22.02.2006

KONCEPTUALIZACJA SOCJOLOGII MIASTA

- powstanie socjologii miasta - przełom XIX / XX wieku

- swą tematyką obejmuje socjologiczne badania o kształcie społeczno - przestrzennym osadnictwa ludzkiego

- przedmiot zainteresowania: adaptacje emigrantów kulturowych i za wsi do miast, struktura społeczno - przestrzenna miast, funkcje miasta

Socjologowie zajmujący się socjologią miasta: Durkheim, Weber, Simmel, Toennies, Znaniecki, Wirth, Szkoła Chicagowska

Polscy socjologowie miasta: Rychliński, Ossowski, Nowakowski, Białowieski

Trzy najważniejsze dzieła:

1. „Miasto” („The City”) Park, Burgess, McKenzie (1925)

2. „Urbanizm jako styl życia” („Urbanism as a Way of Life”) Wirth (1938)

3. “Kwestia miejska” M. Castells (1978)

Toennies: miasto jako wyraz solidarności organicznej, miasto jako społeczeństwo

Obecnie jednak mówi się o kontinuum miasto - wieś, nie zaś jak o dwóch przeciwstawnych biegunach

Weber: miasto jako niezależna całość

Znaniecki: perspektywa świadomościowa, miasto pojmowane jako grupa, a przestrzeń jako wartość wpływająca na zachowania społeczne

ORIENTACJA EKOLOGICZNA

Szkoła chicagowska nie definiowała miasta. Jest ono obszarem badań społecznych („laboratorium”) oraz areną problemów społecznych. Według Parka każdy problem społeczny jest problemem miejskim.

ORIENTACJA KULTURALISTYCZNA (socjokulturowa, konwencjonalna koncepcja urbanizacji) - Wirth, Sjoberg

- wyodrębniły specyfikę miasta

- miasto: gęstość, wielkość, heterogeniczność

- definicje wyliczające miasta, wskazująca na zawody pozarolnicze i skomplikowany charakter organizacji społecznej

- wyodrębnienie miasta z socjologii ogólnej

- fenomen miejskiego stylu życia

ORIENTACJE SYSTEMOWE (FUNKCJONALNO - STRUKTURALNE) - w Polsce A. Wallis:

- miasto jest systemem składającym się z dwóch podsystemów:

- urbanistycznego - całokształt materialnych elementów stworzony przez człowieka i elementów naturalnych tworzących strukturę przestrzenną

- społecznego - zbiorowość użytkowników, której strukturę tworzą mieszkańcy miasta

Cechy miasta jako obiektu przestrzennego:

- wykształcone społecznie centrum

- prestiżowo - funkcjonalne zróżnicowanie architektury (im dalej od centrum tym mniejszy prestiż)

- silne zróżnicowanie i duże możliwości rozwoju przestrzeni

- ponadlokalne funkcje pełnione w stosunku do określonego terytorium

CASTELLS

- nie uznaje miasta jako odrębnego bytu

- nie uznaje socjologii miasta

- precyzyjnie można wyznaczyć jedynie zespół cech konstytuujących jednostki miejskie jako obszar zbiorowej konsumpcji i reprodukcji siły roboczej

Dlaczego nie możemy jednoznacznie zdefiniować miasta?

1. Każda próba określenia miasta jest powiązana z jakąś orientacją socjologiczną, jakąś socjologiczną teorią.

2. Miasto jest tworem społeczno - kulturowym, zmiennym, złożonym, wielowarstwowym (palimpsest)

Gdy definiujemy miasto, to definiujemy je na danym poziomie jego rozwoju.

Można podać definicję konkretno - historyczną i podać najważniejsze cechy miasta:

- znaczna zwartość zabudowy

- przestrzenna koncentracja - teraz miasto rozlewa się na obszary podmiejskie

- historycznie ukształtowane centrum

- wielość instytucji, organizacji, zrzeszeń

- dominacja funkcji usługowych

- intensywność występowania wszelkich zjawisk społecznych, np. uczestnictwo w kulturze, tworzenie nowych wartości i wzorów zbiorowej konsumpcji

- miejsce szczególnie intensywnych wzajemnych oddziaływań człowieka i przestrzeni

Miasto tradycyjne Miasto nowoczesne

Dlatego stara definicja jest nieadekwatna, bo mamy tu rozpłaszczenie, są obszary zurbanizowane. Są miasta, które mają więcej niż jedno centrum lub wcale go nie mają (np. Łódź).

01.03.2006

Ekologia społeczna

- szkoła chicagowska : badacze i studenci pierwszego wydziału socjologii i antropologii ; 1872 rok

- Park, Burgess

- Głównie kojarzona z ekologia ludzką, społeczną, z socjologia miasta ( miasto Chicago)

- Wirth : jego dzieło to podsumowanie szkoły ( 1938)

- „Miasto” Parka ( 1925)

- 1915 - Park : „The city: Suggestions for the investigation of Human Behavior”

- Thomas I Znaniecki : “Chłop polski w Ameryce” 1918-1920

- Był to moment przemysłowy, przestrzeń miejska ulegała bardzo szybkim przemianom, urbanizacji.

- Chicago : miejsce emigracji Polaków

- Rozkwit cywi8lizacji samochodowej, budowano wysokościowce. Dzięki samochodom nastąpił rozwój przedmieść

- determinizm przestrzenny

3 pytania:

1) Jakie są czynniki społeczne , które wywołują bogactwo funkcjonalnych zróżnicować przestrzeni miejskiej , zwłaszcza mieszkaniowych?

2) Czy istnieje prawidłowość w rozmieszczeniu tych czynników na terenie miasta?

3) Czy rozmieszczenie struktur społecznych pokrywa się z rozmieszczeniem struktur fizycznych

5 faz = odmienne odpowiedzi na powyższe pytania

1) Szkoła chicagowska

2) teoria obszarów społecznych

3) ekologia czynnikowa

4) synteza

5) interpretacja socjologiczna zachowań i struktur przestrzennych

Ad.1) Szkoła Chicagowska

Park zaczął myśleć nad „wiejskim sąsiedztwem:. W 1923 roku : model koncentratycznych stref rozwoju miasta. Odległość stref od centrum status społeczny rodzin - im dalej tym wyższy status. Klasa średnia emigruje na przedmieścia. Dodatkowo malejący stopień dezorganizacji społecznej.

Odległość ekologiczna : czas i odstęp od przestrzeni.

Sektorowy model struktury ekologicznej : im bliżej głównych tras komunikacji , tym większe jest funkcjonalne zróżnicowanie i droższe są te tereny, np. tereny przy rzekach, przy drogach.

Wg. Hoyta centrum jest przestrzenią bardzo zróżnicowaną funkcjonalnie.

Harris i Ullman : model policentrycznych ognisk, wokół których skupiają się różne rodzaje użytkowania terenu. Przestrzeń determinuje zachowania. Potem podejście to zmieniano zgodnie z paradygmatem humanistycznym.

Ad 2) Teoria obszarów społecznych

Shevly, Williams, Bell

- interesowała ich wspólnota interesów

- nie na wspólnocie tylko mechanicznych interesach

- zgrupowanie ludzi o podobnych ekonomicznych i społecznych cechach

- podkreślali ład społeczny

Czynniki- jak analizujemy?

1. Pozycja społeczna - status ekonomiczny rodzin, zawodów

2. Stopień zurbanizowania - wynikał ze zróżnicowanych działań ekonomicznych na wsi i mieście, będących wyrazem „siły rodziny' a mierzony zatrudnieniem kobiet, posiadaniem domu jednorodzinnego, płodnością…

3. Segregacji - status etniczny, wzrastający wskaźnik mobilności przestrzennej

Ad 3) Ekologia czynnikowa

-Uprawiana przez geografów

- oparta na grupach czynników, istotnie wiążących się z kształtowaniem struktur ekologicznych w miastach kapitalistycznych:

• Status społeczny , ekonomiczny danego terenu analizując przynależność ludności terenu do danej klasy społecznej

• Różnice stylów życia mieszkańców

• Przestrzenna segregacja grup mniejszościowych

• Ruchliwość przestrzenna

Ad 4) Synteza

- próby powiązania wyników ekologii czynnikowej z klasycznymi modelami (sektorowym, Burgessa)

- Koncepcja Burgessa wynikała z rozpadu więzi rodziny ; koncepcja Hoyta wynikła z badań nad rentą gruntową

Miasto jest superstrukturą 3 układów : sektorowego, koncentrycznego…

Rozkład przestrzenny odpowiada modelowi sektorowemu

Rozkład przestrzenny statusu rodziny - strefowemu

Segregacja etniczna - jądrowo - ogniskowy

Modele na podstawie badań Chicago : badacze uznali, że możemy je dopasować do każdego miasta. Ale tak nie jest ! Ale za to siatki ekologiczne można nakładać na inne miasta.

