochroną całościową wzajemnie współzależne ekosystemy. Zakazać introdukcji ryb roślinożernych do starorzeczy i drobnych zbiorników.
W zbiornikach użytkowanych rybacko zakazać intensyfikacji gospodarowania w sposób nienaturalny, tzn. prowadzenia hodowli sadzowej, dokarmiania ryb. Nie prowadzić gospodarki rybackiej w zbiornikach o szczególnie silnie rozwiniętych płatach (zajmujących większość powierzchni zbiornika) roślin o liściach pływających lub zanurzonych. Konsekwentnie egzekwując aktualne przepisy prawne i zarządzenia, należy doprowadzić do likwidacji nielegalnej zabudowy domkami rekreacyjnymi i innymi budowlami na linii brzegowej zbiorników. Zarządzenie Ministra Administracji Terenowej i Ochrony Środowiska przewiduje istnienie pasa ochronnego o szerokości 100 m. W zlewniach zbiorników i w obrębie dolin rzecznych należy zakazać budowy wielkoprzemysłowych ferm i tuczami drobiu i trzody chlewnej, której towarzyszy wylewanie na pola gnojowicy i w konsekwencji po krótkim okresie następuje zatrucie wszystkich poziomów wód gruntowych, włącznie z wodami głębinowymi. W miarę możliwości nie zawężać stref międzywala, by pozostawić łączność starorzeczy z macierzystymi ciekami. W przypadku ewentualnego użytkowania rybackiego, sportowego, turystycznego itp. jezior objętych ochroną (n.p. w parkach narodowych i rezerwatach), konieczne jest szczegółowe uzgodnienie zasad użytkowania z zarządcą Przyznanie starorzeczom statusu rezerwatu przyrody lub użytku ekologicznego w miarę możliwości powinno pociągać za sobą włączenie do obszaru chronionego stref przylegających do linii brzegowej oraz niezbędnego fragmentu najbliższej zlewni o szerokości od 30 do 200 m. Wycinanie szuwaru oraz części hydrofitów, jeśli mają zbyt inwazyjny charakter.
Możliwa reintrodukcja szczególnie cennych lub zagrożonych w skali kraju gatunków, np. kotewki orzecha wodnego Trapa natans.
Inwentaryzacje, doświadczenia, kierunki badań
Badania nad zależnościami między makrofitami, jakością wód i środowiskiem fizycznym.
Ocena produkcji/produktywności makrofitów oraz równowagi pomiędzy zbiorowiskami i gatunkami; ich rola w przemianach troficznych oraz w zarastaniu obszarów wodnych.
Szczegółowa analiza hydrologiczna i sedymentacyjna w celu określenia metod konserwacji siedliska: czy należy przeprowadzać oczyszczanie (lub usuwanie osadów)?
Poprawić stan wiedzy o dokładnym rozmieszczeniu różnych zbiorowisk, wchodzących w skład siedliska, co pozwoliłoby zwłaszcza ocenić ich względną rzadkość w innych regionach.
Monitoring naukowy
Celowe wydaje się rozwinięcie monitoringowych badań hydrobiologicznych wybranych jezior (siedlisk), które winny być wykorzystywane, do oceny stanu i prognoz zmian w zakresie ingerencji antropogenicznej i zmian naturalnych w środowisku wodnym, opracowania zasobów przyrodniczych, poznania różnorodności i zmienności strukturalnej biocenoz i związków pomiędzy organizmami a środowiskiem abiotycznym. Monitorować należy, poziom wód w zbiorniku oraz poziom wód gruntowych najbliższego otoczenia (możliwie często), właściwości fizyczno-chemiczne wód, występowanie i strukturę makrofitów wodnych (zdjęcia i transekty na powierzchniach kontrolnych), strukturę i biomasę fitoplanktonu, zooplanktonu, makrozoobentosu (na reprezentatywnych stanowiskach). Pozwoli to na rozpoznanie podłoża ew. zmian, czy są wynikiem chwilowej naturalnej dynamiki; czy regulowane są przez czynniki antropogeniczne - zanieczyszczenia wód, podpiętrzenia lub obniżenia poziomu wody, czy raczej wynikają z niezależnych od człowieka fluktuacji klimatyczno-pogodowych.
Umiejscowienie w polskiej
klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Littorelletea uniflorae
Rząd Littorelletalia uniflorae
Związek Lobelion dortmannae
Zespół Isoëto-Lobelietum dortmannae zespół poryblinu jeziornego i lobelii jeziornej
Podzespoły: I.-L. isoëtosum lacustris
I.-L. typicum
I.-L. lobelietosum
I.-L. littorelletosum
Związek Isoëtion lacustris
Zespoły:
Isoëtetum echinosporae zespół poryblinu kolczastego
Myriophylletum alterniflori zespół wywłocznika skrętoległego
Związek Hydrocotylo-Baldellion
Zespoły i zbiorowiska:
Luronietum natantis zespół elismy wodnej
Ranunculo-Juncetum bulbosi zespół jaskra leżącego i situ drobnego
Zbiorowisko z Sparganium angustifolium
zb. z jeżogłówka pośrednią
Klasa Utricularietea intermedio-minoris
Rząd Utricularietalia intermedio-minoris
Związek Sphagno-Utricularion
Zespół Sparganietum minimi zespól jeżogłówki najmniejszej
Klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae
Rząd Scheuchzerietalia palustris
Związek Caricion lasiocarpae
Zespoły:
Calletum palustris zespół czermieni błotnej
Caricetum lasiocarpae zespól turzycy nitkowatej
Klasa Charetea
Rząd Charetalia
Związek Nitellion flexilis
Zespoły:
Nitelletum flexilis
Nitelletum capillaris
Związek Fontinalion antipyreticae
Zbiorowisko z Drepanocladus sordidus
Zbiorowisko z sierpowcem brudnym
Klasa Potametea
Rząd Potametalia
Związek Nymphaeion
Zespoły:
Polygonetum natantis zespół rdestu ziemnowodnego
Nupharo-Nymphaeetum albae zespół grążela żółtego i grzybieni białych
Nymphaeetum candidae zespól grzybieni północnych
Nupharetum pumili zespól grążela drobnego
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Jeziora lobeliowe są z reguły zbiornikami nieprzepływowymi.
Do niewielu dopływają okresowo funkcjonujące cieki lub są trwale odpływowymi. Większość jezior lobeliowych Pojezierza Pomorskiego należy do jezior małych,
o powierzchni nie większej od 15 ha (60%). Powierzchnie części jezior mieszczą się w granicach od 15 do 50 ha. 15 jezior jest większych od 50, ale mniejszych od
100 ha. Powyżej 100 ha naliczono tylko 11 jezior. Pod względem głębokości jeziora lobeliowe mogą być zaliczone do zbiorników płytkich (80,4% jezior mierzy od
2,0 do 15,0 m głębokości). Jezior o głębokości przekraczającej 15 m jest 19,6%, a w tej grupie jest 12 zbiorników głębszych od 25 m.
Wśród jezior lobeliowych wyróżniono cztery podtypy, oparte na kryteriach fizyczno-chemicznych wód i na udziale charakterystycznych gatunków roślin. Są to: jeziora dystroficzne oligo- i polihumusowe posiadające wyróżniki florystyczne oraz jeziora w typie cech fizyczno-chemicznych zrównoważone, zeutrofizowane i zdegradowane, których, wyróżnikami florystycznymi jest nieliczna obecność lub całkowity brak gatunków roślin charakterystycznych dla jezior lobeliowych.
