Krystyna Kmiecik-Baran
4.12.Samobójstwa wśród uczniów
4.12.1. Młodzież i samobójstwo
Coraz częściej słyszymy komunikaty typu: ... 11-letnia uczennica powiesiła się na drzewie. Dziecko zostało posądzone o kradzież pieniędzy swojej koleżance. Mama dziewczynki pracuje jako woźna, w tej szkole. Gdy dowiedziała się o podejrzeniu kradzieży nie uwierzyła w wersję córki. Dziewczynka nie wróciła do domu. Ciało Ani znalazł miejscowy rolnik.
Z danych gromadzonych przez GUS i policję, a także władze oświatowe wynika, że coraz więcej uczniów odbiera sobie życie. Od kilku lat wzrasta liczba dzieci i młodzieży poniżej 20. roku życia, którzy odbierają sobie życie, i zbliża się już do kilkuset rocznie.
Samobójstwo jest trzecią przyczyną śmierci nastolatków. Zdarzają się samobójstwa wśród dzieci w wieku przedszkolnym. Nieletni samobójcy wieszają się, rzucają z wysokości, przedawkowują środki nasenne, rzucają się pod pojazdy, podcinają sobie żyły, trują się różnymi środkami. Z listów pozostawionych przez samobójców oraz z wywiadów z bliskimi wynika, że motywami najczęściej są są zawody miłosne, nieporozumienia w rodzinie i problemy w szkole.
Problemy w szkole nie są na pierwszym miejscu ale odpowiedzialnością za próbę samobójczą syna czy córki rodzice obarczają właśnie szkołę. Nawet wtedy, gdy przyczyna ewidentnie tkwi w nieprawidłowych relacjach rodzinnych.
Dane Światowej Organizacji Zdrowia i Międzynarodowego Stowarzyszenia Zapobiegania Samobójstwom ukazują, że samobójstwo znajduje się na 10. miejscu na liście przyczyn śmierci, a corocznie popełnianych jest więcej samobójstw niż zabójstw.
Samobójcza śmierć to dla rodziny tragedia, która nie ma końca. Brat, siostra, matka, ojciec i inni członkowie rodziny do końca życia będą zadawać sobie pytanie: Czy można było zapobiec tragedii.
Samobójstwo osób młodych może wynikać z nieodwzajemnionej miłości, może być efektem impulsu, gniewu, lub złości. Samobójstwo może też być rezultatem niskiego poczucia własnej wartości czy wynikiem chęci zemsty.
Według internetowej encyklopedii „Wikipedia” samobójstwo to celowe działanie mające na celu pozbawienie siebie życia, bez aktywnej pomocy innych osób.
W Nowej Encyklopedii Powszechnej samobójstwo jest definiowane jako: celowe zachowanie samodestrukcyjne prowadzące do śmierci biologicznej, które może mieć charakter gwałtowny (np. samobójstwo przez powieszenie się) lub charakter stopniowy (np. samobójstwo przez zagłodzenie się).
Natomiast według Hołysta (1983, 1989, 1991, 1997). „samobójstwo nie jest jedynie przypadkiem samounicestwienia się, lecz trwającym niekiedy całymi latami ciągiem wzajemnie się ze sobą powiązanych myśli i czynów...)”.
Hołyst (1997) mówi też o zachowaniu suicydalnym, które wyjaśnia następująco: ciąg reakcji, jakie wyzwolone zostają w człowieku z chwilą, gdy w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako ancypowany, pożądany stan rzeczy, a więc jako cel.
Pesymizm, negatywna ocena przyszłości, poczucie beznadziejności, przekonanie o niemożliwości uzyskania pomocy to wystarczające motywy do wyboru samobójstwa. Problem depresji, pesymizmu wśród dzieci i młodzieży w Polsce narastający.
Prawie 30% dzieci szkół podstawowych pesymistycznie widzi swoją przyszłość. Częściej po skuteczną śmierć samobójczą sięgają chłopcy niż dziewczynki. Dziewczynki częściej podejmują próby samobójcze ale, na szczęście, nieskuteczne. Próby samobójzce dziewczynek mają charakter instrumentalny (Hołyst 1997, Jarosz 1980)
Z danych statystycznych policji ((http://www.kgp.gov.pl/statys/zamach.htm) wynika, że rośnie liczba samobójstw wśród uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych. Wzrost zamachów na swoje życie zanotowano też wśród młodzieży w wieku od 15 do 19 lat.
Nauczyciel powinien wiedzieć, iż nieprawdziwe są następujące poglądy (Hołyst, 1983; T. M. Anthony, 1994; G. Rosellini, M. Worden,1995; Światowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, 2003):
1.Uczniowie, którzy mówią o samobójstwie, nie odbierają sobie życia.
Nieprawda. Badacze podkreślają, iż 80 - 85% samobójców ostrzegało najbliższych o zamiarze odebrania sobie życia.
2. Samobójstwo ucznia przychodzi bez ostrzeżenia.
Nieprawda. Jeżeli uczeń nie mówi o swoich zamiarach, zawsze samobójstwo zwiastują pewne typowe symptomy, np.: obniżenie nastroju, przygnębienie, smutek, brak troski o wygląd zewnętrzny, unikanie kontaktów towarzyskich, pilne regulowanie własnych spraw, rozdawanie cennych przedmiotów.
3.Samobójca uczeń chce umrzeć za wszelką cenę.
Nie wszyscy. Tego typu motywacji samobójczych jest 51 - 65%.
4. Samobójcy nie chcą umrzeć. Pragną jedynie manipulować swoim otoczeniem.
Niezupełnie. Manipulowanie otoczeniem, zwrócenie uwagi na siebie, na swoje problemy, uzyskanie pomocy pragną ci spośród osób podejmujących próby samobójcze, których motywacja samobójcza ma charakter instrumentalny, tzn. ci, którzy wyrażają wolę życia, jednak w innych, lepszych warunkach. Samobójcy instrumentalni stanowią 34 - 48% wszystkich suicydentów.
5. Poprawa nastroju po kryzysie samobójczym oznacza koniec zagrożenia.
Niekoniecznie. Poprawa nastroju może być rezultatem zakończenia walki dwóch wewnętrznych popędów - życia i śmierci i może oznaczać podjęcie ostatecznej decyzji o samounicestwieniu.
6. Samobójstwu nie można zapobiec.
Niekoniecznie. Jeśli motywem samobójstwa są problemy życiowe, wówczas szybkie dostrzeżenie zagrożenia i adekwatna reakcja na nie mogą zapobiec samobójstwu.
7. Uczeń o skłonnościach samobójczych będzie mieć je już zawsze
Niekoniecznie. W niektórych przypadkach skłonności samobójcze mogą mieć charakter reaktywny, sytuacyjny, mijają z chwilą rozwiązania problemu. Bardziej trwały charakter mogą mieć natomiast tendencje samobójcze jednostek mających osobowość suicydalną.
8. Próby samobójcze rzadko bywają ponawiane.
Niekoniecznie. Niektórzy badacze uważają, że około 12% niedoszłych samobójców próby te ponawia nawet kilkakrotnie, przy czym trzecia próba jest już zwykle udana. B. Hołyst mówi nawet o 60%.
9. Wszyscy samobójcy są umysłowo chorzy.
Nieprawda. Część spośród osób podejmujących próby samobójcze cierpi na pewne zaburzenia psychiczne, jednak liczba nie pozwala na przyjęcie tezy, iż choroba psychiczna czy umysłowa leży u podłoża każdego samobójstwa.
10. Samobójstwa popełniają uczniowie określonego typu.
Nie zawsze. Można określić grupy podwyższonego ryzyka, ale należy pamiętać, iż problem samobójstwa dotyka ludzi wszelkich ras, religii, ludzi w każdym wieku i w każdej sytuacji społeczno-ekonomicznej.
Samobójstwa najczęściej popełniane są w poniedziałek. Sprzyjają im święta, takie jak Boże Narodzenie czy Nowy Rok a uczniowie często wybierają wiosnę, kiedy przyroda budzi się do życia. Dużą negatywną rolę odgrywa w takich sytuacjach internet przez który młodzi ludzie w sytuacji smutku, depresji, niepowodzenia, konfliktu, chwilowego załamania, zawiedzionej miłości, zawierają przez internet pakty samobójcze i namawiają siebie do zbiorowego samobójstwa. Pakty samobójcze są wspierane przez strony internetowe z instruktażem dla samobójców. Wpływ internetu na decyzje samobójcze ilustruje wiele przykładów. Oto jeden z nich: Policja znalazła w zaparkowanym samochodzie ciała trzech osób - dwu kobiet i mężczyzny. Osoby te odebrały sobie życie zatruwając się spalinami samochodowymi . Okna samochodu uszczelniono taśmą. Było to kolejne samobójstwo, zorganizowane za pośrednictwem sieci internetowej. Policja stwierdziła, iż mamy do czynienia z przypadkiem zawierania przez nieznane sobie ofiary "paktu samobójczego" przez sieć internetowych czatów. W podobny sposób odebrało sobie życie wiele młodych osób.
Uczeń wchodząc na różne strony internetowe, korzystając z czatu czy powszechnie dostępnych komunikatorów, ujawniając swoje pesymistyczne nastroje, może w każdej chwili spotkać się z nakłanianiem do popełnienia samobójstwa. W sytuacji przygnębienia może sam szukać materiałów instruktażowych, pokazujących jak tego dokonać. Wprowadzenie zapytania o sposób popełnienia samobójstwa w ciągu chwili dało w popularnej wyszukiwarce 20 tysięcy odnośników.