29.03.06

T: Miejskość jako styl życia w konwencjonalnych (klasycznych) teoriach urbanizacji

Pod pojęciem tradycyjnej koncepcji urbanizacji czyli konwencjonalnych teorii urbanizacji, kryją się poglądy Luisa Wirtha, Gidona Sjoberga, Roberta Redfielda.

L. Wirth - Szkoła Chicagowska

Definiował miasto w opozycji do tradycyjnej wsi w kulturowych kategoriach sposobów i stylów życia. Miasto to to samo co miejskość, urbanizm czyli specyficznie miejski styl życia. W miastach w wielkim zagęszczeniu, prowadząc bardzo ruchliwy tryb życia, życie ogromna liczba różniących się miedzy sobą i na ogół obcych sobie ludzi. Na specyfikę miejskości czy inaczej urbanizmu czy kultury miejskiej wpływały 3 cechy miasta:

1) wielkość

2) gęstość

3) heterogeniczność.

Konsekwencjami tych 3 cech dla miasta są:

• dominacja przelotnych, bezosobowych, niepełnych i pośrednich kontaktów społ.

• anonimowość

• rozpad grup pierwotnych

• mnogość grup wtórnych i formalnych mechanizmów kontroli społecznej nad mech. nieformalnymi, które są charakterystyczne dla mniejszych zbiorowości

• biurokratyzacja życia

• anomia (Durkheim, Merton)

• racjonalizm i wyrachowanie w relacjach społecznych

• dominacja konkurencji i rywalizacji nad współpracą i współdziałaniem

• innowacyjność

• duża ruchliwość pionowa i pozioma

• wzrost tępa życia skutkujący rozmaitymi nerwicami, poczuciem zagubienia, osamotnienia i innymi patologiami osobowości.

Wprawdzie jak twierdził W. wysoka gęstość społeczna miast prowadzi do powstawania dzielnic o charakterze małych społeczności np. dzielnice imigrantów cechuje zachowanie tradycyjnych (większość mieszkańców zna się osobiście, więzi osobowe, bezpośrednie). Natomiast w miarę asymilacyjnego przyjmowania przez ich mieszkańców wielkomiejskiego stylu życia, te specyficzne własności ulegają zdecydowanemu osłabieniu czyli zaczynają dominować więzi pośrednie, przelotne, anonimowość itd.

Spostrzeżenie W. nie oparły się czasowi i błędom metodologicznym, np. porównaniem miasta przemysłowego z wsią tradycyjną, abstrahowaniem od różnic kulturowych, geograficznych. Dla W. życie w Moskwie, Warszawie, Nowym Yorku, Chicago czy w Paryżu na początku XX w. nie ulegało specjalnemu zróżnicowaniu. W latach 50, 60-tych XX w. badania socjologiczne obaliły jego koncepcje. Ale jego koncepcja zaważyła na rozwoju rozmaitych ścieżek poszukiwań odpowiedzi na pytanie o fenomen miasta i przyczyniła się do rozwoju takich koncepcji kulturalistycznych (spojrzenia kulturowego z punktu widzenia stylów życia, sposobów życia, wartości poszczególnych zbiorowości - F. Znaniecki.

Konwencjonalne teorie urbanizacji, których prekursorem był Wirth zasadzają się na specyficznym rozumieniu pojęciu rozwoju definiowanego jako ewolucyjny, jednoliniowy (linearny), konwergentny(upodabniający) proces zmian społecznych, prowadzący wszystkie społeczeństwa tradycyjne jedną prostą drogą ku społeczeństwom nowoczesnym wg modelu continuum (społeczeństwo tradycyjne → przejściowe podlegające modernizacji (uprzemysławiające się) → zmodernizowane, nowoczesne, miejskie. Jednym z przejawów tak rozumianego rozwoju jest właśnie proces urbanizacji. Przedmiotem analiz są pewne konwencje odnoszące się do rzeczywistych procesów wzrostu miast. Zasób tych konstruktów myślowych jest dość niewielki a zamyka się w opisie 3 typów miasta odpowiadających 3 typom społeczeństwa. Czyli miasto przedprzemysłowe (społeczeństwo tradycyjne), uprzemysławiające się oraz miasto przemysłowe. Układem odniesienia dla tych konwencjonalnych teorii urbanizacji były wysoko rozwinięte kraje współczesnego świata czyli Europa Zachodnia, Japonia i USA. Procesy urbanizacji, które zachodziły w tych krajach stały się podstawą wyabstrahowania tego idealnego typu czyli konwencji miasta przemysłowego. W przypadku pozostałych typów wzorcem były historyczne miasta europejskie. Do najistotniejszych teorii konwencjonalnych należą:

1. R. Redfield - Koncepcja ewolucji wszystkich społeczeństw od społeczeństw ludowych (folk society) → społeczeństwa chłopskie (peasant socjety) → społeczeństwa miejskie (urban socjety) /lata 30

2. L. Wirth - Miejskość jako styl życia (komplementarna do koncepcji Redfielda) /1938

3. R. Redfield i Singer - Teoria urbanizacji pierwotnej i wtórnej oraz miasta orto i heterogenetycznej transformacji kulturowej / lata 50

4. G. Sjoberg - Teoria miasta preindustrialnego, pośredniego i industrialnego / lata 60

5. ? B. Holzewicz - Teoria miast generatorów i pasożytów / lata 60, wartościująca (generatory - miasta są wzorami kulturowymi do naśladowania np. stylu życia, pasożyty - miasta które są receptorami (odbiorcami) tej kultury, nie maja instytucji, które tworzą kulturę)

→ w tych koncepcjach mamy przejście 3 obowiązkowych etapów rozwoju miast

Wzorem dla krajów 3 świata są kraje wysoko rozwinięte, które obecnie są w fanie późnej nowoczesności. Zatem przebieg procesów urbanizacyjnych: wzrostu, rozwoju i metropolizacji miast w miastach wysoko rozwiniętych, dla tych społeczeństwach jest procesem prawidłowym i godnym naśladowania, natomiast wszystkie odchylenia od tego modelu są zjawiskami nieporządnymi i nieprawidłowymi. To założenie o wzorcowym przebiegu urbanizacji w krajach 3 świata implikuje tezę o koniecznym związku między odsetkiem ludności miejskiej i wskaźnikami uprzemysłowienia. Taki zw. miał miejsce w krajach rozwiniętych, ale brakuje go w krajach 3 świata, ponieważ nie występuje w nich faza społ, przejściowego. Nie ma tego etapu charakterystycznego dla rewolucji przemysłowej, że nadwyżki ludności wiejskiej przenoszą się do miast, gdzie znajduje zatrudnienie w przemyśle. Gdy nie ma tej fazy, ludność migruje do miasta, gdzie nie ma pracy. Wtedy mówi się o takich zjawiskach jak nadurbanizajca lub hiperurbanizacja (kraje Afryki, Ameryki Łacińskiej, część Azji) czyli nadmierny odsetek ludności miast w stosunku do poziomu uprzemysłowienia.

→ koncepcja ta jest bardzo krytykowana, gdyż wymaga ona od krajów 3 świata np. takiego wzrostu gospodarczego, który cechuje kraje rozwinięte

T: Urbanizacja, hiperurbanizacja i ich konsekwencje społeczne, kulturowe, ekonomiczne i ekologiczne.

Proces urbanizacji (najczęstsze i powszechne rozumienie)- to wzrost odsetka ludności miejskiej w całej populacji czyli koncentracja ludności miejskiej oraz jako powiększanie się liczby miast i ich obszarów.

Jest to statystyczne ujęcie, wskazujące w pewien sposób, że proces urbanizacji implikuje wiele zmian społecznych i kulturowych, a sam indukowany jest przez rozwój ekonomiczny, kiedyś w szczególności przez industrializacje.

Bywa i tak, jak choćby w przypadku hiperurbanizacji, że industrializacji nie wiąże się ze wzrostem ludności miejskiej, bo np. poziom uprzemysłowienia, którego jednym ze wskaźników jest odsetek ludności zatrudnionej poza rolnictwem znacznie przekracza poziom umiastowienia.

Podobnie niejednoznaczna relacja występuje między poziomem urbanizacji mierzonej odsetkiem ludności miejskiej a różnymi zjawiskami oraz ...... społecznymi, kulturowymi implikowanymi przez tak rozumianą urbanizację. Nie wystarczy ukazywać urbanizacji w odniesieniu do koncentracji ludności miejskiej, powstawiania aglomeracji przy meblofonii, bo to utrudnia porównywanie stopni urbanizacji w poszczególnych częściach kraju czy w innych państwach. Urbanizacja w Polsce a we Francji (dolnego śląska czy Lubelszczyzny) to są zupełnie inne procesy. Obszary o zbliżonym odsetku ludności miejskiej mogą różnić się poziomem zaawansowania procesów urbanizacji. Sam odsetek ludności miejskiej to nie jest dla socjologów wystarczające określenie dla urbanizacji.