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Zróżnicowanie skali ekologicznej gatunków roślin charakterystycznych dla jezior lobeliowych powoduje ukształtowanie specyficznej sekwencji płatów roślinności, której skład gatunkowy zależy także od statusu troficznego ekosystemów jeziornych. Typowe uszeregowanie sekwencji fitocenoz najlepiej jest widoczne na rozległych piaszczystych brzegach jezior. Strefę przybrzeżną zajmują fitocenozy mezotroficznych turzycowisk, Caricetum rostratae, C elatae, C. lasiocarpae, podczas gdy w litoralu jeziora występuje masowo Lobelia dortmanna i Littorella uniflora.
Zasięg tych płatów w głąb jeziora zazwyczaj kończy się na głębokości od 1 do 1,5m. Głębsze rejony zajmuje wywłócznik skrętoległy Myriophyllum alterniflorum, z reguły
kontaktując się z płatami z Isoetes lacustris rozwijającymi się na głębokości od 3 do 5-6 m. Głębiej rosną już przeważnie mchy - sierpowiec brudny Drepanocladus sordidus bądź kryniczniki - Nitella flexilis, N. capillaris, N. syncaroa, rzadziej natomiast ramienice Chara fragilis lub Ch. delicatula. Gatunki te najczęściej stanowią niewielki ilościowy dodatek w płatach z lobelią jeziorną bądź z poryblinem jeziornym.
Reprezentatywne gatunki
Chara delicatula (ramienica), Ch. fraglis, sierpowiec brudny Drepanocladus sordidus, elisma wodna Luronium natans, poryblin jeziorny Isoëtes lacustris, poryblin kolczasty
Isoëtes echinospora, sit drobny Juncus bulbosus, brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora, lobelia jeziorna Lobelia dortmanna, wywłócznik skrętoległy Myriophyllum
alterniflorum, krynicznik Nitella capillaris, krynicznik Nitella flexilis, jaskier leżący Ranunculus reptans, jeżogłówka pośrednia sparganium angustifolium (affine), torfowiec ząbkowany Sphagnum denticulatum, warnstorfia pływajaca Warnstorfia fluitans, Warnstorfia trichophylla.
Odmiany
Jeziora dystroficzne charakteryzuj się wodami o odczynie kwaśnym (pH 3,8-5,9). Niskie pH jest spowodowane niewielkimi ilościami wapnia i magnezu w wodach tych jezior i braku zdolności buforowania odczynu przy dopływie kwasów fulwowych ze zlewni borowych i z roślinnych stref przybrzeżnych o specyfice ekotonów, z elementami roślinnymi charakterystycznymi dla torfowisk mszarnych, przejściowych i wysokich.
Wody jezior lobeliowych dystroficznych oligohumusowych zawierają niewiele substancji humusowych, a co za tym idzie, charakteryzują się słaba barwą, niekiedy poniżej 1 mg Pt/l, i dużą przezroczystością.
Jeziora lobeliowe dystroficzne polihumusowe charakteryzują się wysoką zawartością substancji humusowych rozpuszczonych w wodzie, które nadają im barwę o intensywności przekraczającej 35 mg Pt/l i dużymi koncentracjami fosforu i azotu. Fosfor i azot związane są trwale z substancjami humusowymi w kompleksy metaloorganiczne i dzięki temu nie są dostępne dla roślin.
Jeziora lobeliowe zrównoważone wydzielone zostały ze względu na obojętny i zbliżony do obojętnego odczyn wody, pH od 6,0 do 7,62. Wody tej grupy charakteryzują się dwukrotnie większą zawartością wapnia niż jeziora lobeliowe
dystroficzne. Dwukrotnie więcej jest także kwaśnych węglanów. Przewodnictwo elektrolityczne jest niewielkie, co świadczy o generalnie małej ilości soli mineralnych. Pod względem zawartości azotu i fosforu nie ma większych różnic pomiędzy ta grupą a jeziorami dystroficznymi. Część jezior wykazuje wyraźne symptomy eutrofizacji, które nie pozwalały zakwalifikować ich do żadnej z ww. grup troficznych, wydzielono, więc grupy jezior lobeliowych zeutrofizowanych.
Jeziora lobeliowe zeutrofizowane charakteryzują się wyższa koncentracją pierwiastków biogennych, wapnia, magnezu i materii organicznej, co w konsekwencji powoduje zmniejszenie przezroczystości wody. Zatem wody tej grupy jezior są wzglądem ww. typów troficznych wysoce zasobne w większość analizowanych pierwiastków. Fakt ten dotyczy w szczególności koncentracji azotu amonowego,
azotanowego i azotu całkowitego. Wartości maksymalne tego pierwiastka są tu najwyższe z wszystkich jezior lobeliowych. Natomiast koncentracja fosforu ogólnego jest względnie niska. Ogólną zasobność w sole mineralne potwierdza wysoka wartość przewodnictwa elektrolitycznego.
Kolejna grupa to jeziora lobeliowe, które na skutek nadmiernej i długotrwałej eutrofizacji, wywołanej wapnowaniem oraz niewłaściwym zagospodarowania rybackim i wędkarskim - introdukcja ryb roślinożernych (amur), a także tołpygi i karpia - zostały całkowicie zdegradowane.
Do grupy jezior lobeliowych zdegradowanych zalicza się około 14% wszystkich zbiorników lobeliowych na Pojezierzu Pomorskim. Cechą charakterystyczną jest antropogeniczna eutrofizacja wód, która doprowadziła do zaniku roślinności wyróżniającej jeziora lobeliowe. Wody omawianej grupy jezior zawierają najwyższe ilości biogenów, które stymulują obfity rozwój fito- i bakterioplanktonu. Azot reprezentują wszystkie postacie tego pierwiastka i w wysokich koncentracjach. Ilości fosforu ogólnego wpisują się także w najwyższe zakresy stężeń. Mało jest
natomiast fosforu rozpuszczonego, co upodabnia te zbiorniki do jezior politroficznych. Całokształt trofii wód odzwierciedla najwyższą z dotychczas notowanych wartość
przewodnictwa elektrolitycznego.
Dynamika roślinności
Spontaniczna:
Roślinność jezior lobeliowych składa się z drobnych wieloletnich gatunków, grupujących się w fitocenozy zaliczane najczęściej do zespołu Isoëeto-Lobelietum dortmannae .Roślinność ta jest dominującym składnikiem biocenoz.
W poszczególnych typach troficznych jezior lobeliowych roślinność charakteryzuje się swoistą specyfikę.
W jeziorach dystroficznych oligohumusowych sekwencja płatów zespołów jest następująca. Strefę eulitoralu i najpłytszego litoralu porasta roślinność podzespołu Isoëto-Lobelietum lobelietosum. Dość licznie występuje lobelia jeziorna Lobelia dortmanna, rzadziej lub wcale brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora. Częstym gatunkiem eulitoralu i płytkiego litoralu jest sit bulwkowaty Juncus bulbosus. W skrajnie kwaśnych wodach jezior lobeliowych sit bulwkowaty tworzy facje
w płatach zespołu Ranunculo-Juncetum bulbosi, przy skromnym współudziale gatunków charakterystycznych podzespołu Isoëto-Lobelietum lobelietosum. W głębszej wodzie, poczynając od 100 do 150 cm najczęstsze są płaty podzespołu Isoëto-Lobelietum isoëetosum. Fitocenozy te wnikają w głąb jeziora do głębokości 3-5m, czasami współwystępuje elisma wodna Luronium natans, tworząc niewielkie płaty Luronietum natantis. Głębiej dno jezior pokrywa zwarta plątanina pędów mchów
torfowców i mchów właściwych, z których najczęstszym jest Sphagnum denticulatum, Warnstorfia fluitans. Wieloletnie oddziaływanie niskiego odczynu wód w jeziorach
lobeliowych dystroficznych (w granicach pH 4,0-4,5) powoduje eliminację lobelii jeziornej Lobelia dortmanna i brzeżycy jednokwiatowej Litorella uniflora, a w końcowej fazie dystrofizacji poryblina jeziornego Isoëtes lacustris.