4.12.2. Przyczyny samobójstw wśród uczniów
4.12.2.1.Cechy osobowości
Według Cekiery (1983;1991; 2002) najczęściej występującymi motywami próby samobójczej wśród młodych osób były niezaspokojone potrzeny:
miłości i przynależności (40%);
bezpieczeństwa oraz poczucia zagrożenia (26%);
szacunku (16%);
potrzeba samourzeczywistnienia (9%);
potrzeby biologiczne (8%).
Stan emocjonalny młodzieży przed próbą samobójczą i w czasie próby samobójczej, według Cekiery (2002), wskazuje na różne formy i przejawy niedostosowania: silne podniecenie, zdenerwowanie, stan rozżalenia, poczucie doznanej krzywdy, zniechęcenie, stan depresji, poczucie bezsensu życia, silne stany agresji i autoagresji. Dominującą postawą samobójcy była „tunelowa wizja” swojej sytuacji, z której jest tylko jedno wyjście - śmierć.
Można wyodrębnić następujące cechy osobowości wiążące się, w okresie dorastania z ryzykiem próby samobójczej lub samobójstwa (Garofolo 1998):
zmienny nastrój;
demonstrowanie złości lub zachowanie agresywne;
zachowanie antyspołeczne;
wyładowywanie się przez zachowania gwałtowne (typu acting-out);
silna impulsywność;
drażliwość;
nieumiejętnoć dostosowania starych strategii radzenia sobie ze stresem do nowych sytuacji;
mała zdolność rozwiązywania problemów, kiedy pojawiają się trudności;
niezdolność dostrzegania rzeczywistości;
tendencja do życia w świecie iluzorycznym (złudzeń);
fantazje wielkościowe (m.in. wyobrażenie o posiadaniu magicznej mocy, dotyczącej, kontroli nad światem zewnętrznym; poczucie niezwykłości własnej osoby) na przemian z poczuciem własnej bezwartościowości;
skłonność do doznawania rozczarowań;
lęk, szczególnie jako reakcja na niewielkie dolegliwości somatyczne lub niegroźnie rozczarowania;
przekonanie, że jest się nieskazitelnym i lepszym od innych;
poczucie niższości i braku pewności siebie, które może być maskowane demonstrowaniem własnej wyższości;
odrzucaniem innych lub prowokacyjnym zachowaniem wobec kolegów szkolnych i osób dorosłych, z rodzicami włącznie;
niepewność co do własnej tożsamości lub orientacji seksualnej;
ambiwalentne relacje z rodzicami, innymi dorosłymi oraz przyjaciółmi.
W powstawaniu tendencji samobójczych dominującą rolę odgrywa poczucie niższości związane z dużą nadwrażliwością i indywidualnością jednostki. Niektóre cechy charakteru mogą, w połączeniu np. z depresją, znacznie zwiększać ryzyko popełnienia samobójstwa, chociaż jako takie nie są zagrażające. Są to: wycofanie, perfekcjonizm, słaba kontrola emocji, agresja, brak zaufania, bezwzględność i poczucie beznadziejności (Dąbrowski (1982;1986).
Zespół cech towarzyszących osobie mającej zamiar popełnić samobójstwo to zespół presuicydalny (Ringel 1987; 1992), który charakteryzuje:
przeżywanie głównie niepokoju i lęku, zagrożenia, poczucia mniejszej wartości i niewydolności prowadzące do rezygnacji.
kierowanie agresji w swoją stronę.
ucieczka od realnych problemów w fantazjowanie na temat śmierci i snucie planów samobójczych.
Osoby dokonujące zamachów samobójczych, dotyczy to również uczniów, reagują na sytuacje stresowe obronnie, nie koncentrują się na przeszkodzie, lecz na własnym „ja”. Typowe reakcje to reakcja z osiągnięcia celu oraz zachowanie o charakterze ucieczki, wycofania się z trudnej sytuacji. Osobowość emocjonalnie niedojrzała charakteryzuje się zmniejszonym krytycyzmem i osłabioną zdolnością do kierowania własnym postępowaniem. Typowe jest dla niej częste reagowanie agresją, niski próg tolerancji na frustrację. Agresja skierowana na otoczenie może w każdej chwili przeistoczyć się w autoagresję.
W życiu każdego z nas, również uczniów, ważnym momentem jest odnoszenie sukcesu. Nie ma jednak takiej możliwości abyśmy odnosili nieustannie sukcesy. Musimy więc wiedzieć, że tak samo ważną umiejętnością jest dojrzałe reagowanie na porażki.
Porażki powodują poczucie niemocy, obniżają poczucie własnej wartości. Nasilenie niepowodzeń prowadzi zaś do powstania kryzysu egzystencjalnego. Wiąże się on często z utratą sensu życia. (Obuchowski; 1990).
4.12.2.2. Czynniki społeczno - kulturowe
Do głównych czynników społeczno - kulturowych samobójstw i prób samobójczych wśród uczniów badacze zaliczają:
wzrost przemocy i brak pomocy ofiarom tej przemocy - uczniowie doświadczający przemocy nadal nie otrzymują wystarczającej pomocy i często w takich sytuacjach reagują próbami samobójczymi;
rozpad małżeństw, powtórne małżeństwa i zmiany w strukturze rodziny - dzieci czują się zagubione i często za rozpad rodziny winią siebie, często też spotykają się z małą akceptacją, a nawet przemocą, ze strony nowego partnera rodzica;
niepewność przyszłości - 30 procent uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych nie widzi swojej przyszłości pozytywnie;
zmiana ról społecznych mężczyzn i kobiet - dziewczęta odrzucają tradycyjny wzorzec kobiety i rodziny, chcą być niezależne ekonomicznie i odnosić sukcesy zawodowe a chłopcy podtrzymują tradycyjny wzorzec mężczyzny i rodziny, prowadzi to do nieprawidłowych interakcji pomiędzy chłopcami i dziewczętami;
powstawanie coraz większych społeczności przy jednoczesnym osłabianiu więzi między ludźmi - uczniowie w takich społecznościach czują się zagubieni, kiedy potrzebują pomocy nie wiedzą do kogo się zwrócić o tę pomoc, często wiąże się to z zagubieniem całych rodzin. Młodzi ludzie dorastający bez zakorzeniania się mają poważne kłopoty z określeniem własnej tożsamości. W niektórych sytuacjach stresowych mogą uciekać się do zachowań autodestrukcyjnych, takich, jak próby samobójcze lub samobójstwo dokonane (Jilek-Aall 1988; Sudak, Ford, Rushforth 1984).
Czynnikami ryzyka dla zachowań samobójczych są również problemy z tożsamością seksualną - brak zgody na własną płeć oraz odmienna orientacja seksualna. Młodzi ludzie nie akceptowani przez rodziców i rówieśników lub przez szkołę i inne instytucje mają poważne problemy wynikające z braku nie tylko akceptacji, ale również systemu, które wspierałyby ich rozwój (Goulda 1999).
W ostatnim czasie trzykrotnie wzrosła liczba samobójstw wśród dzieci w przedziale 10-14 lat. Stwierdzono również przypadki samobójstw u dzieci w wieku 5-9 lat. Wzrost zamachów na swoje życie zanotowano wśród młodzieży w wieku od 15 do 19 lat.
Z analiz danych GUS w Polsce w 1995 samobójstwa w wieku 10-19 lat wynosiły 343, w tym w wieku 10-15 lat — 63 samobójstwa. W 2000 roku zanotowano w Polsce 4947 samobójstw, w tym 407 w wieku 14-20 lat. Natomiast w 2001 roku zarejestrowano 4971 samobójstw, w tym 404 w wieku 14-20 lat. W 1995 roku odnotowano w Polsce 63 samobójstwa w wieku 10-14 lat, a więc dzieci ze szkół podstawowych.
Przypadki samobójstw zakończonych śmiercią częściej zdarzają się wśród chłopców niż dziewcząt. Jednak w ciągu ostatnich dziesięciu lat wzrósł odsetek dziewcząt posługujących się drastycznymi metodami samobójstwa.
Najlepszym podejściem do zapobiegania samobójstwom w szkole jest działanie zespołu złożonego z nauczycieli, lekarzy szkolnych, pielęgniarek szkolnych, psychologów szkolnych i szkolnych pracowników socjalnych, w ścisłej współpracy z organizacjami i instytucjami istniejącymi a społeczności lokalnej.
Badania kwestionariuszowe wykazują, że ponad połowa uczniów starszych klas szkoły średniej przyznaje się do myśli o samobójstwie. (P. W. McKey, R.W. Jones, R.H Barbe 1993; K.Kmiecik-Baran 2004).
4.12.2.3. Wzorce rodzinne i negatywne przeżycia w dzieciństwie
Jako najczęstszą przyczynę samobójstw wśród dzieci, GUS - wymienia konflikty z rodzicami.
Analiza samobójstw dokoonywanych przez dzieci ukazuje, iż duże znaczenie w podjęciu decyzji o odebraniu sobie życia mają sytuacje w których ktoś z rodziny albo ktoś znaczący odbiera sobie życie. Tak więc częściej zdarzają się samobójstwa wśród dzieci jeśli ojciec, matka, barat czy siostra taki czyn popełnili.