W klasycznej koncepcji urbanizacji mówimy o urbanizmie czyli o tym miejskim specyficznym sposobie życia czyli o obszarach, na których występuje miejski styl życia, mówi się po prosu, że są to obszary zurbanizowane.

Urbanizacje definiuje się w socjologii jako:

• złożony proces ekonomiczny, społeczny i kulturowy powodujący rozwój miast,

• wzrost ich liczby oraz zajmowanego obszaru

• koncentracje ludności w mieście

• przechodzenie od zajęć rolniczych do nierolniczych

• przekształcanie struktury społecznej społeczeństwa i struktury samego miasta

• zmiana sposobów i stylów życia, która odzwierciedla się np. w sposobach użytkowania przestrzeni czy uzależnienie się zbiorowości miejskich od zdobyczy technicznych.

Urbanizacja wywołuje dyferencjację społeczną czyli zróżnicowanie społeczne oraz tzw. wzrost społecznej skali, który polega np. na wzroście zależności społecznych, wzroście przepływu informacji, ogólnospołecznej świadomości i ogólnospołecznej kultury aksjo-normatywnej, znaczeniu ogólnokrajowych organizacji biurokratycznych.

Czyli jak z tego wynika koncentracja ludności i sposób koncentracji są najbardziej powierzchownymi aspektami procesu urbanizacji. Ziółkowski i Jałowiecki wymieniają wiele płaszczyzn urbanizacji:

• ekonomiczna

• demograficzna

• społeczna

• kulturowa

• przestrzenno - architektoniczna

• techniczna.

Przeprowadzenie pełnej analizy może dostarczać nam informacji o zaawansowaniu procesu urbanizacji na danym obszarze. Ale przy takim całościowym ujęciu pojawiają się problemy metodologiczne np.:

- jakiego doboru wskaźników należy dokonać,

- jak należy konstruować skalę tzw. niskiej czy wysokiej urbanizacji na każdej z wymienionych płaszczyzn,

• co należy traktować jako cechy typowo miejskie (arbitralność).

Miasto powstało jako rezultat społecznego podziału pracy w wyniku rozwoju sił wytwórczych w opozycji do wsi izolowanej i rozproszonej. Miasto koncentrowało zarówno ludność jak i środki produkcji, kapitał, kulturę, rozrywkę, zaspokajało coraz szerszy wachlarz społecznych potrzeb. Będąc produktem rozwoju sił wytwórczych, miasto stawało się swoista ekspresją określonego sposobu produkcji, które określały zarówno charakter miasta i relacje tego miasta ze wsią. Funkcjonująca w potocznej świadomości jak i zarówno w nauce do lat 50/60 XX w. dychotomia miasto - wieś, wskazująca na odmienność tych 2 organizacji społeczno - przestrzennych, tych 2 form osadnictwa czy też przestrzeni kulturowych, wynikających z biegunowych sposobów produkcji uwidacznia wymiary procesów urbanizacji i kontekst.

Miasto jest zjawiskiem stosunkowo wczesnym, natomiast o urbanizacji mówimy dopiero od momentu zaistnienia rewolucji przemysłowej, kiedy w skutek upowszechnienia się kapitalistycznych stosunków produkcji przekształcać się zaczęły wzajemne relacje miasto - wieś. Następowała stopniowa likwidacja przeciwieństw między miastem i wsią. W różnych częściach naszego globu obserwuje się dzisiaj albo przejście do tzw. continuum miasto- wieś wskazujące na stopień różnicy w rozwoju tych form społeczno - kulturowych, albo utrzymującą się dychotomię, którą widać w krajach 3 świata i w krajach rozwijających się np. w Polsce. Ale dychotomia ta przechodzi w continuum, gdzie różnica polega na stopniu rozwoju.

Na wsi wystąpiły 3 zjawiska:

• radykalnie zmienił się potencjał ludnościowy wsi

• zmieniły się stosunki klasowe

• zmieniły sposoby i style życia.

Te przemiany wsi to nic innego jak zjawiska urbanizacji, które określa się tez mianem urbanizacji wsi albo rurbanizacji, albo semiurbanizacji. Procesem odwrotnym do urbanizacji wsi jest zjawisko ruralizacji miasta, które polega na przenoszeniu do miasta wzorów i wartości życia wiejskiego np. trzepanie prześcieradła na balkonie. (Sadowski).

Współcześnie zanikają te procesy ruralizacyjne, charakterystyczne dla lat 40-70. Model człowieka wiejsko- miejskiego, wahadłowa migracja czyli mieszkańcy wsi zawodowi, którzy pracowali w przemyśle mieszkali na wsi. Tzw. chłopo-robotnicy byli zwalniani w pierwszej kolejności z przemysłu w latach 90, bo maja 2 Ha ziemi, to sobie kurkę wyhodują :). Natomiast, w sytuacji kiedy pracy brakuje, pierwszeństwo mają tylko mieszkańcy miasta.

Na początku XX wieku niewiele ponad 10 miast liczyło ponad 1 mln mieszkańców, znajdowały się one w krajach rozwiniętego kapitalizmu (Londyn - 7 mln, 7% ludności na świecie uznawano za ludność miejską, 100 lat później już 60%). Obecnie kilkaset miast liczy ponad mln mieszkańców, największe z nich dochodzą do 20 mln mieszkańców - także w krajach 3 świata.

Przed 1800 r. miasto cechował określony skupiony obszar oraz ograniczone zaludnienie. Wiek XIX przełamał te ograniczenia w kilku krajach. Wiek XX to epoka urbanizacji, ogólnomasowy, światowy przełom. Uważa się że jakościowe cechy miejskiego życia XXI wieku określą jakość ludzkiej cywilizacji.

Brytyjski badacz, demograf społeczny - Dawid Harvey w swych koncepcjach np. restrukturyzacji przestrzeni miasta bliski jest Manuelowi Castellsowi (char. u Giddensa). Podziela simmlowskie przekonanie, że wielkie miasta są siedziba wszelkich plag społecznych. Miasta współczesne posiadają rozszerzające się a nawet dominujące strefy ubóstwa i ludzkiej bezradności czyli slumsy w Ameryce łacińskiej, niedożywienia, chronicznych chorób, rozpadające się lub nadwyręrzone infrastruktury, nieczułego i rozrzutnego konsumeryzmu, ekologicznej degradacji i zanieczyszczenia powietrza, przeludnienia, jaskrawych ograniczeń materialnego i osobistego awansu ludzi oraz dotkliwych napięć społecznych począwszy od przestępczości (pospolitej) poprzez metody państwa policyjnego i kontroli społecznej aż do zbiorowych protestów.

Durkeim - za gęstością społeczna podąża gęstość moralna.

Harvey i Castells należą do neomarksistów, więc bardzo mocno krytykują i podkreślają cechy negatywne wielkiego miasta. Upatrują oni największe konflikty społeczne w kwestiach klasowych i społecznych, gdzie miliony ludzi, którzy nie mają pracy, mają wielkie trudności w osiągnięciu awansu społecznego, ruszą na bogate centrum śródmieścia albo suburbia klasy średniej i tam powstaną największe konflikty w mieście. Protesty społeczne będą największym zagrożeniem dla porządku społecznego.

Jak twierdzi Harvey ta wizja wystąpi i znajduje odzwierciedlenie w praktyce uprawianej przez te grupy, które maja możliwości ucieczki od miejskiego centrum czyli osoby o wysokim statusie społecznym, materialnym wyprowadzają się ze stref śródmieść na obszary przed i podmiejskie. Te działania są oczywiście podsycane przez powszechną strukturę samochodów i tendencje by pracować w centrum a mieszkać poza centrum dużego miasta.

Tym samym mówimy o rozrastaniu się, rozlewaniu się metropolii i dekoncentracji, dezurbanizacji, prowadzących do powstawania nie tyle rozległych suburbiów, ile po prostu pobrzeżnych miast. W tej szerokiej, kilku dziecięcio km strefie metropolizacji zacierają się różnice miedzy miastem a wsią. Mniejsze miejscowości są wchłaniane przez wielkie miasto i powstaje po prosu ciągła przestrzeń zurbanizowana. A centralne dzielnice miast, które opuszczane są zamożne kategorie mieszkańców są zamieszkiwane głównie przez miejskie warstwy uboższe i zmarginalizowane, które są uzależnione od pomocy społecznej. Do tego dochodzi dezindustrializacja czyli kurczenie się miejsc pracy w produkcji. Ale nie jest tendencja powszechna ani ogólnoświatowa, gdyż śródnieścia miast są też areną powrotu od lat 80 wyższych warstw społ. Są tzw. procesy modernizacji albo getryfikacji (może petryfikacji?) czyli uszlachcania. Także różnie te tendencje wyglądają w dużych miastach w różnych społeczeństwach. Podobno archetypem współczesnej metropolizacji i dezurbanizacji jest Los Angeles, do którego trudno używać pojęcia miasto.