W jeziorach lobeliowych dystroficznych polihumusowych szerokość pasa roślinności przybrzeżnej nigdy nie osiąga tej szerokości, co w jeziorach oligohumusowych. Szybkie wygaszanie światła i zmiany składu widma, wskutek brunatno zabarwionych od substancji humusowych wód, mocno ogranicza udział lobelii jeziornej Lobelia dortmanna. Liczniej rośnie poryblin jeziorny Isoëtes lacustris,
ale zwarcie tego gatunku rzadko przekracza 40%. W warunkach ograniczonej dostępności światła dla roślin podwodnych często spotyka się płaty zbiorowiska z sparganium angustifolium oraz fitocenozy Nupharetum pumili.
Jeziora lobeliowe zrównoważone należą do zbiorników, w których rozwijają się fitocenozy niespotykane w innych typach troficznych jezior lobeliowych. Strefa przybrzeżna w rejonie najpłytszego litoralu jest siedliskiem dla rozwoju roślinności z podzespołu Isoeto-Lobelietum typicum, z udziałem lobelii jeziornej Lobelia dortmanna i brzeżycy jednokwiatowej Litorella uniflora. Roślinność występuje tu w wariancie z ponikłem błotnym Eleocharis palustris, a w bardziej dystroficznych wodach z turzycą dziobkowatą Carex rostrata lub t. nitkowatą C. lasiocarpa.
Kolejne fitocenozy tworzy roślinność zespołu Myriophylletum alterniflori. Płaty tego zespołu zawierają w składzie florystycznym Littorela uniflora w części płytszej, w głębszych do fitocenoz wnika poryblin jeziorny Isoëtes lacustris. Pośród gatunków roślin występujących w płatach podzespołu Isoeto-Lobelietum isoëtetosum, rozwijających się´ na głębokości od 1,5 m. do 4 - 5 m, a w szczególności wśród łanu osobników poryblinu, swoją obecność zaznaczają także delikatne pędy roślin z rodzaju Nitella oraz Chara delicatula. Najgłębszą strefę występowania roślinności w jeziorach zrównoważonych zajmują facjalnie ukształtowane płaty glonów plechowatych: Nitella flexilis, N. syncarpa, N. opaca oraz Nitellopsis obtusa.
W 34 jeziorach lobeliowych zrównoważonych stwierdzono obecność nowego dla Polski gatunku mchu - Drepanocladus sordidus. Mech ten występuje z reguły na granicznej głębokości występowania roślinności.
W jeziorach lobeliowych zeutrofizowanych roślinność występuje w uproszczonym składzie gatunkowym i takiej też strukturze fitocenoz. Dominującymi pod wzglądem
zajmowanej powierzchni fitolitoralu są płaty zespołu Myriophylletum alterniflori. Inne gatunki charakterystyczne dla jezior lobeliowych tutaj prawie nie występują.
W wielu jeziorach lobeliowych zeutrofizowanych, całkowicie pozbawionych gatunków roślin wyróżniających, fitolitoral opanowany został przez wywłocznika kłosowego Myriophyllum spicatum. Wszystkie nisze ekologiczne opuszczone przez pierwotnŕ roślinność zajęte są przez M. spicatum. Wapnowanie jezior lobeliowych powoduje inwazję ramienic z rodzaju Chara.
Zdegradowane jeziora lobeliowe, są całkowicie pozbawione gatunków charakterystycznych. Z występujących tu roślin najczęstszym gatunkiem jest grążel żółty Nuphar lutea, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum lub Myriophyllum
spicatum.
.
Rozmieszczenie geograficzne
i mapa rozmieszczenia
Jeziora lobeliowe w Polsce, w liczbie 178, położone sa w wysoczyznowych rejonach wału moreny czołowej Pojezierza Pomorskiego,na zandrach Borów Tucholskich, na Równinie Charzykowskiej i Pojezierzu Kaszubskim. Główne centra ich występowania to okolice: Złocieńca, Czaplinka, Bobolic, Miastka, Bytowa, Swornychgaci i Charzykowych, Sulęczyna i Kartuz.
Granice zachodnią dla jezior lobeliowych w Polsce, należy przesuną do jezior Ińskich. Do kategorii jezior lobeliowych zalicza się´ także Wielki Staw w Karkonoszach oraz trzy jeziora na Pojezierzu Olsztyńskim, w których stwierdzono obecność poryblinu jeziornego Isoëtes lacustris.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Występowanie izoetydów ze związku Lobelion dortmannae w jeziorach jest uważane za wskaźnik specyfiki ekosystemów wodnych charakteryzujących się wysokimi walorami czystości wód, a zarazem ich specyficznego składu mineralnego, polegającego na bardzo niskim zmineralizowaniu wód i często śladowych ilościach wapnia. Tylko w takich wodach mogą rozwijać się isoetytdy, które w naszych jeziorach, poza walorem przyrodniczym, nie znajdują związków z np. ichtiofauną. Niemniej jednak w głębokich i dużych jeziorach lobeliowych występuje populacja
ryb łososiowatych reprezentowana przez sielawę.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Elisma wodna Luronium natans, pływak szerokobrzeżek Dytiscus
latissimus, kreślinek nizinny Graphoderus bilineatus.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Jeziora lobeliowe, z racji niewielkich powierzchni i równie niedużej głębokości, są szczególnie wrażliwe na wszelkiego rodzaju antropopresje. Zmiany układów hydrologicznych, lub zasilanie tych ubogich w wapń jezior prowadzi w konsekwencji
do alkalizacji wód i eliminuje charakterystyczną roślinność, będącą reliktami borealno-atlantyckimi. Jeziora lobeliowe są zbiornikami w dużej części dystroficznymi, z kwaśnymi wodami i przez to bardzo nisko produktywnymi. Ich niezmienna egzystencja jest ściele uzależniona od specyfiki krajobrazu, w którym najistotniejszą rolę pełnią: bory sosnowe, kwaśne buczyny pomorskie, torfowiska wysokie i mszarne oraz mniejsze lub większe powierzchnie najbliższe zlewni jezior, pozostające pod borami bagiennymi.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Ekosystemy jezior lobeliowych stanowią unikatowe systemy biologiczne, często skrajnie ubogie, które ze względu na wysoką wrażliwość na wszelkie, antropopresje, nie mają żadnego znaczenia produkcyjnego. Czynione w tym kierunku próby powodują degradację tych jezior.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Rezerwaty: Jezioro Krasne (województwo Pomorskie), jezioro Piekiełko, jezioro Kiełpino, jezioro Iłowatka, Jezioro Szare (województwo Zachodniopomorskie).