Źle funkcjonująca rodzina, wedłu wielu autorów, ma olbrzymi wpływ na kształtowanie się dyspozycji samobójczych (T.M. Anthony, 1994; B. Hołyst, 1997, Cz.Cekiera, 1968, s. 30-43, 1971, 1975, 1983,1991).
Okazuje się, że większość nieletnich samobójców pochodzi z rodzin rozbitych, w których dzieci nie czują się częścią wspólnoty, które nie sprzyjają krystalizacji wartości, nie zapewniają ani wewnętrznego ani tym bardziej zewnętrznego bezpieczeństwa, w których dziecko nie czuje się ważne. W rodzinach w których wystąpiło samobójstwo. Często samobójstwa uwarunkowane są wymaganiami stawianymi dziecku przez rodziców, które przekraczają jego możliwości.
Ojcowie dzieci z próbami samobójczymi czują się częściej się niedoceniani, nadużywją alkoholu, nie zaspakajają potrzeb rodziny, nie są w rodzinie autorytetami.
Matki dzieci popełniających próby samobójcze są niedojrzałe emocjonalnie, źle funkcjonujące w roli żony i matki, egocentryczne, psychopatyczne, ze skłonnością do przerzucania odpowiedzialności za nieudane życie na męża i dzieci.
M. Jarosz (1980) zwraca uwagę, że wśród dzieci i młodzieży z rodzin zdezorganizowanych próby samobójstw dokonywane są kilkakrotnie częściej niż w populacji rówieśników żyjących w normalnych rodzinach.
Należy zwrócić uwagę, że często u podstaw zamachów samobójczych młodzieży leży brak autorytetu rodzica czy nauczyciela.
Aspekty świadczące o dysfunkcji i niestabilności rodziny oraz negatywne zdarzenia życiowe w rodzinie często stwierdza się u dzieci i młodzieży o skłonnościach samobójczych (L. Jilek-Aall (1988, 87-105).
Stwierdza się najczęściej (M. S. Gould et al. 1999, 915-923;. M. J. Carris, L. Sheeber, S. Howe, 1998, 459-472):
zaburzenia psychiczne rodziców, z obecnością zaburzeń afektywnych,
nadużywanie alkoholu i innych substancji chemicznych, lub inne zachowania dewiacyjne w rodzinie,
samobójstwa lub próby samobójcze w rodzinie,
przemoc w rodzinie (przemoc fizyczna wobec dziecka oraz molestowanie seksualne),
niedostateczną opiekę ze strony rodziców (dzieci z kluczem na szyi),
częste kłótnie między rodzicami, z używaniem wulgarnych określeń i agresją,
rozwód, separacja lub śmierć rodziców,
częste przeprowadzki do innego miejsca zamieszkania,
za bardzo wygórowane lub za bardzo zaniżone oczekiwania ze strony rodziców,
nieadekwatny lub nadmierny autorytet rodziców,
brak czasu rodziców dla dzieci,
odrzucenie emocjonalne dziecka,
zaniedbanie dziecka, dzieci głodne, nieleczone, itp.,
przemoc psychiczna w rodzinie,
Takie wzorce rodzinne często charakteryzują przypadki osób, które w dzieciństwie lub okresie dorastania próbowały popełnić lub popełniły samobójstwo. Młodzi ludzie o skłonnościach samobójczych często pochodzą z rodzin, w których istnieje więcej niż jeden problem i czynniki ryzyka kumulują się. Dzieci starają się być lojalne wobec rodziców i na ogół nie chcą (lub nie wolno im) ujawniać sekretów rodzinnych, często powstrzymują się od szukania pomocy poza rodziną (M. S. Gould et al.,1999). Zaś w przypadku próby samobójczej, spowodowanej sytuacją rodzinną, szukają winnych na zewnątrz - najczęściej obwiniana jest szkoła.
Tak więc traumatyczne zdarzenia z dzieciństwa znacznie zwiększają prawdopodobieństwo samobójstwa. Zwiększają zarówno wydarzenia prowadzące do rozpadu rodziny poprzez śmierć rodzica, rozwód, czy związanie się z nowym partnerem, jak i te związane z jej wadliwym funkcjonowaniem (brak zainteresowania dziećmi, przemoc i napastowanie seksualne). Nie bez znaczenia są także występowanie w rodzinie chorób psychicznych, czy też samobójstwa wśród bliskich.
4.12.2.4. Wcześniejsze zachowania samobójcze, samobójstwa wśród bliskich
i stresujące wydarzenia
Ważnym czynnikiem przewidywania zachowań samobójczych są wcześniej podejmowane próby samobójcze. Jeśli w przeszłości miała miejsce próba samobójcza jedna lub kilkakrotnie ponawiana, jest istotnym czynnikiem ryzyka dla zachowań samobójczych.
Dzieci i młodzież o skłonnościach samobójczych zwykle charakteryzuje znaczny stopień podatności na stres. Przy takiej podatności trudno sobie dobrze radzić z negatywnymi zdarzeniami życiowymi, a zatem stresujące zdarzenia życiowe często poprzedzają zachowanie samobójcze. Na nowo wzbudzają one poczucie bezradności, beznadziejności i rozpacz, co z kolei może wywołać myśli samobójcze i doprowadzić do próby samobójczej lub samobójstwa.
Do ryzykownych sytuacji, które mogą wyzwalać próby samobójcze należą sytuacje, które można odebrać jako krzywdzące (przy czym niekoniecznie musi się to pokrywać z ich obiektywną oceną). Młodzi ludzie o skłonnościach samobójczych spostrzegają takie sytuacje jako zagrażające ich wizerunkowi własnej osoby i cierpią z powodu urażonej godności własnej.
Kontakt z zamachem samobójczym innej osoby to ważny czynnik. Kategoria ta jest dość obszerna. Uwzględnia zarówno osoby, które znalazły ofiarę samobójstwa i zostały włączone w sprawę przez policję, jak i te, które miały styczność z samobójcą w obrębie własnej rodziny, grupy przyjaciół, uczniów lub znajomych. Ryzyko obejmuje także sympatyków gwiazd show-businessu, które popełniły samobójstwo, czy wręcz wszystkich, którzy dowiedzieli się o czyjejś śmierci samobójczej z mediów.
Suicidolodzy Uniwersytetu w Wurzburgu pod kierownictwem doktora psychologii Armina Schmidtke (2000), zaczęli badać, jak działa na ludzi film ukazujący śmierć samobójczą poprzez rzucenie się pod pociąg. Po wyświetleniu takiego filmu liczba młodych ludzi, którzy rzucili się pod pociąg wzrosła nawet o 175%. Po tym zaś, gdy film ten (nie zważając na sprzeciw naukowców) został wyświetlony po raz drugi - o 115 % .
14-letnia Magda, bohaterka reportażu Barbary Pietkiewicz (POLITYKA 5/99), przed skokiem z X piętra dokładnie zaplanowała swój pogrzeb. Magda powtórzyła dokładnie drogę Uli, swojej rówieśniczki. Nigdy się nie spotkały, mieszkały w innych miastach. Magda przeczytała o Uli w gazecie.
A. Czabański w pracy „Zachowania samobójcze zaraźliwe i pakty samobójcze wśród młodzieży” (1999) opisuje epidemię prób samobójczych w zespole szkół gastronomicznych w Poznaniu, gdzie kolejni uczniowie truli się tabletkami. Po każdym samobójstwie znanego człowieka wzrasta liczba naśladowczych prób samobójczych. Mogłoby się wydawać, że to zjawisko nowe, przypisane do epoki panowania mediów i popkultury, ale nosi ono nazwę efektu Wertera. Gdy Goethe wydał w 1774 r. „Cierpienia młodego Wertera”, przez Europę przeszła fala romantycznych samobójstw na tyle zauważalna, że przemyśliwano o wycofaniu książki z obiegu. Badacze wyliczylił, że każde samobójstwo znanej osoby, które trafia na pierwsze strony gazet, zabija przeciętnie 58 osób, głównie nastolatków. Dziś na oddziałach ratujących młodych samobójców mówi się raczej o efekcie Cobaina, nie Wertera. Gdy lider Nirvany Kurt Cobain popełnił samobójstwo, na oddziałach odnotowano spory tłok (.A.Czabański,1999).
O spowodowanie śmierci samobójczej młodych ludzi oskarżano zespół Type of Negative. Agnieszka Chylińska dostała kilka lat temu list od matki nastolatka, która twierdziła, że syn zabił się pod wpływem piosenki „Kiedy powiem sobie dość”. Ozzy'emu Osbourne'owi kilka rodzin samobójców wytoczyło proces sądowy.
Nastolatki wg A.Czabańskiego (1999) zawierają pakty samobójcze. Jak wyjaśnia w paktach rozkłada się odpowiedzialność i ryzyko. Lęk jest mniejszy. Im więcej osób bierze udział w takim pakcie, tym bardziej spada odpowiedzialność za skutki.
Chłopięce pakty są rzadsze. Na wspólną śmierć umawiają się raczej dziewczyny. One też pięciokrotnie częściej niż chłopcy podejmują zamach na własne życie. Jednak śmiercią samobójczą pięciokrotnie częściej giną chłopcy.