Czy współczesne miasta kapitalistyczne przeżywają nowe etapy zmiany społecznej czy może to już było?

Odp. Jest taka, że było w XIX w. i nawet w bardziej drastycznych formach. Inna natomiast jest dzisiaj reakcja ..........., myślicieli i polityków o wiele mniej wrażliwych na miejskie problemy i nierówności niż by się wydawało np. z telewizji. W XIX w. i na początku XX powszechny był ruch reformatorski, poszukujący racjonalnych i estetycznych rozwiązań trudności bolących miejskiego życia - włączający architektów, urbanistów, socjologów, psychologów Soł, np. Osman, Howard, Dajego czy Garniera (pisałam jak słyszałam). Być może ten ruch reformatorski był związany z tzw. paternalizmem w burżuazji i jej chęcią kontrolowania społeczeństwa, tym niemniej efekt tego pryncypialnego (albo ponicypialego) socjalizmu jak nazywano ten ruch była poprawa funkcjonowania miasta, rozwój infrastruktury komunalnej czyli bieżąca woda, kanalizacja, poprawa czystości powietrza, gaz, budowa tanich mieszkań czy celem było rozgęszczanie zabudowy miast.

Natomiast miejski styl życia uważał za zblazowany - Simmel

Harvey - Postępowe myślenie o miejskich problemach skupia się wokół kwestii tego typu - jak uciec od miejskiej biedy i odgrodzić się od patologii.

Oskar Newman w latach 70 ukuł koncepcje przestrzeni obronnej jako antidotum na miejską przestępczość. Czyli miejski apartheid jest faktem - barykady, mury, segregacja i separacja są charakterystyczne dla wielkomiejskich środowisk.

Problemy urbanizacyjne, jakości życia w mieście są niczym w porównaniu z nad czy hiperurbanizacją wymykającą się spod kontroli w krajach 3 świata np. Sau Paulo przeszło zmiany ilościowe w tempie życia jednego pokolenia, podczas gdy Londyn przez 10 pokoleń, a Chicago przez 3. Jest to więc zmiana jakościowa, bo sytuacja w miastach 3 świata różni się od tej urbanizacji w krajach wysoko rozwiniętych. Np. zanieczyszczenie środowiska w krajach rozwijających się ma bardziej trwały charakter niż kiedykolwiek w krajach rozwiniętych.

A urbanizacją XX w. i tą dzisiejszą nierozerwalnie związana jest kwestia migracji, która nie wynika jedynie z akumulacji kapitału z zapotrzebowania na ręce do pracy, lecz także z chęci poprawy swojego życia, podwyższenia jego jakości, co w większości przypadków niestety się nie zdarza :(. Owe migracje są masowe, przymusowe bądź nie. Jest to nieustanny strumień ludzi, wręcz zalew Europy i Stanów, jest to obok przepływu pieniądza i akumulacji bardzo istotny czynnik sprawczy wpływający na kształt XXI w. urbanizacji.

Demografowie wskazują na zjawisko zalewu ludności z Azji i Afryki.

Miasto, które nie zadowala teoretyków, urbanistów, badaczy społ. ze względu na swoja wielkość i gęstość, nierówności społeczne, marginalizację społ.

Miasto jest tworem historycznym, społeczno kult. i nie można go budować na nowo i nie stanie się ono czyta kartą, epoka buldożerów się skończyła. Miasto ma swoja symbolikę, ma swoją tożsamość, ducha miejsca, narasta i kształtuje się latami, złożone jest s różnych warstw, struktur, płaszczyzn, tworzy rodzaj stref ułożonych przez czas, historię. W przypadku starych miast europejskich niektóre warstwy sięgają starożytności, w nowszych miastach powstają w różnych fazach chaotycznej urbanizacji wywołane industrializacją czy podbojami kolonialnymi czy kolonialną dominacją, spekulacyjnym obrotem nieruchomości, kolejnymi modernizacjami itd.

Te warstwy składające się na miejski palimpsest są w epoce urbanizacji cieńsze i szybciej powstające aniżeli przed epoka urbanizacji czy industrializacji. Wiąże się to z szybkim przyrostem ludności miejskiej, migracjami tej ludności, potężnymi zmianami gospodarczymi i technologicznymi, które uwolniły miasto od dawnych ograniczeń w procesie rozwoju (teraz nie ma żadnych ograniczeń, oprócz tego, ze nie możemy miasta zburzyć).

Badania współczesnych postmodernistycznych procesów urbanizacyjnych i metropolizacyjnych stawiają sobie wiele pytań dot. istoty problemów miast i całego świata, który ma miejski charakter. Kultura popularna, która dominuje ma miejski charakter.

Czy trudności współczesnego życia są wynikiem sprzeczności kapitalizmu, nowoczesności i ponowoczesności, efektów industrializacji i postindustrializacji, skutków technologicznego i biurokratycznego racjonalizmu, anomi społecznej wywoływanej przez marginalizacje i alienację a może jest wynikiem olbrzymiego przerostu ludnościowego, kryzysu wiary, systemu wartości i autorytetu?

Jak można zapobiec trudnościom życia miejskiego i czy w ogóle jest to możliwe?

Jednym z zaproponowanych rozwiązań jest zamiana wielkich i licznych miast w miejskie sielankowe wioski. Czyli powrót do XIX utopii, kontynuowania idei o miejskich społecznościach lokalnych. Ale wykreowanie i pobudzenie ducha miejskości nie jest prostym, mechanicznym procesem. Zmiana mentalności trwa bardzo długo, szczególnie gdy dotyczy ludności miejskiej, która rozmaite tożsamości i pochodzenie, wywodzi się z innych tradycji. Ponadto społeczność może znaczyć dla różnych ludzi co innego i zazwyczaj jest zarazem i częścią miejskiego problemu jak i panaceum na miejskie problemy. Społeczność cechuje wysoki stopień homogeniczności, a jej tożsamość i identyfikacja wynikają z odróżnienia od innych, zdefiniowania siebie - swoich i obcych.

Innym postulatem zmiany jest tzw. antyurbanizm proponowany przez środowiska ekologiczne. Nazywa się go też ze względu na skrajne formy działania i walki z miastem jako szczytowa formę gospodarki ratunkowej i źródłem wszelkich zanieczyszczeń tzw. ekofaszyzmem.

Ale rozwiązaniem nie może być likwidacja miast, raczej zintegrowanie działań urbanizacji i ekologii ulepszanie ekologiczne środowiska miejskiego i edukacja w sferze zachowań ekologicznych mieszkańców miast np. odpowiednie wyrzucanie śmieci, segregowanie.

Podsumowanie:

Postulat nie popełniania błędów z przed wieków i nie nadrabiania ich metodami, pomysłami sprzed 50 lat, albowiem dokonała się istotna zmiana jakościowa w rozwoju cywilizacji ludzkiej i trzeba brać to pod uwagę.

Nie należy się obawiać różnorodności miejskich stylów życia, heterogenicacji kultury, ale trzeba umieć pogodzić te odmienne wpływy i kształtować politykę miejską kształtująca różnorodności i represjonującej żadnej a nich.

05.04.2006

Waloryzowanie przestrzeni

Socjologów przestrzeń interesuje jako wytwór ludzki, jako kulturowy, społeczny, zatem wytwarzany przez jednostki i grupy zbiorowości społeczne.

Patrząc na przestrzeń od strony struktury i jej znaczenia wyróżnia się w socjologii kilka oglądów tej przestrzeni:

1. przestrzeń jest czystą formą, przejrzystością, jasnością, co wyklucza ideologizowanie i interpretowanie przestrzeni, przestrzeń jest uwolniona od wszelkich treści zmysłowych, materialnych, przeżywanych, praktycznych; jest esencją, absolutną ideą

2. przestrzeń jest wytworem społ. - może być produktem historii, lub wytworem różnych ludzkich działań, np. rolnictwa, rzemiosła, przemysłu - czyli przestrzeń jest rezultatem pracy i jej podziału i w tym znaczeniu jest miejscem ludzi oraz i produkowanych przez nich przedmiotów i rzeczy, które ją zajmują - jest kultura materialne i jej wytwory

3. przestrzeń jako narzędzie polityki; przestrzenią się manipuluje; ludzie epoki przed[przemysłowej postrzegali siebie jako cześć przyrody, toteż przestrzeń było postrzegana jako naturalna, jakby od wewnątrz, dlatego nie mogła być ta przestron przedmiotem manipulacji; natomiast w miarę uprzemysłowienia zaczęto traktować ją jako środek do osiągania celów gospodarczych, przestrzeń stała się towarem, podstawą reprodukcji społecznych stosunków produkcji.