Umiejscowienie w polskiej
klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Littorelletea uniflorae
Rząd Littorelletalia uniflorae
Związek Lobelion dortmannae
Zespół Isoëto-Lobelietum dortmannae zespół poryblinu jeziornego i lobelii jeziornej
Podzespoły: I.-L. isoëtosum lacustris
I.-L. typicum
I.-L. lobelietosum
I.-L. littorelletosum
Związek Isoëtion lacustris
Zespoły:
Isoëtetum echinosporae zespół poryblinu kolczastego
Myriophylletum alterniflori zespół wywłocznika skrętoległego
Związek Hydrocotylo-Baldellion
Zespoły i zbiorowiska:
Luronietum natantis zespół elismy wodnej
Ranunculo-Juncetum bulbosi zespół jaskra leżącego i situ drobnego
Zbiorowisko z Sparganium angustifolium
zb. z jeżogłówka pośrednią
Klasa Utricularietea intermedio-minoris
Rząd Utricularietalia intermedio-minoris
Związek Sphagno-Utricularion
Zespół Sparganietum minimi zespól jeżogłówki najmniejszej
Klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae
Rząd Scheuchzerietalia palustris
Związek Caricion lasiocarpae
Zespoły:
Calletum palustris zespół czermieni błotnej
Caricetum lasiocarpae zespól turzycy nitkowatej
Klasa Charetea
Rząd Charetalia
Związek Nitellion flexilis
Zespoły:
Nitelletum flexilis
Nitelletum capillaris
Związek Fontinalion antipyreticae
Zbiorowisko z Drepanocladus sordidus
Zbiorowisko z sierpowcem brudnym
Klasa Potametea
Rząd Potametalia
Związek Nymphaeion
Zespoły:
Polygonetum natantis zespół rdestu ziemnowodnego
Nupharo-Nymphaeetum albae zespół grążela żółtego i grzybieni białych
Nymphaeetum candidae zespól grzybieni północnych
Nupharetum pumili zespól grążela drobnego
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Jeziora lobeliowe są z reguły zbiornikami nieprzepływowymi.
Do niewielu dopływają okresowo funkcjonujące cieki lub są trwale odpływowymi. Większość jezior lobeliowych Pojezierza Pomorskiego należy do jezior małych,
o powierzchni nie większej od 15 ha (60%). Powierzchnie części jezior mieszczą się w granicach od 15 do 50 ha. 15 jezior jest większych od 50, ale mniejszych od
100 ha. Powyżej 100 ha naliczono tylko 11 jezior. Pod względem głębokości jeziora lobeliowe mogą być zaliczone do zbiorników płytkich (80,4% jezior mierzy od
2,0 do 15,0 m głębokości). Jezior o głębokości przekraczającej 15 m jest 19,6%, a w tej grupie jest 12 zbiorników głębszych od 25 m.
Wśród jezior lobeliowych wyróżniono cztery podtypy, oparte na kryteriach fizyczno-chemicznych wód i na udziale charakterystycznych gatunków roślin. Są to: jeziora dystroficzne oligo- i polihumusowe posiadające wyróżniki florystyczne oraz jeziora w typie cech fizyczno-chemicznych zrównoważone, zeutrofizowane i zdegradowane, których, wyróżnikami florystycznymi jest nieliczna obecność lub całkowity brak gatunków roślin charakterystycznych dla jezior lobeliowych.
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Zróżnicowanie skali ekologicznej gatunków roślin charakterystycznych dla jezior lobeliowych powoduje ukształtowanie specyficznej sekwencji płatów roślinności, której skład gatunkowy zależy także od statusu troficznego ekosystemów jeziornych. Typowe uszeregowanie sekwencji fitocenoz najlepiej jest widoczne na rozległych piaszczystych brzegach jezior. Strefę przybrzeżną zajmują fitocenozy mezotroficznych turzycowisk, Caricetum rostratae, C elatae, C. lasiocarpae, podczas gdy w litoralu jeziora występuje masowo Lobelia dortmanna i Littorella uniflora.
Zasięg tych płatów w głąb jeziora zazwyczaj kończy się na głębokości od 1 do 1,5m. Głębsze rejony zajmuje wywłócznik skrętoległy Myriophyllum alterniflorum, z reguły
kontaktując się z płatami z Isoetes lacustris rozwijającymi się na głębokości od 3 do 5-6 m. Głębiej rosną już przeważnie mchy - sierpowiec brudny Drepanocladus sordidus bądź kryniczniki - Nitella flexilis, N. capillaris, N. syncaroa, rzadziej natomiast ramienice Chara fragilis lub Ch. delicatula. Gatunki te najczęściej stanowią niewielki ilościowy dodatek w płatach z lobelią jeziorną bądź z poryblinem jeziornym.
Reprezentatywne gatunki
Chara delicatula (ramienica), Ch. fraglis, sierpowiec brudny Drepanocladus sordidus, elisma wodna Luronium natans, poryblin jeziorny Isoëtes lacustris, poryblin kolczasty
Isoëtes echinospora, sit drobny Juncus bulbosus, brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora, lobelia jeziorna Lobelia dortmanna, wywłócznik skrętoległy Myriophyllum
alterniflorum, krynicznik Nitella capillaris, krynicznik Nitella flexilis, jaskier leżący Ranunculus reptans, jeżogłówka pośrednia sparganium angustifolium (affine), torfowiec ząbkowany Sphagnum denticulatum, warnstorfia pływajaca Warnstorfia fluitans, Warnstorfia trichophylla.
Odmiany
Jeziora dystroficzne charakteryzuj się wodami o odczynie kwaśnym (pH 3,8-5,9). Niskie pH jest spowodowane niewielkimi ilościami wapnia i magnezu w wodach tych jezior i braku zdolności buforowania odczynu przy dopływie kwasów fulwowych ze zlewni borowych i z roślinnych stref przybrzeżnych o specyfice ekotonów, z elementami roślinnymi charakterystycznymi dla torfowisk mszarnych, przejściowych i wysokich.
Wody jezior lobeliowych dystroficznych oligohumusowych zawierają niewiele substancji humusowych, a co za tym idzie, charakteryzują się słaba barwą, niekiedy poniżej 1 mg Pt/l, i dużą przezroczystością.
Jeziora lobeliowe dystroficzne polihumusowe charakteryzują się wysoką zawartością substancji humusowych rozpuszczonych w wodzie, które nadają im barwę o intensywności przekraczającej 35 mg Pt/l i dużymi koncentracjami fosforu i azotu. Fosfor i azot związane są trwale z substancjami humusowymi w kompleksy metaloorganiczne i dzięki temu nie są dostępne dla roślin.
Jeziora lobeliowe zrównoważone wydzielone zostały ze względu na obojętny i zbliżony do obojętnego odczyn wody, pH od 6,0 do 7,62. Wody tej grupy charakteryzują się dwukrotnie większą zawartością wapnia niż jeziora lobeliowe
dystroficzne. Dwukrotnie więcej jest także kwaśnych węglanów. Przewodnictwo elektrolityczne jest niewielkie, co świadczy o generalnie małej ilości soli mineralnych. Pod względem zawartości azotu i fosforu nie ma większych różnic pomiędzy ta grupą a jeziorami dystroficznymi. Część jezior wykazuje wyraźne symptomy eutrofizacji, które nie pozwalały zakwalifikować ich do żadnej z ww. grup troficznych, wydzielono, więc grupy jezior lobeliowych zeutrofizowanych.
Jeziora lobeliowe zeutrofizowane charakteryzują się wyższa koncentracją pierwiastków biogennych, wapnia, magnezu i materii organicznej, co w konsekwencji powoduje zmniejszenie przezroczystości wody. Zatem wody tej grupy jezior są wzglądem ww. typów troficznych wysoce zasobne w większość analizowanych pierwiastków. Fakt ten dotyczy w szczególności koncentracji azotu amonowego,
azotanowego i azotu całkowitego. Wartości maksymalne tego pierwiastka są tu najwyższe z wszystkich jezior lobeliowych. Natomiast koncentracja fosforu ogólnego jest względnie niska. Ogólną zasobność w sole mineralne potwierdza wysoka wartość przewodnictwa elektrolitycznego.
Kolejna grupa to jeziora lobeliowe, które na skutek nadmiernej i długotrwałej eutrofizacji, wywołanej wapnowaniem oraz niewłaściwym zagospodarowania rybackim i wędkarskim - introdukcja ryb roślinożernych (amur), a także tołpygi i karpia - zostały całkowicie zdegradowane.