4.12.2.5. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania
Zachowaniom samobójczym u dzieci i młodzieży często towarzyszą:
1. Depresja
Objawy depresyjne i zachowania antyspołeczne to najczęstszy czynnik poprzedzający samobójstwo nastolatków (E. Spruijt, M. de Goede, 1997;. M. M. Weissman et al. 1999)
W badaniach ustalono obecność jednego lub więcej objawów depresyjnych u trzech czwartych respondentów, którzy odebrali sobie życie. Wiele takich osób cierpi na pełną depresję. Depresyjne dziewczęta mają silną tendencję do wycofywania się, stają się milczące, przygnębione i bezczynne. Chłopcy z depresją natomiast mają skłonność do zachowania agresywnego i destrukcyjnego. Dorastający mogą podejmować próby samobójcze nie mając depresji.
Myśli o samobójstwie pojawiają się już w depresji o średnim poziomie, nie oznacza to jednak, iż człowiek, który ma takie myśli, rzeczywiście planuje samobójstwo. Zjawisko to dotyczy również osoby w stanie głębokiej depresji, gdy poczucie bezradności osiąga szczytu.
Szacuje się, iż około 10% pacjentów, którzy byli leczeni w szpitalach psychiatrycznych z powodu ostrej depresji, zabija się.
2. Zaburzenia lękowe
Istnieje zależność między zaburzeniami lękowymi a próbami samobójczymi u mężczyzn, podczas gdy u kobiet zależność ta jest słabsza. Lęk jako cecha - ma związek z ryzykiem zachowań samobójczych. U dorastających zagrożonych zachowaniami samobójczymi powinien być diagnozowany i leczony.
3. Nadużywanie alkoholu i narkotyków
Liczba osób nadużywających alkoholu i nielegalnych środkówodurzających jest nieproporcjonalnie większa wśród popełniających samobójstwo dzieci i młodzieży. Stwierdzono, że w tej grupie wiekowej jeden na czterech pacjentów o skłonnościach samobójczych używał alkoholu lub narkotyków przed popełnieniem tego aktu (X.Pommereau, 1997).
4. Zaburzenia odżywiania się
Wiele dzieci i wielu młodych ludzi w okresie dojrzewania jest niezadowolonych ze swego ciała i dlatego stara się schudnąć, zwracając uwagę na to, co należy i czego nie należy jeść. Od 1% do 2% nastolatek cierpi na anoreksję lub bulimię. Dziewczęta z anoreksją bardzo często zapadają również na depresję, a ryzyko samobójstwa wśród nich jest dwudziestokrotnie wyższe niż w ogólnej populacji młodych ludzi. Najnowsze wyniki badań wskazują, że również chłopcy mogą chorować na anoreksję i bulimię (A. L. Beautrais et al.:
1997; E. J. de Wilde et al. 1997)
5. Zaburzenia psychotyczne
Zaburzenia psychiczne, takie, jak schizofrenia czy choroba maniakalno-depresyjna rzadko występują u dzieci i młodzieży, ale w takich przypadkach ryzyko samobójstwa jest bardzo wysokie.
Cechą wspólną prawie wszystkich czynów samobójczych jest występowanie tzw. syndromu presuicydalnego, na który składają się: zawężenia, agresja hamowana oraz fantazje samobójcze:
a) Zawężenie sytuacyjne czyli utrata równowagi między warunkami życia a poczuciem własnych możliwości. Zawężenie sytuacyjne prowadzi do poczucia bezsilności i niemocy.
Nie dostrzegając w swoim życiu niczego pozytywnego, jednostka pada ofiarą swego zniekształconego obrazu potwierdzającego jej pesymizm. Rozwój osobowości jednostki staje się wówczas jednokierunkowy, a presja emocji sprawia, iż sprawy wyglądają tak, jak się je chce, a raczej musi widzieć. Wtedy to człowiek na własne życzenie izoluje się od świata. Sprawia, że się o nim zapomina i nikt nie odczuwa jego nieobecności. Ten smutny fakt szczególnie często obserwujemy u ludzi starych, samotnych, których dzieci usamodzielniły się i zapomniały o opiece nad rodzicami.
b) Zawężenie świata wartości czyli zmniejszenie poczucia własnej wartości, wiążące się z niewiarą we własne siły i w sens istnienia.
c) Brak stosunku do wartości - człowiek nie inwestuje sił w nowe zamierzenia.
d)Agresja hamowana i autoagresja - w gruncie rzeczy celem zachowań agresywnych są inni ludzie, którzy na skutek introjekcji znajdują się w osobie samobójcy. Hamuje jednak agresję w stosunku do innych i realizuje samozagładę.
e) Zemsta samobójcy - przykładem tego zjawiska może śmierć samobójcza dziewczynki, która na polecenie rodziców miała zastrzelić swojego psa - zabiła samą siebie. Zemsta samobójcy polega na wzbudzeniu u innych poczucia winy i żalu.
Przeżycie śmierci klinicznej może prowadzić do rozluźnienia więzi ze światem i osłabienia zaangażowania w ziemskie sprawy. Jednak nawet wtedy wyczuwalna jest wewnętrzna walka między wolą życia a śmierci.
Zachowania dewiacyjne
Następujące elementy zachowania ucznia mogą świadczyć o zwiększonym ryzyku zamachem samobójczym:
- zażywanie alkoholu i narkotyków, szczególnie w przypadku uczniów z dobrymi wynikami, uczniów nie wynoszących takich wzorów zachowań z domu rodzinnego, uczniów nie należących do grup nieformalnych, uczniów spokojnych nie sprawiających do tej
- pisanie listów samobójczych, wybieranie dla siebie sposobu śmierci,
- zmiany w codziennym zachowaniu np. uczeń bardzo dobry, odpowiedzialny przestaje się uczyć, spóźnia się na lekcje, wagaruje, nagła nieuzasadniona radość, zaniedbywanie dotychczasowych obowiązków itp.,
- zachowanie wskazujące na odczuwanie odrzucenia, upokorzenia, beznadziejności i izolacji np. wypowiedzi o bezsensie życia, o braku wartości, izolacja od kolegów, izolacja od rodziny,
- zachowanie impulsywne i inne zaburzenia zachowania włączając w to agresywność, złość i wrogość np. wybuch agresji słownej na zwróconą uwagę czy zapytanie o coś, rzucanie przedmiotami, niszczenie książek czy przyborów szkolnych w odpowiedzi na pytanie czy drobną uwagę.
4.12.2.6. Czynniki biologiczne
Na łamach American Scientist Victoria Arango (1999) ze Stanowego Instytutu Psychiatrycznego w Nowym Jorku stwierdza, że za samobójstwo odpowiedzialny jest układ nerwowy. Badała mózgi ponad dwustu samobójców. Analizie poddawała korę przedczołową, która jest miejscem tak zwanych wykonawczych funkcji mózgu, z wewnętrzną "cenzurą" włącznie, dzięki której nie zdradzamy swoich myśli w sytuacjach społecznie niestosownych i tłumimy impulsywne zachowania.
Z badań V.Arango wynika, że u wszystkich samobójców występowały mniej lub bardziej poważne zmiany zarówno anatomiczne, jak i chemiczne w dwóch rejonach mózgu: części kory mózgowej położonej tuż nad oczami oraz we fragmencie pnia mózgu. Oba są odpowiedzialne za produkcję i wykorzystanie hormonu szczęścia - serotoniny.
J. John Mann (1996) z Prezbiteriańskiego Centrum Medycznego w Columbii dowodzi, że samobójcy, którzy wybrali najpewniejszy sposób zabicia się - na przykład zażyli zbyt dużą ilość leków lub wyskoczyli z wysokiego piętra - mieli największe zaburzenia w wytwarzaniu serotoniny.
Dotychczas nie udało się nikomu wyodrębnić genu, który odpowiadałby za takie predyspozycje. Uczeni twierdzą jednak, że "skłonności takiej nie można wykluczyć". Na początku lat dziewięćdziesiątych Alec Roy (1982). z Medycznego Centrum w East Orange w New Jersey odkrył, że 13 procent bliźniaków jednojajowych, których brat lub siostra zmarli śmiercią samobójczą, również próbuje to zrobić, natomiast wśród bliźniaków dwujajowych postępuje tak tylko 0,7 procent. Inne badania dowiodły zaś, że prawdopodobieństwo samobójstwa dzieci ludzi, którzy sami się zabili, jest aż sześciokrotnie wyższe niż dzieci rodziców, którzy takich prób nie podejmowali.
Martin H. Teicher (2004), profesor ze Szkoły Medycznej w Harvardzie, stwierdził, , że traumatyczne doświadczenia z najwcześniejszych lat życia pozostawiają trwałe ślady w mózgu. Badania prowadzone nad osobami, które w dzieciństwie poddawane były długotrwałym stresom (np. molestowane seksualnie), wykazały, że w ich mózgach doszło do poważnych i nieodwracalnych zmian. Zmniejszony, był między innymi fragment mózgu zwany hipokampem, odgrywający istotną rolę w formowaniu się i odtwarzaniu śladów pamięciowych, a także ciało migdałowate, biorące czynny udział w tworzeniu emocjonalnej zawartości pamięci, na przykład odczuć związanych ze strachem, złością, agresją i impulsywnością. Zmiany dotyczyły również tak zwanego robaka móżdżku, którego anomalie neurolodzy już od dawna łączą bezpośrednio z najróżniejszymi zaburzeniami psychicznymi: schizofrenią, zespołem nadpobudliwości oraz chorobą maniakalno-depresyjną. Nastrój osób cierpiących na tę ostatnią dolegliwość oscyluje między rozpaczą a euforią. Kiedy nadchodzi rozpacz, niemal zawsze przychodzą myśli samobójcze.