Socjologowie rozwijający koncepcje przestrzeni jako ludzkiego wytworu, wskazują na dwie podstawowe implikacje:

1. przestrzeń w sensie środowiska naturalnego oddala się od człowieka, czy raczej człowiek oddala się od natury; i ta natura jest już właśnie efektem wytwarzania ludzkiej społecznej przestrzeni. Staje się Ina nie tylko dekoracją w teatrze życia codziennego, ale także symbolem, dobrem, wartością, którą z jednej strony społeczeństwo stara się chronić, ale z drugiej bezmyślnie niszczy.

2. każde społ. wytwarza swoją własną, właściwą sobie przestrzeń i posiada odrębne praktyki, w toku których wytwarza, naznacza i przyswaja przestrzeń.

Przestrzeń jest zarówno dobrem ograniczonym i nieodnawialnym a zarazem polem realizacji możliwości ludzi, który ją wytwarzają, konstruując ja kulturowo i społecznie, tworząc historycznie uwarunkowane formy.

Przestrzeń ukształtowana przez człowieka pozostaje w związku w przestrzenią „wolną”, naturalną. Relacje między tymi przestrzeniami staja się coraz bardziej konfliktowe; „wolnej” przestrzeni jest coraz mniej, zostaje naruszana równowaga ekologiczna, tym niemniej przestrzeń wciąż pozostaje czynnikiem aktywnym modyfikującym zjawiska i procesy gospodarcze, społeczne, polityczne, kulturowe; nie determinuje ich, ale je zmienia. Ludzie stwarzając swoją kształtując w niej określone formy, mają one swoje funkcje i znaczenia, i ta wytworzona przestrzeń stając się materialnym elementem życia determinuje zachowania ludzi poprzez ilość, jakość i dostępność miejsc, w których ludzie mogą zaspokajać swoje potrzeby.

Przestrzeń obok wymiaru materialnego, ma także symboliczny, gdyż naznaczana jest przez ludzkie wartości i emocje; jako jeden z pierwszych zwrócił na to uwagę Znaniecki - dla niego przez jest wartością jako element szerszego systemu wartości danej grupy społ. np. systemu religijnego, estetycznego, ekonomicznego, w odniesieniu do którego uzyskuje swoje znaczenie. Poprzez społ. naznaczanie przestrzeń nabiera pewnej wartości samoistnej.

Ta przestrzeń symboliczna, podobnie jak materialna, warunkują możliwości ludzkich działań: np. świątynie pomniki to tabu przestrzenne, które naruszenie jest postrzegane jako świętokradztwo i zabronione jest obyczajowo i prawnie.

Dwoisty charakter przestrzeni ( materialny i symboliczny ) implikuje 3 rodzaje zachowań ludzkich:

1. Pierwsze z praktyk przestrzennych uwarunkowane są sposobem produkcji, panującą ideologią polityczną, w toku których przestrzeń zostaje wytworzona; np. miasta socjalistyczne Nowa Huta, Tychy

2. Naznaczanie przestrzeni jest zgodne z panującymi systemami wartości, ideologiami, przekonaniami - np. kościołom, gmachom sądów w procesie wytwarzania nadaje się pewne znaczenie - mają one symbolizować prestiż, władzę, potęgę. Można też zmieniać znaczenie przestrzeni już istniejącej. ( koszary → uniwersytet ).

3. Przyswajanie przestrzeni - istotą tego procesu jest ot, iż jednostki, grupy adaptują się do tej przestrzeni, jak i przestrzeń adaptują do siebie, do swoich wyobrażeń, aspiracji, wartości, potrzeb poprzez jej naznaczanie a zatem spontaniczne i na ogół niesformalizowane modyfikowanie. (jednostka marsylska, którą mieszkańcy zmieniali do swoich potrzeb)

Między jednostką zbiorowością a przestrzenią istnieje skomplikowany układ relacji, który współtworzy układ organizacji społecznej. Między człowiekiem a środowiskiem dokonuje się stała wymiana. W jej trakcie poprzez proces akomodacji jednostka adaptuje środowisko do swoich celów, i równocześnie w procesie asymilacji reorganizuje swoje zachowania w zależności od przeszkód stawianych przez środowisko. Ludzie przyswajają przestrzeń nie tylko w interakcji ze środowiskiem, ale przede wszystkim w interakcjach z innymi ludźmi. Wg Chombatra de Lowa przestrzeń społeczno-geograficzna, z którą się codziennie spotykamy, jest skodyfikowana, zinstytucjonalizowana, unormowana, zorganizowana zgodnie z systemem wartości; przestrzeń jest w dużej mierze wartością innych.

Obecnie proces przyswajania i czytania przestrzeni jest coraz trudniejszy, bo brakuje wolnej przestrzeni; dominuje rynek wtórny przestrzeni, co wynika ze zjawisk takich jak: przeludnienie; zanieczyszczenie środowiska i degradacja miast; zanik punktów orientacyjnych, pozwalających się orientować zarówno w przestrzeni, jak i w strukturze społecznej, co wywołane jest chaosem informacyjnym i sformalizowaną abstrakcyjną organizacją przestrzeni; niemożność przystosowana się jednostek i grup społ., do szybkich przekształceń przestrzeni w wyniku rozwoju technologicznego; niezgodność między kulturowo zakorzenionymi archetypami a nowymi formami wytwarzania przestrzeni takimi jak ulica, centrum, przód i tył, które zagubione są szczególnie we współczesnych zespołach mieszkaniowych.

Podstawowe zasady organizacji przestrzeni wynikają z założenia, iż człowiek jest miarą wszech rzeczy. Abstrahując od różnic kulturowych, przyjmuje się, iż organizacja przestrzeni wynika z dwóch faktów:

1. postawa i struktura ludzkiego ciała

2. relacje bliskie/dalekie między jednostkami

Na tych faktach bazuje jeden z rodzajów przestrzeni zwany PRZESTRZENIĄ PERCEPCYJNĄ - jest ot przestrzeń działań wynikających z podstawowych potrzeb i zachowań człowieka, z intymnego doświadczania własnego ciała, jak i doświadczania innych ludzi. Poprzez to człowiek organizuje przestrzeń w taki sposób, aby odpowiadała jego potrzebom i społecznym stosunkom, oraz je zaspokajała. Czyli ciało jest w przestrzeni, zajmuje przestrzeń, a także poprzez swoje intencje, rządzi przestrzenią. Ciało ludzkie jest wyjątkowe, bo z łatwością utrzymuje prostą postawę ( są wyjątki ). Człowiek wyprostowany, to człowiek gotowy do działania, przestrzeń otwiera się przed nim i natychmiast ulega zróżnicowaniu wg osi przód-tył, prawo-lewo, góra-dół, pion-poziom ( są to pozycje koordynaty ciała, które przenoszą je na przestrzeń ) zgodnie ze strukturą ciała.

PION - POZIOM. W głębokim śnie człowiek nadal ulega wpływom otoczenia, ale traci swój świat, jest po prostu ciałem zajmującym przestrzeń. Natomiast człowiek obudzony, wyprostowany porządkuje świat i przestrzeń, poddaje się ich schematowi. Rządzić przestrzenią to znaczy, że obiektywie punkty odniesienia w przestrzeni, czyli punkty orientacyjne i podstawowe pozycje, poddają się intencjom i koordynatom ludzkiego ciała - człowiek poprzez swoją obecność podporządkowuje przestrzeń schematowi; nie wie o tym, dopóki się nie zgubi. Postawa stojąca jest generalnie postawą godną, pełną rezerwy; pozycja leżąca jest pokorna, stanowi akceptację naszej fizycznej kondycji - osoby chore, źle się czujące kulą się w sobie, kładą się; Człowiek osiąga swój wymiar, gdy stoi, gdy utrzymuje tę pozycję utwierdzającą, godną; dlatego słowo „stać” zawiera wspólny rdzeń z pokrewnymi słowami: „status”, „postawa”, „instytucja”, „statut” - wszystkie one kojarzą się z osiągnięciami, nadawaniem ładu, porządkowaniem.

GÓRA - DÓŁ. Te dwa bieguny są bardzo bogate w znaczenia w większości języków, już o tym wspominaliśmy.

TYŁ - PRZÓD. Przestrzeń z przodu jest przestrzenią wizualną, jest jasna, dużo większa, w przeciwieństwie do przestrzeni z tyłu, która jest ciemna, którą doświadczamy dzięki znakom nie wizualnym. Przestrzeń z przodu kojarzy się z przyszłością, godnością - ludzka twarz budzi respekt a nawet lęk ( w kulturach wschodu zakaz malowania ludzkich twarzy; jednostki o niższych pozycjach społecznych, spuszczały oczy, nigdy nie mogły stanąć wyżej; władca zawsze siedzi wyżej ).

Każdy człowiek jest w centrum świata i otaczająca go przestrzeń jest uporządkowana zgodnie ze schematem jego ciała i zgodnie z tym, jak porusza się człowiek, układają się wokół niego rejony tył - przód, prawa - lewa; także przestrzeń obiektywna przejmuje te schematyczne właściwości. Zarówno pomieszczenia jak i budynki mają przód i tył.