Do grupy jezior lobeliowych zdegradowanych zalicza się około 14% wszystkich zbiorników lobeliowych na Pojezierzu Pomorskim. Cechą charakterystyczną jest antropogeniczna eutrofizacja wód, która doprowadziła do zaniku roślinności wyróżniającej jeziora lobeliowe. Wody omawianej grupy jezior zawierają najwyższe ilości biogenów, które stymulują obfity rozwój fito- i bakterioplanktonu. Azot reprezentują wszystkie postacie tego pierwiastka i w wysokich koncentracjach. Ilości fosforu ogólnego wpisują się także w najwyższe zakresy stężeń. Mało jest
natomiast fosforu rozpuszczonego, co upodabnia te zbiorniki do jezior politroficznych. Całokształt trofii wód odzwierciedla najwyższą z dotychczas notowanych wartość
przewodnictwa elektrolitycznego.
Dynamika roślinności
Spontaniczna:
Roślinność jezior lobeliowych składa się z drobnych wieloletnich gatunków, grupujących się w fitocenozy zaliczane najczęściej do zespołu Isoëeto-Lobelietum dortmannae .Roślinność ta jest dominującym składnikiem biocenoz.
W poszczególnych typach troficznych jezior lobeliowych roślinność charakteryzuje się swoistą specyfikę.
W jeziorach dystroficznych oligohumusowych sekwencja płatów zespołów jest następująca. Strefę eulitoralu i najpłytszego litoralu porasta roślinność podzespołu Isoëto-Lobelietum lobelietosum. Dość licznie występuje lobelia jeziorna Lobelia dortmanna, rzadziej lub wcale brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora. Częstym gatunkiem eulitoralu i płytkiego litoralu jest sit bulwkowaty Juncus bulbosus. W skrajnie kwaśnych wodach jezior lobeliowych sit bulwkowaty tworzy facje
w płatach zespołu Ranunculo-Juncetum bulbosi, przy skromnym współudziale gatunków charakterystycznych podzespołu Isoëto-Lobelietum lobelietosum. W głębszej wodzie, poczynając od 100 do 150 cm najczęstsze są płaty podzespołu Isoëto-Lobelietum isoëetosum. Fitocenozy te wnikają w głąb jeziora do głębokości 3-5m, czasami współwystępuje elisma wodna Luronium natans, tworząc niewielkie płaty Luronietum natantis. Głębiej dno jezior pokrywa zwarta plątanina pędów mchów
torfowców i mchów właściwych, z których najczęstszym jest Sphagnum denticulatum, Warnstorfia fluitans. Wieloletnie oddziaływanie niskiego odczynu wód w jeziorach
lobeliowych dystroficznych (w granicach pH 4,0-4,5) powoduje eliminację lobelii jeziornej Lobelia dortmanna i brzeżycy jednokwiatowej Litorella uniflora, a w końcowej fazie dystrofizacji poryblina jeziornego Isoëtes lacustris.
W jeziorach lobeliowych dystroficznych polihumusowych szerokość pasa roślinności przybrzeżnej nigdy nie osiąga tej szerokości, co w jeziorach oligohumusowych. Szybkie wygaszanie światła i zmiany składu widma, wskutek brunatno zabarwionych od substancji humusowych wód, mocno ogranicza udział lobelii jeziornej Lobelia dortmanna. Liczniej rośnie poryblin jeziorny Isoëtes lacustris,
ale zwarcie tego gatunku rzadko przekracza 40%. W warunkach ograniczonej dostępności światła dla roślin podwodnych często spotyka się płaty zbiorowiska z sparganium angustifolium oraz fitocenozy Nupharetum pumili.
Jeziora lobeliowe zrównoważone należą do zbiorników, w których rozwijają się fitocenozy niespotykane w innych typach troficznych jezior lobeliowych. Strefa przybrzeżna w rejonie najpłytszego litoralu jest siedliskiem dla rozwoju roślinności z podzespołu Isoeto-Lobelietum typicum, z udziałem lobelii jeziornej Lobelia dortmanna i brzeżycy jednokwiatowej Litorella uniflora. Roślinność występuje tu w wariancie z ponikłem błotnym Eleocharis palustris, a w bardziej dystroficznych wodach z turzycą dziobkowatą Carex rostrata lub t. nitkowatą C. lasiocarpa.
Kolejne fitocenozy tworzy roślinność zespołu Myriophylletum alterniflori. Płaty tego zespołu zawierają w składzie florystycznym Littorela uniflora w części płytszej, w głębszych do fitocenoz wnika poryblin jeziorny Isoëtes lacustris. Pośród gatunków roślin występujących w płatach podzespołu Isoeto-Lobelietum isoëtetosum, rozwijających się´ na głębokości od 1,5 m. do 4 - 5 m, a w szczególności wśród łanu osobników poryblinu, swoją obecność zaznaczają także delikatne pędy roślin z rodzaju Nitella oraz Chara delicatula. Najgłębszą strefę występowania roślinności w jeziorach zrównoważonych zajmują facjalnie ukształtowane płaty glonów plechowatych: Nitella flexilis, N. syncarpa, N. opaca oraz Nitellopsis obtusa.
W 34 jeziorach lobeliowych zrównoważonych stwierdzono obecność nowego dla Polski gatunku mchu - Drepanocladus sordidus. Mech ten występuje z reguły na granicznej głębokości występowania roślinności.
W jeziorach lobeliowych zeutrofizowanych roślinność występuje w uproszczonym składzie gatunkowym i takiej też strukturze fitocenoz. Dominującymi pod wzglądem
zajmowanej powierzchni fitolitoralu są płaty zespołu Myriophylletum alterniflori. Inne gatunki charakterystyczne dla jezior lobeliowych tutaj prawie nie występują.
W wielu jeziorach lobeliowych zeutrofizowanych, całkowicie pozbawionych gatunków roślin wyróżniających, fitolitoral opanowany został przez wywłocznika kłosowego Myriophyllum spicatum. Wszystkie nisze ekologiczne opuszczone przez pierwotnŕ roślinność zajęte są przez M. spicatum. Wapnowanie jezior lobeliowych powoduje inwazję ramienic z rodzaju Chara.
Zdegradowane jeziora lobeliowe, są całkowicie pozbawione gatunków charakterystycznych. Z występujących tu roślin najczęstszym gatunkiem jest grążel żółty Nuphar lutea, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum lub Myriophyllum
spicatum.
.
Rozmieszczenie geograficzne
i mapa rozmieszczenia
Jeziora lobeliowe w Polsce, w liczbie 178, położone sa w wysoczyznowych rejonach wału moreny czołowej Pojezierza Pomorskiego,na zandrach Borów Tucholskich, na Równinie Charzykowskiej i Pojezierzu Kaszubskim. Główne centra ich występowania to okolice: Złocieńca, Czaplinka, Bobolic, Miastka, Bytowa, Swornychgaci i Charzykowych, Sulęczyna i Kartuz.
Granice zachodnią dla jezior lobeliowych w Polsce, należy przesuną do jezior Ińskich. Do kategorii jezior lobeliowych zalicza się´ także Wielki Staw w Karkonoszach oraz trzy jeziora na Pojezierzu Olsztyńskim, w których stwierdzono obecność poryblinu jeziornego Isoëtes lacustris.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Występowanie izoetydów ze związku Lobelion dortmannae w jeziorach jest uważane za wskaźnik specyfiki ekosystemów wodnych charakteryzujących się wysokimi walorami czystości wód, a zarazem ich specyficznego składu mineralnego, polegającego na bardzo niskim zmineralizowaniu wód i często śladowych ilościach wapnia. Tylko w takich wodach mogą rozwijać się isoetytdy, które w naszych jeziorach, poza walorem przyrodniczym, nie znajdują związków z np. ichtiofauną. Niemniej jednak w głębokich i dużych jeziorach lobeliowych występuje populacja
ryb łososiowatych reprezentowana przez sielawę.
Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej
Elisma wodna Luronium natans, pływak szerokobrzeżek Dytiscus
latissimus, kreślinek nizinny Graphoderus bilineatus.
Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagrożenia
Jeziora lobeliowe, z racji niewielkich powierzchni i równie niedużej głębokości, są szczególnie wrażliwe na wszelkiego rodzaju antropopresje. Zmiany układów hydrologicznych, lub zasilanie tych ubogich w wapń jezior prowadzi w konsekwencji
do alkalizacji wód i eliminuje charakterystyczną roślinność, będącą reliktami borealno-atlantyckimi. Jeziora lobeliowe są zbiornikami w dużej części dystroficznymi, z kwaśnymi wodami i przez to bardzo nisko produktywnymi. Ich niezmienna egzystencja jest ściele uzależniona od specyfiki krajobrazu, w którym najistotniejszą rolę pełnią: bory sosnowe, kwaśne buczyny pomorskie, torfowiska wysokie i mszarne oraz mniejsze lub większe powierzchnie najbliższe zlewni jezior, pozostające pod borami bagiennymi.
Użytkowanie gospodarcze i potencjał produkcyjny
Ekosystemy jezior lobeliowych stanowią unikatowe systemy biologiczne, często skrajnie ubogie, które ze względu na wysoką wrażliwość na wszelkie, antropopresje, nie mają żadnego znaczenia produkcyjnego. Czynione w tym kierunku próby powodują degradację tych jezior.
Przykłady obszarów objętych działaniami ochronnymi
Rezerwaty: Jezioro Krasne (województwo Pomorskie), jezioro Piekiełko, jezioro Kiełpino, jezioro Iłowatka, Jezioro Szare (województwo Zachodniopomorskie).
Brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze
zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea
Kod 3130
Opis siedliska głównego typu
Definicja
Zbiorowiska drobnych terofitów i bylin na okresowo zalewanych brzegach i dnach stawów rybnych oraz zbiorowiska niskich bylin występujące w przybrzeżnych wodach i na brzegach oligo- i mezotroficznych jezior. Zbudowane są głównie z gatunków osiągających na terenie Polski wschodnią granicę areału i należą do rzadkich składników flory.
Charakterystyka
Jest to wybitnie pionierska roślinność rozwijająca się w wodach i na obrzeżach skąpo- i średniożyznych jezior oraz na brzegach i dnach stawów rybnych. Warunkiem jej rozwoju
jest okresowe osuszanie i zalewanie podłoża, którym jest najczęściej piasek. Zbiorowiska roślinne rozwijające się na siedliskach tego typu są albo krótkotrwale, zbudowane głównie z terofitów (rośliny o jednorocznym cyklu rozwoju), albo są to drobne byliny ziemnowodne, tworzące niskie, najczęściej zwarte murawy w płytkich oligotroficznych zbiornikach wodnych. Budują je taksony charakteryzujące się zachodnim typem rozmieszczenia w Europie (rośliny subatlantyckie lub subatlantycko-śródziemnomorskie), osiągające w Polsce wschodnią granicę swojego areału.
Ich występowanie wydaje się być ograniczone głównie do zachodniej części kraju, jakkolwiek dokładne rozmieszczenie omawianego typu siedliska w Polsce jest jeszcze słabo poznane. Zbiorowiska charakteryzują się prostą, jednowarstwową budową oraz (często) małą powierzchnią płatów i dużym udziałem mszaków. Mogą one występować,
szczególnie w pierwszym, pionierski stadium rozwoju, w postaci jednogatunkowych agregacji. W przypadku zbiorowisk terofitów znamienna jest duża labilność siedlisk,
każdego roku fitocenozy mogą rozwijać się w innym miejscu. Gatunki związane z omawianym typem siedliska to najczęściej taksony rzadkie, zagrożone bądź ginące
w Polsce, w wielu wypadkach występujące na pojedynczych, izolowanych stanowiskach i należące do osobliwości w szacie roślinnej. Z tego powodu zbiorowiska rozwijające
się na siedliskach omawianego typu zasługują na szczególną ochronę.
Umiejscowienie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Littorelletea uniflorae
Rząd Littorelletalia uniflorae
Związek Lobelion
Zespół Ranunculo-Juncetum bulbosi zespół jaskra leżącego i situ drobnego
Związek Hydrocotylo-Baldenion
Zespoły:
Eleocharitetum multicaulis zespół ponikła wielołodygowego
Pilularietum globuliferae zespół gałuszki kulecznicy
Związek Eleocharition acicularis
Zespół Eleocharitetum acicularis zespół ponikła igłowatego
Klasa Isoëto-Nanojuncetea zbiorowiska drobnych terofitów letnich i jesiennych
Rząd Nanocyperetalia [Cyperetalia fusci] zbiorowiska drobnych terofitów letnich i jesiennych
Związek Elatini-Eleocharition ovatae spontaniczne zbiorowiska terofitów na krótkotrwale odsłoniętych dnach zbiorników
Zespoły:
Polygono-Eleocharitetum ovatae [Eleocharito-Caricetum bohemicae; Eleocharetum ovatae] zespół ponikła jajowatego
Elatini alsinastri-Juncetum tenageiae zespoł nadwodnika okółkowatego
Eleocharito acicularis-Limoselletum aquaticae
[Cypero-Limoselletum aquaticae] zespół namulnika brzegowego
Podział na podtypy
3130-1. Roślinność mezotroficznych zbiorników wodnych należąca do związków Lobelion, Hydrocotylo-Baldenion i Eleocharition acicularis
Wodne lub ziemnowodne zbiorowiska drobnych bylin występujące w przybrzeżnych, płytkich wodach i na płaskich brzegach oligo- i mezotroficznych jezior oraz na dnach
okresowo osuszonych stawów rybnych zebrane w klasie Littorelletea (związki: Lobelion, Hydrocotylo-Baldenion, Eleocharition acicularis)
3130-2. Roślinność mezotroficznych zbiorników wodnych należąca do związku Elatini-Eleocharition ovatae
Krótkotrwale, pionierskie zbiorowiska drobnych terofitów z klasy Isoeto-Nanojuncetea (związek: Elatini-Eleocharition ovatae) rozwijające się na łagodnie nachylonych brzegach oraz dnach pozbawionych wody stawów hodowlanych i (bardzo rzadko!) na brzegach małych stawów i mokrych depresji śródpolnych.
RoĘlinnoĘç mezotroficznych
zbiorników wodnych nale˝ŕca
do zwiŕzków Lobelion,
Hydrocotylo-Baldenion i
Eleocharition acicularis
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Zbiorowiska oligo- i mezotroficznych zbiorników wodnych
(z wyjŕtkiem tzw. jezior lobeliowych) nale˝ŕcych do zwiŕzków
Lobelion, Hydrocotylo-Baldenion i Eleocharition acicularis
sŕ bardzo sΠabo poznane w Polsce. Sŕ to fitocenozy
drobnych bylin wodnych lub ziemnowodnych rozwijajŕce
si´ w wodach i na obrze˝ach staΠych, oligo- do mezotroficznych
wód, przede wszystkim w zachodniej cz´Ęci kraju.