Zespół Granshyama Pandey'a (1999) z Uniwersytetu w Illinois poinformował, że zaburzenia w wydzielaniu serotoniny przez mózg prawdopodobnie już niedługo będzie można wykrywać za pomocą prostego testu krwi. Otóż na płytkach krwi potencjalnych samobójców jest znacznie więcej cząsteczek chemicznych, tak zwanych receptorów, wrażliwych na działanie tego hormonu. co świadczy o anomaliach polegających na niedoborze serotoniny.
4.12.3.Objawy po których można rozpoznać wystąpienie zachowania samobójczego
Sygnały samobójstwa
wypowiedzi typu: lepiej byłoby wam beze mnie, lepiej byłoby ze sobą skończyć,
zbieranie leków,
zdobycie sznura lub ostrego narzędzia,
napisanie testamentu i pożegnalnych listów,
nieoczekiwane wizyty u bliskich osób sprawiające wrażenia żegnania się,
izolowanie się od otoczenia,
rozważania o śmierci,
treści dotyczące śmierci, egzekucji, pogrzebu pojawiające się w snach,
wypowiedzi typu: lepiej byłoby wam beze mnie, lepiej byłoby ze sobą skończyć,
- zbieranie leków,
nagła poprawa stanu psychicznego osoby będącej na skraju samobójstwa nazywana jest złowieszczym spokojem. Chory nie odczuwa już niepewności i lęku ponieważ podjął decyzję o samobójstwie, które w jego przekonaniu rozwiąże wszystkie problemy.
Otwarte werbalne znaki ostrzegawcze zwykle przybierają jedną z następujących form:
„Chciałbym umrzeć”
„Po co żyję”
„Lepiej abym nie żył”
„Mam ochotę się zabić”
„Wolałbym się nigdy nie urodzić”
„Nie mam już siły”
„Już niedługo nie będziesz musiał się o mnie martwić”
„Niedługo nie będę już ci sprawiał więcej kłopotów”
„Wszystko jest bez sensu”
„Wątpię czy to przeżyję”
Rozdawanie swoich cennych rzeczy uważane jest za zachowanie ostrzegawcze i powinno się na nie zareagować natychmiast.
Wyraźne zmiany w zwyczajach i zachowaniu, można przyjąć za sygnał zachowania samobójczego:
jedzenie - za mało albo za dużo, ,
sen - o wiele więcej niż zazwyczaj lub bezsenność. Objawami obydwu skrajności może być ciągłe zmęczenie lub hiperaktywność i nadpobudliwość,
zaniedbanie swojego zwykłego wyglądu. Niechlujstwo i nieświeżość mogą być oznakami depresji i wyrażać: „ Już się o siebie nie troszczę”
osoby w depresji lub przytłoczone problemami coraz bardziej odchodzą na bok. Mogą wycofywać się ze zwykłych zajęć i zainteresowań, ograniczając się do kontaktu z jednym przyjacielem lub z nikim.
osoba zwykle łagodnego, spokojnego usposobienia staje się często głośna, nerwowa, gwałtowna, a nawet agresywna. Z drugiej strony osoba zwykle żywa, towarzyska często staje się odludkiem i popada w nadmierną refleksyjność.
po długich okresach przygnębienia jednostka o skłonnościach samobójczych często popada w nagłą euforię - znalazła „rozwiązanie” swoich problemów i konfliktów -samobójstwo.
Seligman i Rosenhan (1997) uważają , że " są rodziny o tradycjach samobójczych", w których tendencje suicydalne przekazywane są niejako z pokolenia na pokolenie.
Nagła poprawa stanu psychicznego osoby będącej na skraju samobójstwa nazywana jest złowieszczym spokojem. Chory nie odczuwa już niepewności i lęku ponieważ podjął decyzję o samobójstwie, które w jego przekonaniu rozwiąże wszystkie problemy.
4.12.4.Rodzaje samobójstw:
Analizując samobójstwa i ich społeczne determinanty jeden z największych socjologów, uznawany do dnia dzisiejszego, E.Durkheim (1897) wyróżnił cztery podstawowe rodzaje samobójstw, które można z powodzeniem odnieść do uczniów:
1. Samobójstwo egoistyczne - w przypadku ucznia to rezultat słabej integracji z rodziną, klasą szkolną czy grupą rówieśniczą. Poczucie społecznego wyobcowania, samotność, alienacja czyli odrzucenie przez bliskich (rodziców, kolegów bądź nauczycieli) bywa często przesłanką podjęcia decyzji samobójczej.
2.Samobójstwo altruistyczne - będące skutkiem zbyt silnej integracji ucznia ze środowiskiem w którym żyje, z oczekiwaniami rodziny i nauczycieli. Samobójstwa tego typu dotykają uczniów, którzy nie mogą sprostać wymaganiom matki czy ojca bądź obojga rodziców, które dotyczą głównie osiągnięć szkolnych np. samych piątek. Najczęściej ci uczniowie wiążą miłość jaką mogą otrzymać od rodziców z dobrymi wynikami w nauce. Podłożem samobójstwa altruistycznego jest nadmierna identyfikacja ucznia z rodzicami i nauczycielami a próbom samobójczym towarzyszy przekonanie, że należy to zrobić dla ich dobra.
3. Samobójstwo anomiczne - jest przejawem sytuacji w której zachowania ucznia są w małym stopniu kontrolowane i stymulowane przez rodziców czy nauczycieli. To sytuacja dezintegracji społecznej np. rozpadu rodziny, konfliktów rodzinnych czy też konfliktów między nauczycielami w szkole, gdy uczniowie stają się obiektem manipulacji pomiędzy nauczycielami. Uczniowie czują się w takich sytuacjach zagubieni, przestraszeni, nie wiedzą jakimi normami mają się posługiwać w swoim postępowaniu.
4. Samobójstwo fatalistyczne -to samobójstwo ucznia znajdującego się w sytuacji tragicznej, z której wyjścia są zablokowane, również perspektywicznie. Zagrożeni są nim uwięzieni w niechcianej sytuacji życiowej: bez wyjścia i bez perspektyw. Durkheim porównywał ten typ samobójstwa z losem niewolnika.
Istnieje rodzaj samobójstwa nie objęty statystyką, które niektórzy badacze nazwali samobójstwem chronicznym np. zagłodzenie się - anoreksja wśród uczniów nie jest zjawiskiem nowym, zaniedbania zdrowia, i zjawisko, w którym zmęczona życiem psychika ucznia nakazuje narządom zaniechanie czynności, tak że młody człowiek umiera. Wspólne jest im pragnienie śmierci, choć nie gwałtownej i prawie zawsze w grę wchodzi także samoukaranie.
4.12.5. Na ratunek
Czy istnieje lekarstwo zapobiegające samobójstwu? W niektórych krajach europejskich wdrażane są narodowe programy zapobiegania samobójstwom. Należy do nich m.in. Szwecja, w której od wielu lat realizowane są kompleksowe działania zmierzające do identyfikacji osób z wysokim ryzykiem zagrożenia życia, w tym wczesnego wykrywania i leczenia zaburzeń depresyjnych.
Istotne znaczenie przypada programom edukacyjnym adresowanym do pracowników podstawowej opieki zdrowotnej, zwłaszcza do lekarzy "pierwszego kontaktu" (lekarze rodzinni, domowi, ogólni), których celem jest dostarczenie wiedzy praktycznej z zakresu rozpoznawania i leczenia depresji
Jednym ze sposobów zwiększenia wykrywalności depresji i torowania chorym drogi do instytucji, w których mogą uzyskać pomoc, jest edukacja społeczeństwa w zakresie oświaty zdrowotnej z wykorzystaniem różnorodnych form przekazu. Szczególna rola przypada tu popularnym opracowaniom adresowanym do ogółu oraz mass mediom.
W profilaktyce samobójstw u części osób z depresją nie może być pomijana pomoc środowiskowa i materialna, bez której w pełni poprawne postępowanie terapeutyczne może się okazać mało efektywne.
Jak nauczyciel ma się zachowywać wobec ucznia, który może popełnić samobójstwo:
powinien być życzliwy, stanowczy, ma dostarczać wzmocnienia pozytywnego za szukanie pomocy przez ucznia, powinien ukazać że obchodzi go problem ucznia.
musi zapewnić uczniowi wsparcie emocjonalne.
musi zachęcić do mówienia i słuchać,
musi umieć ocenić, na ile są poważne zamiary skończenia z sobą?
czy istnieje konkretny plan, czy jest to tylko powracająca myśl o samobójstwie?
jeśli to konieczne, zorganizować pomoc odpowiednich osób,
nie może obiecywać tajemnicy, to może kosztować ludzkie życie,
powinien ocenić czy uczeń ma poważne myśli samobójcze, czy jest tylko bardzo wzburzona, jak silne są emocje w tej chwili?
powinien traktować ucznia poważnie, nie powinien lekceważyć ani nie umniejszać znaczenia słów ucznia, pod pozornym spokojem może kryć się poczucie rozpaczy,
jeśli nauczyciel ma przeświadczenie, że uczeń może popełnić samobójstwo to nie wolno tego przeświadczenia lekceważyć,
jeśli uczeń ma myśli samobójcze, nie należy bać się o nie pytać,
samo "wyłożenie kart na stół" i przystąpienie do rozprawy z problemem może mieć wartość terapeutyczną,.
nauczyciel powinien znaleźć i zmobilizować systemy oparcia, dowiedzieć się kto jest najważniejszą osobą w życiu ucznia (mającą największy wpływ na jego życie), czy można się z nią skontaktować, czy będzie pomocna, czy zachowa się wrogo.
w sytuacji zagrożenia samobójstwem nauczyciel powinien zrobić coś konkretnego i namacalnego, dać osobie zagrożonej coś, czego będzie mogła się uchwycić,
należy skłonić ucznia do podjęcia decyzji, by zrobił coś konstruktywnego w celu znamy swojej sytuacji, jeśli to potrzebne, należy przejąć inicjatywę i na ile to tylko możliwe, odsunąć ucznia od głównych środków samozniszczenia.
kryzys niekoniecznie można uznać za miniony tylko dlatego, że osoba zagrożona twierdzi, iż tak się stało,
nauczyciel powinien zapewnić "wyspy oparcia" wokół zagrożonego ucznia, włączyć w to najwięcej pozytywnie nastawionych życzliwych osób, w tym specjalistów,
W sytuacji tzw. kryzysu samobójczego poszukuje się pomocy drugiego człowieka. Zwłaszcza, nauczyciele, powinni być uczniów oparciem. Wszystkie groźby samobójcze
należy traktować poważnie.