Ludzie nie mylą pozycji pionowych poziomych., choć zdarza się im mylić prawo - lewo.

PRAWO - LEWO. Ogólnie dwie strony ludzkiego ciała pełnią takie same funkcje, choć zdarzają się asymetrie: skręt włosów na głowie układa się w prawo, serce jest po lewej stronie, dwie półkule mózgu pełnią inne funkcje, większość ludzi jest praworęcznie i kiedy ludzie się poruszają, ciążą na prawą strony, przy czym na ile te asymetrie są wyjaśnieniem w różnicach przypisywanych wartością dwóm stroną? We wszystkich niemal kulturach prawą stronę ceni się bardziej; z prawą stroną wiążą się święte siły, prawo, prawość, dobro. Natomiast lewa strona to lewy, lewizna, świeckość, nieczystość, niepewne, złe. W przestrzeni towarzyskiej, przestrzeń na prawo od gospodarza przy stole jest miejscem honorowym. W przestrzeni kosmologicznej strona prawa przedstawia niebo, a lewa piekło.

Elementy ludzkiego ciała dostarczają jednostce miar długości, pojemności, czy objętości, ale nie powierzchni. Powierzchnia jest pojęciem bardziej abstrakcyjnym. Nawet w najprostszych społ. Ludzie muszą oceniać długość i odległość.

ODLEGŁOŚĆ oznacza stopień dostępności a także zainteresowania ludźmi oraz przedmiotami o istotnym znaczeniu dla życia ludzi; ludzie chcą wiedzieć czy ludzie są daleko czy blisko od nich. Naznaczanie bliskiego/dalekiego opiera się nie tylko stopniach geograficznych, ale także na relacjach międzyludzkich, intymności. Dokonujemy rozróżnień na „swój” i „obcy”, „my”, oni”. Kiedy mówimy o bliskich przyjaciołach, znaczy że łączą nas zażyłe intymne kontakty, możliwe, że chodzi też o bliskość przestrzenną. W miarę jak bliscy przyjaciele oddalają się, stygną emocje, kontakty są coraz rzadsze.

DYSTANSE SPOŁECZNE/INTERAKCYJNE ( Edward T. Hall) są one raczej charakterystyczne dla kultury Zachodu:

1. INTYMNY - dystans ten zakłada bliski kontakt z człowiekiem, z jego ciałem. Dopuszczamy kogoś innego do bliskiego kontaktu z nami; jest to zazwyczaj osoba wybrana przez nas, upoważniona do tego kontaktu. W tym dystansie przytulamy się, dotykamy, całujemy, kochamy, pocieszamy. Średnio jest to 30-40cm.

Głowa odgrywa w tym kontakcie średnią role, najważniejsi rolę w tym kontakcie odgrywa komunikacja pozawerbalna i szept ewentualnie. Tu nie trzeba widzieć, to ma być kontakt fizyczny, emocjonalny. Jeżeli nam się ktoś podoba, będziemy robić wiele, aby być blisko tej osoby (podawanie płaszczyka, przepuszczanie w drzwiach, ocieranie, w autobusie, w ławka kościelnych i w naszej sali wykładowej jest bardzo mało miejsca na dystans). Ludzie różnie tolerują takie zachowania, gdy narusza się ten dystans.

Jest to też kwestia zakłócania przestrzeni publicznej - gdy para się ściska, całuje na przystanku jest to krępujące dla osób trzecich, które nie wiedzą jak reagować na takie zachowania ( przyłączyć się? ).

W kulturach Zachodu generalnie nie lubimy kontaktu bliskiego z obcymi osobami; w kulturach Wschodu bliski kontakt z obcym człowiekiem nie jest niczym oburzającym i nie jest traktowany jako zaburzenie dystansu intymnego.

2. INDTWIDUALNY/OSOSBISTY/OSOBNICZY - niewielka strefa izolująca nas od innych; wyróżniamy fazę bliższą (45-75cm) i dalszą (76-120cm). W fazie bliższej np. trzyma się partnera, obejmuje, zanikają zaburzenia indywidualne, możemy obserwować jakie relacje łączą jednostki, w zależności od tego, jak się sytuują w przestrzeni, np. bliscy członkowie rodziny mogą przebywać bardzo blisko siebie.

Natomiast faza dalsza to jest już tak na długość wyciagnięcia reki i jest to w dosłownym sensie granica fizycznej dominacji; poza nią nie da się bez trudu dosięgnąć kogoś ręką. Przy tej odległości możemy toczyć rozmowy, dobrze widzimy rozmówcę, poziom głosu jest umiarkowany; jest to dystans kontaktów przyjacielskich, a także z dobrymi znajomymi.

3. SOCJALNY - (121-360cm) - w tej odległości załatwiamy wszelkie sprawy nieosobiste, urzędowe, pracujemy obok siebie, bierzemy udział w zebraniach mniej lub bardziej formalnych ( np. rozmowa z szefem, w urzędzie, w debatach politycznych w TV)

4. PUBLICZNY - (360-750 i więcej cm) - dystans zakładający właściwie izolację, brak zaangażowania osobistego, emocjonalnego, kontakt jest bardzo formalny; charakterystyczny dla osób publicznych. ( np. polityk z trybuny, aktor ze sceny )

Problemy dystansu są kwestia bardzo istotną; ludzie tłoczą się w miastach, projektanci zamykają ludzi w pudełkach, do tego dochodzą podziały biur na boksy. Dzielą oni przestrzeń według schematów ciała, natomiast nie bierze się pod uwagę społecznych i psychologicznych konsekwencji zatłoczenia. Hall, obserwując szczury, stwierdził, iż ludzie, którzy są zniewoleni i skrępowani ciasną przestrzenią, są ludźmi zdesperowanymi, chcą więcej przestrzeni, im dostają przestrzeni mniej.

Przestrzeń i miejsce:

MIEJSCE jest pojęciem intuicyjnym, związanym z doświadczaniem przez człowieka środowiska życia codziennego, i od konkretniej definicji miejsca ważniejsze jest ot podkreślenie relacji między miejscem a przestrzenią, ponieważ są ona zasadniczymi składnikami naszego świata. Pojęcie przestrzeni jest szersze od miejsca.

KLASYFIKACJA PRZESTRZENI związku z relacjami między przestrzenią a miejscem (Relph):

1. PIERWOTNA - jest ot przestrzeń instynktownych zachowań i działań bezrefleksyjnych, przyrównuje się je do tzw. funkcjonalnego kręgu zwierząt, przez które ekolodzy rozumieją środowisko, w którym zwierzęta są w stanie przeżyć i spełniać wszystkie swoje życiowe funkcje. Przestrzeń ta ma swą strukturę, ale proces tej strukturyzacji dokonuje się nieświadomie w niemowlęctwie. Nowo narodzone niemowlę nie ma świata, a właściwie utraciło swój dotychczasowy świat, jaki posiadało w łonie matki. Nie może odróżniać siebie od zewnętrznego, będzie się tego dopiero uczyło.

Na tym poziomie trudno dokonać rozróżnieni na przestrzeń i miejsce, choć rozróżnia się archetypiczne miejsca związane z podstawowymi czynnościami człowieka: spanie, jedzenie, schronienie, zabawę. Tak więc zróżnicowanie miejsc w przestrzeni pierwotnej ma charakter biologiczny, jest wspólne ludziom i zwierzętom. Dopiero w innych rodzajach przestrzeni miejsca nabierają nowej jakości, nowego znaczenia, znanego już tylko doświadczeniu człowieka.

2. PERCEPCYJNA - wynika z podstawowych potrzeb i zachowań człowieka, z intymnego doświadczania własnego ciała, doświadczania innych ludzi.

3. EGZYSTENCJALNA - jest to świat życia codziennego; jawi się on jako intersubiektywny, dzielony z innymi; nie jest ot przestrzeń bierna, czekająca, aby być doświadczana, ale jest ot przestrzeń bezustannie tworzona i zmieniana przez ludzką aktywność, działalność, dzięki którym powstają nowe struktury przestrzenne jak domy, miasta i wsie. Jest ot przestrzeń zdefiniowana kulturowo - będąc pełną znaczeń dla jednych, dla innych może być zupełnie beż znaczenia ( Czerwona Skała dla Aborygenów a Europejczyków ), nie wolno lekceważyć strefy sacrum danej grupy.

Zatem przestrzeń dzielimy na dwie strefy: sacrum, która jest zakorzeniona religijnie, która jest uświęcona kultem i tradycją; oraz przestrzeń geograficzna - profanum - jest odzwierciedleniem podstawowej świadomości świata, doświadczeń i intencjonalnych powiązań człowieka ze środowiskiem. Jest to znacząca przestrzeń danej kultury, oswajana poprzez nadawania miejscom nazw własnych. Imiona miejsc wiążą człowieka z terytorium, czynią je mu bliższym, znajomym, swojskim, uporządkowanym a więc bezpiecznym. Przestrzeń geograficzna nie jest neutralna ani obiektywna, jest pełna znaczeń, szczególnie przestrzeń zurbanizowana. Ch. Norberg-Schulz wprowadził podział przestrzeni geograficznej na STRUKTURĘ WERTUKALNĄ I HORYZONTALNĄ.