Nale˝ŕ one bez wŕtpienia do zbiorowisk naturalnych, które
zbudowane sŕ przez zaledwie kilka (w Polsce!) gatunków
posiadajŕcych atlantyckie lub atlantycko-cirkumborealne
typy rozmieszczenia. Sŕ to rzadkie lub bardzo rzadkie
skΠadniki polskiej flory, niektóre notowane w kraju tylko na
pojedynczych, izolowanych stanowiskach. Wi´kszoĘç z nich
ma tutaj kraƒcowe stanowiska w obr´bie areaΠu, stŕd zbiorowiska,
które tworzŕ, majŕ równie˝ peryferyjny charakter.
Oznacza to, ˝e w Polsce wyst´pujŕ tylko fragmenty zespo-
Πow bŕdę zbiorowiska kadΠubowe (pozbawione gatunków
charakterystycznych dla zespoΠow roĘlinnych). Omawiany
typ siedliska jest prawdopodobnie wyjŕtkowo wra˝liwy na
antropopresj´, czym mo˝na tΠumaczyc jego regresj´ (post
´pujŕca eutrofizacja wód).
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Sŕ to ekosystemy o prostej fizjonomii. Zbiorowiska wybitnie
EwiatΠo˝ŕdne o jednowarstwowej budowie, tworzŕce niskie
bŕdę bardzo niskie murawy, nieraz doĘç zwarte i rozlegΠe.
Ich cechŕ charakterystycznŕ (w Polsce!) jest tworzenie prawie
jednogatunkowych agregacji budowanych przez poszczególne
gatunki diagnostyczne. PΠaty rozwijajŕ si´ na
piaszczystym podΠo˝u na brzegach zbiorników oraz w najpΠytszej
strefie litoralu. Mogŕ one okresowo przechodziç
z fazy litoralnej do naziemnej i odwrotnie, zale˝nie od
zmian poziomu wody.
Roślinność mezotroficznych zbiorników wodnych należąca
do związków Lobelion, Hydrocotylo-Baldenion i Eleocharition acicularis
Reprezentatywne gatunki
Gatunki, które charakteryzują omawiane siedlisko, to niektóre taksony diagnostyczne dla jednostek fitosocjologicznych w randze związku: Lobelion, Hydrocotylo-Baldenion
i Eleocharition acicularis (klasa Littorelletea uniflorae). Są to: śmiałek szczeciniasty Deschampsia setacea (gatunek wyginął na dotychczas znanych stanowiskach), poniklo igłowate Eleocharis acicularis (również w zbiorowiskach z związku
Elatini-Eleocharition z typu 3130-2) ponikła wielołodygowe Eleocharis multicaulis, sit drobny Juncus bulbosus, wywłocznik skrętoległy Myriophyllum alternifolium, brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora, gałuszka kulecznica Pilularia globulifera, jaskier leżący Ranunculus reptans oraz wąkrota zwyczajna Hydrocotyle vulgaris.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Wszystkie zbiorowiska wchodzŕce w skΠad omawianej tutaj
kategorii siedliskowej nale˝ŕ do rzadkich i zagro˝onych
wymarciem, ponadto bardzo sΠabo zbadanych na terenie
Polski. W ich skΠad wchodzŕ gatunki rzadkie i zagro˝one
wymarciem. Wysoki walor tych zbiorowisk i budujŕcych je
gatunków wynika z wyst´powania w Polsce na wschodniej
granicy zasi´gu ogólnego.
Ochrona
Przypomnienie o wrażliwych cechach
Jest to siedlisko ziemno-wodne, oligo- do mezotroficznego,
wybitnie światło żądne. Umiarkowane deptanie nie musi
wpΠywac negatywnie, sprzyja ono otwarciu roĘlinnoĘci.
Siedlisko wrażliwe na antropopresj´, szczególnie na eutrofizacj
´ i przebudowę´ (niszczenie) siedlisk.
Zalecane metody ochrony
Czynnikiem niezb´dnym do utrzymania omawianej roĘlinnoĘci
zwiŕzków Lobelion, Hydrocotylo-Baldenion i Eleocharition
acicularis jest:
• utrzymanie łagodnego spadku brzegów, tak aby maksymalnie
rozszerzyç strefy korzystne dla rozwoju zbiorowisk
ziemnowodnych;
• zakaz stosowania nawozów lub dodatków przeznaczonych
do modyfikacji cech fizykochemicznych wody na oligotroficznych
i mezotroficznych formach siedlisk;
• zakaz przebudowy i niszczenia brzegów;
• próba odtworzenia siedlisk naturalnych na brzegach jezior;
• w stosunku do gatunków: ich ochrona poprzez bank nasion
i wysiewanie diaspor na odpowiednie siedliska. Ponadto
byΠaby wymagana ochrona zachowawcza najrzadszych
gatunków (ponikΠo wieloΠodygowe Eleocharis multicaulis,
gaΠuszka kulecznica Pilularia globulifera) metodŕ in
situ/ex situ.
RoĘlinnoĘç mezotroficznych
zbiorników wodnych nale˝ŕca
do zwiŕzku Elatini-
Eleocharition ovatae
Cechy diagnostyczne
Cechy obszaru
Zbiorowiska zwiŕzku Elatini-Eleocharition ovatae sŕ stowarzyszone
z siedliskami okresowo zalewanymi, czasami nawet
kilkakrotnie w ciŕgu roku. Sŕ to zbiorowiska naturalne,
które obecnie w Polsce rozwijajŕ si´ gΠownie na siedliskach
antropogenicznych, przede wszystkim na dnach osuszonych
stawów rybnych w poΠudniowej i poΠudniowo-zachodniej
cz´Ęci kraju. Sŕ to zbiorowiska pionierskie, jednoroczne
i efemeryczne (ka˝dego roku mogŕ pojawiaç si´ w innym
miejscu). Rozwijajŕ si´ one na mokrej, piaszczystej bŕdę
piaszczysto-gliniastej glebie, okoΠo 3-4 tygodnie po odsΠoni
´ciu jej przez wod´. Wa˝nym czynnikiem determinujŕcym
rozwijanie si´ omawianych zbiorowisk jest obecnoĘç diaspor
w podΠo˝u. Diaspory sŕ przenoszone przez ptaki,
a nasiona dΠugo zachowujŕ zdolnoĘç kieΠkowania, przy
czym rozwój siewek rozpoczyna si´ przy odpowiednich stosunkach
wilgotnoĘciowych. Przypuszczalnie wa˝nym czynnikiem
jest równie˝ odpowiednia temperatura gleby w trakcie
kieΠkowania. Najwi´cej danych odnoĘnie do tych zbiorowisk
mamy z wielkich kompleksów starych stawów (np. stawy
w dolinie Baryczy koΠo Milicza i ˚migrodu, stawy na Dolnym
Âlŕsku koΠo Ruszowa, stawy w Kotlinie OĘwi´cimskiej), gdzie prawdopodobnie od dziesiŕtków lat „przechowywane”
sŕ nasiona w glebie. Poza odkrytymi stawami rybnymi,
do omawianego typu siedliska mo˝na zaliczyç okresowo
zalewane, pΠaskie brzegi depresji Ęródpolnych (rzadko!)
oraz brzegi jezior (bardzo rzadko! - brak wspoΠczesnych
danych). W bardzo ubogiej postaci wyksztaΠcaja si´ one
równie˝ w otoczeniu kaΠu˝ i lokalnych obni˝eƒ terenu na
drogach ĘródleĘnych - niestety, dane o tego typu siedlisku
sŕ bardzo skŕpe. Zbiorowiska te rozwijajŕ si´ równie˝ na
Πagodnie nachylonych brzegach rzek (np. Odry).