Wielu ekspertów zgadza się co do tego, że przekazywanie młodym ludziom w nauczaniu treści odnoszących się wprost do samobójstwa nie jest rozsądne.
Pozytywne poczucie własnej wartości chroni dzieci i młodzież przed krytyczną sytuacją oraz umożliwia adekwatne radzenie sobie w sytuacjach trudnych i stresujących.
Pozytywne poczucie własnej wartości można rozwijać u dzieci i młodzieży przy użyciu rozmaitych technik. Poniżej podano niektóre z zalecanych sposobów postępowania:
należy podkreślać pozytywne doświadczenia życiowe pomagające młodym ludziom ukształtować pozytywną tożsamość.32, pozytywne doświadczenia w przeszłości zwiększają szanse młodych ludzi na większą wiarę i pewność siebie w przyszłości;
nie należy wywierać na dzieci i młodych ludzi ciągłego nacisku, że muszą mieć coraz większe osiągnięcia na coraz wyższym poziomie;
nie wystarczy, aby dorośli mówili dziecku, że je kochają;
dziecko musi czuć się kochane. Istnieje wielka różnica między tym, że dziecko „jest kochane” a tym, że „czuje się kochane”;
dzieci powinny być nie tylko akceptowane, ale także kochane —takie, jakie są. Muszą mieć poczucie, że są kimś specjalnym tylko dlatego, że istnieją.
należy nauczyć dzieci i młodzież poważnego traktowania własnych uczuć, oraz zachęcać do zwierzania się rodzicom i innym dorosłym (takim, jak nauczyciele, lekarze szkolni i pielęgniarki, przyjaciele, trenerzy oraz duszpasterze).
w systemie edukacji powinny być dostępne specyficzne umiejętności umożliwiające zapobieganie tyranizowaniu i przemocy na terenie szkoły i w jej pobliżu, po to, by stworzyć bezpieczne środowisko wolne od nietolerancji.
Uczniowie ze skłonnościami samobójczymi powinni być osobiście odprowadzeni przez kogoś z personelu szkoły i przyjęci przez zespół złożony z lekarzy, pielęgniarek, pracowników socjalnych oraz przedstawicieli ustawowych, których zadaniem jest ochrona praw dziecka.
Szkoła powinna mieć opracowany plan na wypadek usiłowania lub dokonania samobójstwa na terenie szkoły, jak informować personel szkolny, szczególnie nauczycieli, a także innych uczniów i rodziców, tak, by zapobiec samobójstwom grupowym.
Ważne jest, żeby zidentyfikować wszystkich uczniów o skłonnościach samobójczych, zarówno w tej samej, jak i w innych klasach. Nawet młodzi ludzie mieszkający daleko lub kompletnie nieznani ofiarom samobójstwa mogą się identyfikować z ich zachowaniem i w rezultacie zdecydować się na samobójstwo.
W profilaktyce samobójstw nauczyciele i inni członkowie personelu szkolnego stają przed wyzwaniem o wielkiej wadze strategicznej, w tej pracy podstawowe znaczenie ma:
rozpoznanie uczniów z zaburzeniami i zaproponowanie im pomocy psychologicznej,
nawiązanie bliższych kontaktów z młodymi ludźmi, staranie się, by ich zrozumieć i udzielić pomocy,
zmniejszenie ich negatywnych emocji wynikających ze stresu psychicznego,
zwracanie uwagi i nauczenie się, jak wcześnie rozpoznawać sygnały ostrzegające o samobójstwie,
pomaganie w nauce uczniom o mniejszych umiejętnościach,
zwracanie uwagi na przypadki wagarowania,
kierowanie uczniów na leczenie zaburzeń psychicznych oraz leczenie odwykowe w przypadkach nadużywania alkoholu i narkotyków,
ograniczenie dostępu uczniów do środków umożliwiających popełnienie samobójstwa: trujących i śmiercionośnych leków, pestycydów, broni palnej i innej, itd.,
zapewnienie, w miejscu pracy, nauczycielom i innym członkom personelu szkoły dostępu do metod zmniejszania ich stresu zawodowego.
14.12.6. Diagnozy młodocianych samobójców
Diagnoza 1.
Uczeń technikum popełnia samobójstwo poprzez powieszenie się
Celem diagnozy była odpowiedź na następujące pytania:
czy na podstawie zgromadzonego materiału możliwe jest wyrażenie opinii w przedmiocie odtworzenia i nakreślenia sylwetki psychologicznej jeśli tak to jaki typ osobowości
Czy na podstawie zgromadzonego w aktach sprawy materiału dowodowego możliwe jest ustalenie jakimi motywami kierował się kiedy podejmował decyzję o zamachu samobójczym, jeśli tak to jakie to były motywy
Inne spostrzeżenia i wnioski.
Z analizy akt dostarczonych wynika, iż charakteryzował się osobowością dyssocjalną.
Osobowość dyssocjalna (ICD-10 F60.2), osobowość antyspołeczna.. Zaburzenie to wiąże się z obecnością trzech deficytów psychicznych: lęku , uczenia się i relacji interpersonalnych.
Deficyt lęku czyli defekt emocjonalny, polega na braku albo słabym przyswojeniu zasad, które określają co jest dobre, a co złe.
Deficyt uczenia się - to niezdolność do uczenia się na błędach i przewaga zachowań impulsywnych.
Upośledzenie związków -płytkie związki , ignorowanie konwencji społecznych. Wyczulenie na przejawy niedoceniania.
Osobowość kształtuje się we wczesnych latach życia. O takiej osobowości świadczy kilka cech charakterystycznych pojawiających się jeszcze przed 15 rokiem życia.
Należy więc przypuszczać, że X, (co znajduje potwierdzenie a aktach sprawy):
wcześniej przejawiał zachowania agresywne wobec innych i wobec siebie. Z analizy akt sprawy wynika, iż ojciec X, wiedział, że syn popełnił samobójstwo (co wyraził w rozmowie z Y, jak i podczas zgłaszania zaginięcia syna na policji), pomimo braku zewnętrznych powodów do popełnienia takiego czynu. Oznacza to, iż X musiał znacznie wcześniej, takie sygnały przekazywać ojcu
miał nierówne postępy w nauce,
przejawiał niezdolność do zbudowania trwałego związku,
miał zaniżony poziom lęku
nie stronił od alkoholu
cechowała go nieumiejętność odraczania satysfakcji, dążenie do natychmiastowego zaspokajania potrzeb
posiadał autodestruktywny wzorzec życia (np. po okresie dobrego przystosowania niszczenie dotychczasowych osiągnięć z przyczyn niezrozumiałych dla otoczenia),( tak zerwał ze swoją dziewczyna i pomimo dobrych wyników w szkole żądał od ojca natychmiastowego zabrania go)
charakteryzowała go nieumiejętność planowania odległych celów (koncentracja na teraźniejszości),
przejawiał niezdolność przewidywania skutków swojego postępowania,
przejawiał niezdolność wyciągania wniosków z przeszłych doświadczeń (tj. nieefektywność uczenia się),
charakteryzowało go nie dające się logicznie wyjaśnić przerywanie konstruktywnej działalności,
częste szantażowanie samobójstwem, (jest to przypuszczenie oparte o zachowanie ojca podczas poszukiwania syna)
tendencje do samouszkodzeń,
bardzo niska tolerancja frustracji i niski próg wyzwalania zachowań gwałtownych; (np. nieuzasadniona gwałtowna reakcja na luźna żartobliwą uwagę lekarza)
Skutkami powyższych cech jest niedostateczna adaptacja, zachowania antyspołeczne bez wyraźnej motywacji, brak poczucia odpowiedzialności, brak wykształcenia pomimo "dobrej inteligencji", brak zawodu, ubóstwo emocjonalne, brak stałych związków, uleganie nałogom, konflikty, które raczej są drobne i przypadkowe.
Przyczyn takiej osobowości należy szukać w:
Nieprawidłowy proces wychowania i socjalizacji
Nieprawidłowym modelowaniu przez ojca
Nadopiekuńczej matce
Zmianach w mózgu - głównie dysfunkcja układu limbicznego
Każdy człowiek posiada pewien zasób zachowań i postaw, pewien system wartości, który pozwala mu zachować równowagę w otaczającym go świecie.