Struktura WERTYKALNA: wymiary:

1. geografia - gdzie znaczenia odnoszą się do regionów, narodów, kontynentów, które są poza bezpośrednim doświadczaniem człowieka;

2. krajobraz - podstawowe pole ludzkiej działalności, interakcji ze środowiskiem;

3. miasto - funkcjonuje podobnie jak krajobraz, jednak ramy działania są całkowicie wykreowane przez człowieka;

4. ulica - podstawa ludzkiego doświadczania miasta;

5. dom - najważniejszy punkt odniesienia ludzkiego życia;

6. obiekt - jako przestrzeń materialna, gdzie wartość obiektów jest określana prze ich znaczenia ( kościół, bank )

Z tego podziału wynika taki wniosek, iż rzeczywistość życia codziennego toczy się na różnych poziomach, a w danym momencie człowiek skupia się na jednym tylko z nich. Natomiast na każdy z tych poziomów nakłada się STRUKTURA HORYZONTALNA: obszary, ścieżki i miejsca.

OBSARY - wyróżnia ważność i znaczenie jakie nadaje im dana grupa kulturowa, a do tych obszarów prowadzą różne ŚCIEŻKI; obszary o szczególnej intensywności znaczeń to MIEJSCA. Układ ścieżek i obszarów może odnosić się do fizycznych cech środowiska, lub do zjawisk symbolicznych, mitycznych (droga na Olimp). Znaczenia definiujące miejsca nie muszą być takie same dla różnych kultur, miejsca nie muszą mieć także wyraźnych granic, wystarczy, ze mają coś odmiennego od zewnętrzna.

4. ARCHITEKTONICZNA I PLANISTYCZNA - jest to dwuwymiarowa przestrzeń map i planów, projektów urbanistów i architektów, która nie uwzględnia bezpośredniego doświadczania przestrzeni, a tylko efektywność jej wykorzystania i zagospodarowania czyli planowy ład przestrzeni.

5. ABSTRAKCYJNA - jest tworem naszego umysłu, odbiciem symbolicznej myśli człowieczej, jest przestrzenną wyobraźnią człowieka, jest światem logicznych zależności, gdzie miejsca są jedynie punktami ( geometria Euklidesa )

Wszystkie rodzaje przestrzeni są przez człowieka doświadczane i stanowią o jego człowieczeństwie - przestrzeń pierwotna integruje nas z naszym naturalnym środowiskiem; percepcyjna nadaje nam tożsamość jako osobom, członkom społeczeństwa; egzystencjalna pozwala przynależeć do określonych zbiorowości społecznych; architektoniczna i planistyczna integruje nasze myśli i doświadczenia dotyczące przestrzeni, natomiast abstrakcyjna oznacza, iż jesteśmy w stanie myśleć o przestrzeni i kreować określone przestrzenie.

Co się składa na FENOMEN MIEJSCA ( GENIUS LOCI )

Wiele elementów: lokalizacja ( położenie definiowane kulturowo ); krajobraz; społeczność, ludzie związani z danym miejscem; postrzeganie miejsca przez pryzmat osobowości, dotychczasowych subiektywnych doświadczeń jednostki związanych z nimi postaw wobec świata; sens i tożsamość miejsca czyli jego odrębność i indywidualność ( miejsce może stracić swój sens gdy z kościoła robimy dyskotekę ); wewnątrz ( identyfikacja z miejscem ) i na zewnątrz miejsca ( gdy tylko przejeżdżam przez miejsca ); wyobrażenia o miejscu ( fantastyczny Paryż ).

19.04.2006

Temat: GLOBALIZACJA, METROPOLIZACJA

Epoka globalizacji najpełniej uwidacznia się w dzisiejszych ośrodkach nowoczesnego świata.

Jedna z teorii mówi o globalnych ośrodkach miejskich skupiających siedziby ponadnarodowych korporacji, skupiających usługi techniczne, finansowe i konsultingowe. Jak pisze Giddens - to wynik realizacji dzieła globalizacji i ona właśnie nadaje tym miastom kierunek.

Konkurowanie czy konkurencyjność to jest immanentna cecha współczesnego społeczeństwa. Wg M. Castellsa („Społeczeństwo sieci”) to konkurowanie opiera się na czterech podstawach:

1. rozwój technologii w powiązaniu z badaniami naukowymi,

2. dostęp do zróżnicowanego, zintegrowanego rynku,

3. różnica między kosztem produkcji w miejscu wytwarzania a ceną na rynku przeznaczenia,

4. zgodność polityczna instytucji narodowych i ponadnarodowych do opracowywania i realizacji strategii wzrostu gospodarczego kraju i regionu, którymi zarządzają.

W obecnej sytuacji patologicznej demokracji w naszym kraju w ogóle nie należy myśleć o tej czwartej postawie.

Pod względem konkurencyjności (konkurowania) Europę Środkowo-Wschodnią cechuje nie tylko opóźnienie infrastrukturalne i technologiczne, ale także silne wciąż postawy egalitarne, które są przeciwne różnicującemu społecznie współzawodnictwu, co szczególnie wyraźnie widać w dawnych krajach socjalistycznych.

Obecnie, aby osiągnąć znaczącą pozycję w ponowoczesnym świecie, należy mieć na uwadze rozwój gospodarki i demokratyzację życia społecznego, ale przede wszystkim tworzenie nowych technologii (tutaj przykładem może być fińska Nokia) oraz wzrost ludzkich kwalifikacji. Istotne wspomożenie pieniędzmi publicznymi rozwoju szkolnictwa wyższego i placówek badawczych w Korei Południowej, w Japonii czy w Irlandii, która zdecydowanie postawiła na edukację, wpłynęło znacząco na rozwój społeczno-ekonomiczny społeczeństw w tych krajach (poprzez zmianę w funkcjonowaniu przedsiębiorstw chociażby oraz wysoką konkurencyjność w świecie).

Pod koniec XX wieku w krajach wysoko rozwiniętych skończyły się dwie epoki historyczne:

1. epoka agrarna - największym zasobem była ziemia i prymitywna ludzka praca,

2. epoka przemysłowa (krótsza).

Okres poprzemysłowy znamionują trzy cechy:

1. produkcja i wzrost ekonomiczny są wynikiem rozwoju wiedzy,

2. w gospodarce dominuje świadczenie usług (upadek zawodu rolnika poprzedza jedynie schyłek zawodów produkcyjnych w przemyśle),

3. wzrasta znaczenie zawodów opartych na wiedzy.

Jednym z wyróżników globalizacji jest rozwój ponadnarodowych korporacji. Podejmowane przez nie decyzje o lokalizacji inwestycji silnie oddziałują w skali lokalnej i regionalnej, mają istotny wpływ na społeczne wytwarzanie przestrzeni w krajach ulokowania. Toteż przekształcenia gospodarki światowej ostatnich 20 lat zaczynają być widoczne w krajobrazie oraz strukturze społecznej miast i w tym kontekście można mówić o urbanizacji (metropolizacji).

Metropolizacja - przejmowanie przez niektóre wielkie miasta funkcji kierowniczych w zarządzaniu gospodarką postindustrialną w skali ponadnarodowej. To jest taki top-menagement jeśli chodzi o duże miasta. Metropolizacja występuje w rozmaitej skali, więc wyróżnia się kilka rodzajów metropolii:

1. metropolie globalne (światowe), które sterują światową gospodarką i globalizacją (np. Nowy Jork, Londyn, Paryż, Tokio, Zurych, Hongkong),

2. metropolie kontynentalne, które mają niepełne funkcje międzynarodowe, ale kontrolujące gospodarkę kontynentu (Europa: np. Mediolan, Monachium, Bruksela),

3. metropolie regionalne, które odgrywają rolę w skali kraju lub w obrębie kilu państw sąsiedzkich, posiadające przy tym jakąś uznaną specjalizację światową (np. Tuluza - przemysł aeronautyczny); te metropolie nie są w stanie pełnić funkcji sterujących i kontrolnych w szerszej skali.