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Sŕ to ekosystemy o budowie niskiej murawy. Zbiorowiska
wybitnie EwiatΠo˝ŕdne, najcz´Ęciej jednowarstwowe,
o bardzo ró˝nym stopniu pokrycia gleby przez roĘlinnoĘç:
w zale˝noĘci od stadium rozwoju od pojedynczych
osobników poszczególnych gatunków rosnŕcych na nagiej
glebie do zwarcia si´gajŕcego nawet 100%. UdziaΠ
mszaków jest na ogoΠ znaczny, jednak z uwagi na bardzo
drobne rozmiary roĘlin kwiatowych tworzŕcych te
zbiorowiska nie mo˝na wyró˝niç budowy warstwowej.
Najcz´Ęciej rozwijajŕ si´ one w postaci maΠych pΠatow
(0,5-4,0 m2) pomi´dzy zbiorowiskami wysokich terofitów
i bylin z klas Bidentetea oraz (rzadziej) w du˝ych
lukach lub na brzegach szuwaru z klasy Phragmitetea.
Na stawach hodowlanych przy odpowiednich warunkach
siedliskowych omawiane fitocenozy mogŕ pokrywaç
nawet caΠe dno zbiornika. Najcz´Ęciej mo˝na spotkaç
zbiorowiska z dominujŕcŕ ciborŕ brunatnŕ Cyperus
fuscus lub namulnikiem brzegowym Limosella aquatica
bŕdę te˝ tzw. zbiorowiska kadΠubowe (nie w peΠni
wyksztaΠcone, pozbawione wielu gatunków diagnostycznych),
w których panujŕ sit dwudzielny Juncus bufonius,
babka wielonasienna Plantago intermedia i szarota
bΠotna Gnaphalium uliginosum.
Reprezentatywne gatunki
Nadwodniki Elatine: okoΠkowy E. alsinastrum, szeĘciopr
´cikowy E. hexandra, naprzeciwlistny E. hydropiper
i trójpr´cikowy Elatine triandra, koleantus
delikatny Coleanthus subtilis, turzyca ciborowata Carex
bohemica, ponikΠo igΠowate Eleocharis acicularis,
ponikΠo jajowate Eleocharis ovata, lindernia
muΠowa Lindernia procumbens, dichostylis michela Dichostylis
micheliana, uwroç wodna Crassula aquatica, szarota
˝oΠtobiaΠa Gnaphalium luteo-album, pi´ciornik niski
Potentilla supina, mi´ta polej Mentha pulegium, sit bΠotny
Juncus tenageia, krwawnica wŕskolistna Lythrum
hyssopifoliuam, cibora brunatna Cyperus fuscus, namulnik
brzegowy Limosella aquatica, bebΠek bΠotny
Peplis portula, sitniczka szczecinowata Isolepis setacea,
sit gΠowkowaty Juncus capitatus, szarota bΠotna
Gnaphalium uliginosum, sit dwudzielny Juncus
bufonius i babka wielonasienna Plantago intermedia.
W omawianym typie siedliska du˝ŕ role peΠnia
mszaki, gΠownie wŕtrobowce z rodzaju Riccia.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Pod wzgl´dem pochodzenia omawiane zbiorowiska zwiŕzku
Elatini-Eleocharition ovatae sŕ fitocenozami naturalnymi.
Prawdopodobnym miejscem ich pierwotnego wyst´powania
byΠy w przeszΠoEci cyklicznie zalewane, Πagodnie nachylone
brzegi rzek i jezior, wysychajŕce starorzecza, wilgotne
obni˝enia terenu na wrzosowiskach. Âwiadczŕ o tym
pojedyncze notowania pΠatow zespoΠow na wymienionych
siedliskach oraz dane literaturowe i informacje z etykiet historycznych
okazów zielnikowych. WspoΠczeEnie siedliska
naturalne zasiedla zespoΠ namulnika brzegowego Eleocharito
acicularis-Limoselletum aquaticae, którego pΠaty bywajŕ
rozpowszechnione na brzegach rzek (np. Odry). Wszystkie
zbiorowiska wchodzŕce w skΠad omawianej tutaj kategorii
siedliskowej nale˝ŕ do rzadkich i zagro˝onych wymarciem.
Wysoki ich walor wynika z wyst´powania w Polsce na
wschodniej granicy zasi´gu ogólnego. Sŕ one zbudowane
z wielu gatunków rzadkich i bardzo rzadkich, generalnie
ust´pujŕcych, a niektóre z nich majŕ niewiele (a nawet tylko
jedno) znanych wspoΠczesnych stanowisk, np. dichostylis
Ochrona
Przypomnienie o wra˝liwych cechach
Jest to siedlisko ziemnowodne, oligo- do mezotroficznego,
wybitnie EwiatΠo˝ŕdne. Istotnŕ cechŕ jest jego labilnoĘç
i efemerycznoĘç (pojawianie si´ zbiorowisk w ró˝nych stadiach
rozwoju i w ró˝nych miejscach).
Siedlisko uzale˝nione od okresowego o zalewania i osuszania
nawet, kilkakrotnie w ciŕgu roku. Umiarkowane deptanie nie
musi wpΠywac negatywnie, sprzyja ono otwarciu roĘlinnoĘci.
Zalecane metody ochrony
Czynnikiem niezb´dnym do utrzymania omawianej roĘlinnoĘci
zwiŕzku Elatini-Eleocharition ovatae jest:
• utrzymywanie regularnej gospodarki w stawach rybnych
(wspoΠpraca z zarzŕdzajŕcymi);
• utrzymanie Πagodnej topografii brzegów, tak aby maksymalnie
rozszerzyç strefy korzystne dla rozwoju zbiorowisk
ziemno-wodnych;
• zakaz stosowania nawozów lub dodatków przeznaczonych
do modyfikacji cech fizykochemicznych wody na
oligotroficznych formach siedlisk;
• próba odtworzenia siedlisk naturalnych na brzegach
rzek (zachowanie naturalnego re˝imu hydroekologicznego,
renaturyzacja dolin rzecznych np. zwi´kszenie
areaΠu namulnych biotopów przez ksztaΠtowanie elementów
Ęrodowiska wzorowanych na naturalnych formach
fluwialnych; zwi´kszenie stref spokojnej wody);
• w stosunku do gatunków: ich ochrona poprzez bank nasion
i wysiewanie diaspor na odpowiednie siedliska. Ponadto
byΠaby wymagana ochrona zachowawcza najrzadszych
gatunków (Dichostylis michela Dichostylis micheliana,
koleantus delikatny Coleanthus subtilis, uwroç
wodna Crassula aquatica) metodŕ in situ/ex situ .
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
kod siedliska 3260-1, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Ochrona Przyrody, Ćwiczenia
Różnorodnością biologiczną nazywamy całą otaczającą nas przyrodę ożywioną, Studia, 1-stopień, inżyni
Obieg wody w przyrodzie, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Hydrologia
kod siedliska 3160, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Ochrona Przyrody, Ćwiczenia
Monitoring przyrody ożywionej, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Monitoring i bioin
kod siedliska 3260, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Ochrona Przyrody, Ćwiczenia
kod siedliska 3160-1, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Ochrona Przyrody, Ćwiczenia
Wykaz roslin chhronionych, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Ochrona Przyrody, Ćwic
Składowanie na wysypiskach, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska
biochemia cz 1, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Od Agaty
Buforowość gleby, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Ochrona i rekultywacja gleb
BIAŁKA DO 10, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Od Agaty
Proces inwestycyjny a decyzja środowiskowa, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Ocena
Rola wody w życiu lasu, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska
sciaga scieki, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Technologie stosowane w ochronie ś
Ścieki ściąga(egzamin), Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Technologie stosowane w o
Fizyka - ściąga 2, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Fizyka
zmiany klimatu Cwicz do dania, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Zagrożenia cywiliz
Podstawy Ekologii, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Ekologia
więcej podobnych podstron