Osobowość określa sposób myślenia, emocje i zachowania jednostki. Są to cechy silnie wpojone, wyznaczające styl życia.
Zaburzenia osobowości pojawiają się, gdy cechy te są niepodatne na zmianę i utrudniają przystosowanie do warunków otoczenia. Powodują niemożność funkcjonowania społecznego czy też subiektywnie złe samopoczucie.
Zaburzenia osobowości ujawniają się już w okresie młodzieńczym i mogą się utrzymywać przez całe życie. Człowiek o osobowości dyssocjalnej rani nie tylko wszystkich dookoła, ale i siebie samego.
Szkoła nie była przyczyną śmierci samobójczej X. Z analizy akt wynika, że X nie był przedmiotem szykan czy prześladowania ze strony innych uczniów czy nauczycieli
Śmierć samobójczą X należy wiązać z jego osobowością, a przede wszystkim z takimi jej cechami jak:
nieumiejętność odraczania satysfakcji, dążenie do natychmiastowego zaspokajania potrzeb
autodestruktywnym wzorcem życia (np. po okresie dobrego przystosowania niszczenie dotychczasowych osiągnięć z przyczyn niezrozumiałych dla otoczenia),( tak zerwał ze swoją dziewczyna i pomimo dobrych wyników w wojsku żądał od ojca natychmiastowego zabrania go)
nieumiejętnością planowania odległych celów,
nie dające się logicznie wyjaśnić przerywanie konstruktywnej działalności,
bardzo niska tolerancja frustracji i niski próg wyzwalania zachowań gwałtownych;
X chciał uczyć się w tej szkole lecz wytrzymał zaledwie kilkanaście dni, . Po kilkunastu dniach, bez wyraźnej przyczyny zewnętrznej, nie chciał już być w wybranej szkole. Wcześniej bez wyraźnej przyczyny zrywa ze swoją dziewczyną a potem ponownie chce nawiązać z nią kontakt. To, między innymi, świadczy o braku konsekwencji, nieumiejętnością planowania odległych celów, nieumiejętnością odraczania satysfakcji.
Inne spostrzeżenia i wnioski.
Ważna byłaby odpowiedź na pytanie czy w rodzinie ktoś popełnił samobójstwo X był jeszcze dzieckiem.
Czy miał kontakt z zamachem samobójczym innej osoby
Kategoria ta jest dość obszerna. Uwzględnia zarówno osoby, które znalazły ofiarę samobójstwa i zostały włączone w sprawę przez policję, jak i te, które miały styczność z samobójcą w obrębie własnej rodziny, grupy przyjaciół lub znajomych. Ryzyko obejmuje także sympatyków gwiazd show-businessu, które popełniły samobójstwo, czy wręcz wszystkich, którzy dowiedzieli się o czyjejś śmierci samobójczej z mediów.
Ogólnie można stwierdzić, że na syndrom presuicydalny składają się: uwarunkowanie indywidualne, środowisko rodziny, szkoły, rówieśników.
Wnioski końcowe:
Bezpośrednimi przyczynami śmierci samobójczej X były, w kolejności:
- osobowość dyssocjalna a przede wszystkim z takie jej cechy jak:
nieumiejętność odraczania satysfakcji, dążenie do natychmiastowego zaspokajania potrzeb
autodestruktywny wzorzec życia (np. po okresie dobrego przystosowania niszczenie dotychczasowych osiągnięć z przyczyn niezrozumiałych dla otoczenia),( tak zerwał ze swoją dziewczyna i pomimo dobrych wyników w wojsku żądał od ojca natychmiastowego zabrania go)
nieumiejętność planowania odległych celów,
nie dające się logicznie wyjaśnić przerywanie konstruktywnej działalności,
bardzo niska tolerancja frustracji i niski próg wyzwalania zachowań gwałtownych;
Pośrednich przyczyn śmierci samobójczej X należy szukać w jego sytuacji rodzinnej a także uszkodzeniach układu limbicznego.
Diagnoza 2
Uczeń technikum popełnił samobójstwo poprzez powieszenie
Celem opinii była odpowiedź na następujące pytania:
Czy na podstawie zgromadzonego w aktach sprawy materiału dowodowego możliwe jest wyrażenie opinii w przedmiocie odtworzenia i nakreślenia sylwetki psychologicznej Y, jeśli tak to jaki typ osobowości prezentował w/w, jaka to była sylwetka.
Czy na podstawie zgromadzonego w aktach sprawy materiału dowodowego możliwe jest ustalenie jakimi motywami kierował się Y kiedy podejmował decyzję o zamachu samobójczym, jeśli tak to jakie to były motywy
Inne spostrzeżenia i wnioski.
Czy na podstawie zgromadzonego w aktach sprawy materiału dowodowego możliwe jest wyrażenie opinii w przedmiocie odtworzenia i nakreślenia sylwetki psychologicznej Y, jeśli tak to jaki typ osobowości prezentował w/w, jaka to była sylwetka.
Z analizy akt dostarczonych przez .... (Sygn.akt) wynika, iż Y znajdował się od wielu lat w stanie depresji zbliżonej do dystymii.
Dystymia to stan obniżonego nastroju i aktywności, występująca często u intowertyków, czyli osób zamkniętych w sobie, niezbyt towarzyskich, wykazujących rezerwę w kontaktach społecznych, nieśmiałe, mało optymistyczne i preferujące samotność.
Dystymia jest utrwalonym zaburzeniem nastroju wykazującym zmienne nasilenie. Objawy utrzymują się przez wiele lat, niekiedy przez większa cześć życia, są przyczyna złego samopoczucia i ogólnej niesprawności. Pacjenci miewają okresy (dni, tygodnie) zupełnie dobrego samopoczucia, jednakże większość czasu czują się przygnębieni, zmęczeni, zmuszają się do wysiłku, nie odczuwają zadowolenia, charakteryzuje ich mała wiara w siebie, utrata zainteresowania i radości z seksu oraz innych czynności sprawiających przyjemność, pesymizm wobec przyszłości lub rozpamiętywanie przeszłości, wycofanie społeczne, zmniejszona rozmowność. Są zniechęceni, miewają zaburzenia snu, zwykle są jednak w stanie podołać codziennym obowiązkom.
Początek objawów pojawia się w młodości (w przypadku szer Y tak było). Chorzy na dystymię cierpią z powodu przewlekle obniżonego nastroju, jednak przygnębienie jest mniej nasilone niż w depresji. Przesadnie reagują na niewielkie problemy - nawet niewielki stres powoduje dodatkowe pogorszenie samopoczucia. Przestają się cieszyć codziennym życiem i powoli wycofują się z kontaktów z innymi ludźmi. Często mówią o sobie, że "zawsze byli smutni i przygnębieni" albo że "ich życie nie ma sensu". Dystymia różni się od depresji tym, że w dystymii obniżenie nastroju jest mniej nasilone, ale bardziej przewlekłe. Czasem jedna choroba przechodzi w drugą. Częstymi objawami są też: niska samoocena („skończyłem maturę a nawet zdania poprawnie nie potrafię napisać”), poczucie nieprzystosowania, osamotnienie społeczne, ograniczone zainteresowania, niska energia życiowa, poczucie beznadziejności.
Z pozostawionych listów wynika, że Y charakteryzowało poczucie beznadziejności i utrata sensu życia. Z wypowiedzi kolegów z wojska oraz wypowiedzi rodziców wynika, że miał bardzo ograniczone kontakty społeczne - niechętnie rozmawiał z kolegami, nie miał dziewczyny ani przyjaciół, kontakty ograniczały się tylko do rozmów telefonicznych, rzadkich listów oraz rzadkich spotkań z rodzicami i rodzeństwem.
Z analizy akt wynika, że Y charakteryzowało obniżenie nastroju, utrata odczuwania przyjemności, poczucie własnej bezwartościowości, nawracające myśli o śmierci (posiadanie planu popełnienia samobójstwa), zawężenie stosunków międzyludzkich - izolacja od przyjaciół, znajomych, najbliższych, relacje powierzchowne nie dotyczyły rzeczy ważnych, stawał się coraz bardziej samotny, miał zawężony świat zainteresowań - gry komputerowe i sport, brak "motoru do życia", negatywna ocena swoich możliwości.
To wszystko prowadziło do silnego napięcia emocjonalnego, lęku, niepokoju, bezradności i beznadziejności. Myśl o śmierci redukowała poziom lęku, a tym samym była nagradzająca, dawała poczucie kontroli nad swoim życiem a tym samym zadowolenie.
Czy na podstawie zgromadzonego w aktach sprawy materiału dowodowego możliwe jest ustalenie jakimi motywami kierował się Y kiedy podejmował decyzję o zamachu samobójczym, jeśli tak to jakie to były motywy
Szkoła nie była przyczyną śmierci samobójczej Y - chociaż na początku wykazywał chęć większego zaangażowania się na rzecz wojska, o czym świadczą staranne zapiski w zeszycie na początku pobytu w wojsku, potem zapiski są już mniej staranne, co wskazuje, iż chęć zaangażowania się na rzecz szkoły wraz z czasem malała.
Etiologia dystymii nie jest do końca znana. Wiadomo, że występują one rodzinnie, ale nie bez znaczenia jest wpływ środowiska. Wymienia się tu przynajmniej dwie główne przyczyny: brak poczucia bezpieczeństwa w dzieciństwie, straty ważnych osób lub celów.
Odpowiedź na to pytanie o motywy częściowo można znaleźć w silnej hierarchii wartości - braku wiary w Boga i braku wiary w siebie.
Osoba zagrożona samobójstwem rozpatruje wiele możliwości zadania sobie śmierci ( co też czynił Y). Gdy po okresie wyobrażeń jednostka skrystalizuje już wizję jednego rodzaju samobójstwa, wtedy pojawia się presja emocji i przymusu działania skierowana na określoną metodę samozagłady. Y przez wiele lat rozmyślał o samobójstwie. Myśli te redukowały jego napięcia emocjonalne. Przechodził przez etap fantazjowania na temat bycia martwym przez wyobrażenie sobie aktu samobójczego aż do myśli o jednym jego sposobie, opracowanym z detalami wraz z datą samounicestwienia. Y samobójcą był długo przed popełnieniem samobójstwa.
Przyczyny depresji nie są jak dotychczas w pełni poznane. Obecnie uważa się, że nie ma pojedynczego czynnika odpowiedzialnego za powstanie depresji, ale że choroba ta uwarunkowana jest różnymi czynnikami, które działają równocześnie. Wśród czynników podatności wymienia się czynniki genetyczne, historię chorób afektywnych w rodzinie pochodzenia, czynniki społeczne (np. utrata lub brak wsparcia ze strony innych, izolacja, niedostatki natury społeczno-ekonomicznej) i czynniki psychologiczne (strata kogoś lub czegoś ważnego, negatywne doświadczenia w dzieciństwie).
Jakie inne czynniki zwiększają ryzyko samobójstwa?
1. Obciążenia rodzinne
Za mało danych na temat sytuacji rodzinnej. Ważna byłaby tutaj odpowiedź na pytanie: czy w rodzinie ktoś chorował na zaburzenia afektywne, choroby psychiczne.
2. Podłoże biochemiczne
Seligman i Rosenhan twierdzą, że "samobójstwa mogą mieć podłoże biochemiczne" Wyniki ich badań pokazują, że "spośród 68 pacjentów depresyjnych próby samobójcze najczęstsze były wśród tych z niskim poziomem serotoniny". Autorzy ci zwracają uwagę także na dziedziczny charakter samobójstw, uważają , że " są rodziny o tradycjach samobójczych", w których tendencje suicydalne przekazywane są niejako z pokolenia na pokolenie. Ważna byłaby odpowiedź na pytanie czy w rodzinie ktoś popełnił samobójstwo kiedy szer. Y był jeszcze dzieckiem.
3. Wcześniejsze zachowania samobójcze
Y wcześniej już myślał o samobójstwie.
4. Zaburzenia psychiczne
Zachowanie Y nie wykluczają zaburzeń psychicznych - chociaż za mało jest danych na ten temat
5. Zachowania ryzykowne
Brak zachowań ryzykownych
6. Kontakt z zamachem samobójczym innej osoby
Kategoria ta jest dość obszerna. Uwzględnia zarówno osoby, które znalazły ofiarę samobójstwa i zostały włączone w sprawę przez policję, jak i te, które miały styczność z samobójcą w obrębie własnej rodziny, grupy przyjaciół, uczniów lub znajomych. Ryzyko obejmuje także sympatyków gwiazd show-businessu, które popełniły samobójstwo, czy wręcz wszystkich, którzy dowiedzieli się o czyjejś śmierci samobójczej z mediów. W tym przypadku też nie ma podstaw aby sądzić, że to był motyw śmierci samobójczej.
Ogólnie można stwierdzić, że na syndrom presuicydalny składają się: uwarunkowanie indywidualne, środowisko rodziny, szkoły, rówieśników.
Wnioski końcowe:
Bezpośrednimi przyczynami śmierci samobójczej szer. Y były, w kolejności:
Osobowość dystymiczno/depresyjna
Osobowość neurotyczna wyrażana poprzez takie cechy jak:
niskie poczucie własnej wartości
duma
dążenie do perfekcjonizmu
Pośrednich przyczyn śmierci samobójczej Y należy szukać w jego sytuacji rodzinnej.
Bibliografia:
Jilek-Aall, Suicidal behaviour among young: a cross-cultural comparison, Transcultural psychiatry research review 1988, 25: 87-105.
T.M. Anthony, Dlaczego? Czyli samobójstwo i inne zagadnienia wieku dorastania, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1994
V. Arango et al., Reproduced With Permission, Biological Psychiatry, vol. 46, no. 4; 1999
A. L. Beautrais et al., Precipitating factors and life events in serious suicide attempts among youths aged 13 through 24 years, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36:1543-1551, 1997
Cz.Cekiera, Cechy osobowości odratowanych samobójców na podstawie badań testem WISKAD, Studia Philos. Christ., ATK 4,1968, s. 30-43.
Cz.Cekiera, Próby samobójcze starszej młodzieży, Zagadn.Wychow., nr 3-4, 1971.
Cz.Cekiera, Etiologia i motywacja usiłowanych samobójstw (studium psychologiczne), ATK Warszawa 1975.
M. J. Carris, L. Sheeber, S. Howe, Family rigidity, adolescent problem solving deficits and suicidal ideation: a mediational model, Journal of adolescence 1998, 21(4): 459-472.
Cz. Cekiera, Profilaktyka samobójstw. „Zagadn. Wychow.”nr 5, 1983.
Cz. Cekiera, I. Kajzer, Zachowania suicydalne w Teorii Dezintegracji Pozytywnej, „Zdrowie. Psych.” nr 1-2, 1991.
Cz. Cekiera, Postawy wobec życia i śmierci a problem samobójstw [w:] Między życiem a śmiercią, red. W. Bołoza i M. Ryś, wyd. USKW, s. 277-288, Warszawa 2002.
A. Czabański, Pakty samobójcze wśród młodzieży, w: H.Machel, K.Wszeborowski (red.), Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s.241-248 1999
K. Dąbrowski, Pasja rozwoju, PTHP, Warszawa 1982.
K. Dąbrowski, Trud istnienia, WP, Warszawa 1986.
E.Durkheim, Le Suicide. Paris (translated by J. A. Spaulding and C. Simpson, 1952) as Suicide:A Study of Sociology, Routledge and Kegan Paul, London, 1897
R. Garofolo et al.: The association between health risk behaviours and sexual orientation among a school-based sample of adolescents. Pediatrics 1998, 101(5): 805-902.
M. S. Gould et al., Psychopathology associated with suicidal ideation and attempts among children and adolescents, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 1999, 37(9): 915-923.
B.Hołyst, Samobójstwo - przypadek czy konieczność, PWN,Warszawa, 1983
B.Hołyst (red.), Samobójstwa nieletnich i młodocianych. Rozmiary, uwarunkowania, profilaktyka, Warszawa-Kraków 1989.
B. Hołyst, Przywróceni życiu, PWN, Warszawa 1991.
B.Hołyst, Na granicy życia i śmierci, Agencja Wydawnicza Cinderella Books. Warszawa 1997, rozdz. 2 Rezygnacja z życia
G. Rosellini, M.Worden, Jutro wzejdzie słońce, Warszawa 1995
Światowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Zapobieganie Samobójstwom Poradnik Dla Nauczycieli I Innych Pracowników Szkoły, Genewa-Warszawa, 2003
M.Jarosz, Samozniszczenie. Samobójstwo, Alkoholizm, Narkomania, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980r.
K. Kmiecik-Baran, Młodzież i przemoc, PWN, Warszawa, 1999
J.J.Mann et al., Attempted suicide characteristics and cerebrospinal fluid amine metabolites in depressed inpatients. Neuropsychopharmacology, 15; 576-586, 1996
P. W. McKey, R.W. Jones, R.H Barbe: Suicide and the School: a Practical Guide to Suicide Prevention. Horsham, PA, LRP Publications 1993.
K. Obuchowski, B. Puszczewicz, Sens życia , NURT, Warszawa, 1990
G. Pandey, Can a Muslim be an Indian? Comparative Studies in Society and History, 1: 4, October, 1999
X. Pommereau, Quand I'adolescent va mal [When things don't go well for adolescents], Ed. J'ai lu., 123, 1997
E. Ringel, Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie, Glob 1987.
E. Ringel, Nerwica a samozniszczenie, Warszawa 1992.
A. Roy. Suicide in chronic schizophrenia. British Journal of Psychiatry, 141:171-177, 1982.
M.E.P. Seligman, D.L.Rosenhan, H.Book, Abnormality, W.W. Norton & Company, 1997
E. Spruijt, M. de Goede: Transitions in family structure and adolescent well- being, Journal of adolescence , 32(128), 897-911, 17, 1997.
H. S. Sudak, A. B. Ford, N. B, Rushforth: Adolescent suicide: an overview, American journal of psychotherapy, 1984, 38: 350-363
A. Schmidtke , The Journal of the Academy will continue to appear. The new name will be "Suicide Studies", 12, 2000
M. H. Teicher, N. L. Dumont, Y. Ito, C. Vaituzis, J. N. Giedd and S. L. Andersen, Childhood neglect is associated with reduced corpus callosum area, Biological Psychiatry, 56, 80-85, 2004
M. M. Weissman et al., Children with prepubertal-onset major depressive disorder and anxiety grow up, Archives of general psychiatry,56:794-801, 1999
E. J. de Wilde et al.: The relationship between adolescent suicidal behavior and life events in childhood and adolescence, American Journal of Psychiatry 149: 45-51, 1997
Spis treści:
1