Metropolie (etymologia: miasta matki) - wielkie miasta o szerokim zasięgu i wpływie, cechuje je umiędzynarodowienie działalności usługowej, kulturowej, znacznie silniejsze związki z innymi metropoliami a nie z otaczającym regionem oraz konkurowanie o najlepszą pozycję w kraju czy na świecie. Procesy metropolizacji można odnosić do miast liczących co najmniej 500 tys. Mieszkańców, bo już to powoduje występowanie wystarczająco silnych i zróżnicowanych funkcji etnograficznych. Większość badaczy skłania się jednak do liczby 1 miliona ludności jako do minimalnej dla metropolii. Ta cecha ilościowa (liczba ludności) wpływa na inne cechy jakościowe metropolii. Głównymi wymiarami stymulującymi procesy metropolizacji i implikującymi poważne przeobrażenia społeczne są:

1. przejście z wytwórczości przemysłowej do usługowej,

2. delokalizacja i dekoncentracja fabryk z regionów przemysłowych do obszarów słabo lub wcale nieuprzemysłowionych (np. do krajów Trzeciego Świata lub Europy Środkowo-Wschodniej),

3. poszukiwanie jak najtańszej siły roboczej oraz obniżanie kosztów związanych z wymogami ochrony środowiska.

Delokalizacja spowodowała, że powstała konieczność wzmocnienia rynków finansowania i zarządzania tej działalności przenoszonej, co z kolei spowodowało zwiększenie zapotrzebowanie na usługi finansowe, doradcze, prawnicze i reklamowe. Tak wyspecjalizowany sektor usług wymaga zatrudnienia osób o najwyższych kwalifikacjach, ale z drugiej strony jest zapotrzebowanie na personel o niskich kwalifikacjach dla obsługi produkcji (np. we Wrocławiu brakuje wykwalifikowanych robotników - poszukiwani do pracy mają kwalifikacje albo za wysokie albo za niskie).

Liczni osiągający wysokie dochody specjaliści zwiększyli zapotrzebowanie na luksusowe towary i usługi - tworzą oni nową klasę metropolitarną. Klasa obsługi - zatrudnienie w sklepach, restauracjach, hotelach, usługach osobistych - jest to nisko kwalifikowany personel, zazwyczaj kobiety. W społecznej przestrzeni metropolii pod względem struktury społecznej widoczna jest społeczna i ekonomiczna polaryzacja. Z jednej strony mamy silną ekonomicznie klasę metropolitarną, z drugiej strony szeroką klasę społeczną cechującą się niskimi zarobkami i niepewnością zatrudnienia. Castells - widzi w mieście późnej nowoczesności tylko dwie klasy: upperclass i underclass, które funkcjonują w wielkich, globalnych metropoliach. Ta polaryzacja dokonuje się kosztem tradycyjnej niskiej klasy średniej rugowanej z handlu i usług przez wielkie międzynarodowe sieci handlowe. Ponadto tej społecznej polaryzacji sprzyja legalny i nielegalny napływ emigrantów zasilających zmarginalizowane szeregi mieszkańców wielkich miast.

Wyróżnia się kilka dominujących tendencji występujących w metropoliach w odniesieniu do gospodarki globalnej:

1. w metropoliach następuje koncentracja miejsc pracy, w tym głównie dla pracowników o najwyższych kwalifikacjach oraz szybszy wzrost produkcji,

2. względna despecjalizacja gospodarki regionalnej i miejskiej wynikająca z dominacji sektora usług, a różnice międzyregionalne bardziej widoczne są w poziomie zatrudnienia aniżeli w specyfice sektorowej,

3. wzrost różnic między centrami a peryferiami oraz częstotliwości i gęstości poziomów relacji między metropoliami,

4. wzrost nierówności między regionami i miastami metropolitarnymi oraz wewnątrz stref metropolitarnych,

5. nasilenie zróżnicowania czasoprzestrzennego między jednostkami (chodzi tutaj o ruchliwość mieszkaniową i okazjonalną, która bardzo wzrosła).

Metropolie dzięki swej dość elastycznej strukturze są odporniejsze na światowe wahania koniunktury aniżeli otaczające je regiony (mniejsze bezrobocie, ludzie są bardzie ruchliwi, elastyczni, dbający o swoje interesy). Metropolia wcale nie musi być lokomotywą swojego regionu (metropolia dba o swoje interesy).

Reasumując, metropolia:

• to aglomeracja miejska licząca co najmniej 1 mln mieszkańców,

• cechuje się doskonałością usług, instytucji i wyposażenia, czyli infrastruktury i infostruktury,

• cechuje się potencjałem innowacyjnym w zakresie ekonomicznym, technicznym, społecznym, politycznym i kulturalnym,

• cechuje się wyjątkowością i specyfiką miejsca.

W Polsce, biorąc pod uwagę te wszystkie kryteria jakościowe i ilościowe, żadne miasto, łącznie z Warszawą, nie spełnia kryteriów bycia metropolią. Relatywizując te kryteria do polskiej specyfiki gospodarczej, społecznej, ekonomicznej czy kulturowej można przyjąć, iż takie miasta jak np. Warszawa czy Wrocław (miasta pow. 500 tys. mieszkańców) mogą być uznane za metropolie w skali krajowej.

Powstawanie i rozwijanie się metropolii oraz ich ewentualny schyłek zależy od strategii wielkich międzynarodowych firm a o rozwoju regionalnym w coraz mniejszym stopniu decyduje dynamika gospodarcza danego kraju. Jednak oferta turystyczna, kulturalna danego miasta jest w stanie przyciągnąć turystów, inwestorów (więc nie tylko przemysł wielkich korporacji decyduje o rozwoju metropolii).

Tropizm metropolitarny - polega to na przyciąganiu znanych marek i inwestorów do wielkiego miasta, w ślad za jedną firmą przyjdą następne.

Współczesne przekształcenia przestrzeni miejskiej polegają głównie na rozszerzaniu się obszarów podmiejskich i przedmiejskich czyli powstawaniu szerokich wielomilionowych aglomeracji z kilkudziesięciokilometrową podmiejską strefą metropolitarną (dezurbanizacja, nowa urbanizacja). Metropolizacja prowadzi również do zmiany tkanki społecznej, miejskiej nie tylko samej metropolii, ale również sieci miejskiej i regionalnej od niej uzależnionej. Wzrost metropolii może przebiegać w trojaki sposób:

1. poprzez ruch naturalny - pozytywny bilans migracji i rozszerzanie granic miejskiego inwestowania,

2. poprzez wzrost i przekształcenia obszaru aglomeracji miejskiej, np. Paryż,

3. poprzez wzajemne powiązanie dwóch i więcej aglomeracji wraz z innymi pobliskimi miejscowościami - grono miejskie.

We współczesnym świecie rola metropolii jest nie do przecenienia, są to najważniejsze ośrodki dynamiki i dominacji gospodarczej i technologicznej, kulturowo-społecznej w skali regionu, świata.

Archetyp nowoczesnego regionu w Europie - Bawaria, północne Włochy, okręg Barcelony, wzór nowoczesnego miasta europejskiego to Frankfurt n/Menem. Dekalog nowoczesnego miasta:

1. metropolia posiada rozbudowany trzeci sektor gospodarki, zarówno w zakresie usług nowoczesnych jak i tradycyjnych, wysoki poziom kapitału ludzkiego, społecznego,

2. metropolia ma zdolność przyjmowania z zagranicy kapitału, inwestycji, ekspertów, siły roboczej, towarów i usług, co wymaga bardzo zróżnicowanej infrastruktury,

3. metropolię cechuje obecność firm zagranicznych, siedzib i filii międzynarodowych koncernów, banków, placówek dyplomatycznych, instytucji pozarządowych, naukowych, oświatowych (duża liczba studentów zagranicznych),

4. metropolia jest w stanie eksportować swoje ikony, czyli przedsiębiorstwa, banki, instytucje społeczne, kulturalne, ekonomiczne, naukowe, które są jej znakiem rozpoznawczym,

5. metropolia dysponuje świetną komunikacją tradycyjną (infrastrukturą) oraz infostrukturą (np. internet),

6. metropolia posiada gęsty układ transportowy łączący ją z zagranicą poprzez system autostrad, szybkich kolei, lotnisk międzynarodowych,

7. metropolia posiada rozbudowane kompleksy kongresowe, wystawiennicze i biurowe, hotele, międzynarodowe szkoły, instytucje naukowe, kancelarie prawnicze i doradcze,

8. regularnie organizowane są imprezy o zasięgu i randze światowej, np. festiwale teatralne, filmowe, muzyczne, wystawy expo, olimpiady, mistrzostwa świata itp.,

9. obecne są siedziby ponadkrajowych mediów masowych,

10. metropolia uczestniczy w europejskim i światowym systemie miast, regionów nowoczesnych czy innych metropolii, np. w stowarzyszeniach miast partnerskich.

Wykład 24.05

SOCJOLOGIA WSI I OBSZARÓW WIEJSKICH

Wprowadzenie

Socjologia wsi - subdyscyplina socjologii opisująca i analizuje funkcjonowanie i przeobrażenia rodzin i gospodarstw rolnych oraz społeczności wiejskich.

Socjologowie ujmowali tą kwestię z własnej perspektywy - historyczno narodowej; zajmowali się zatem przede wszystkim „swoją wsią”, właściwą swojemu społeczeństwu narodowemu. Tak więc polscy autorzy ??????? skupili się na zagadnieniach chłopskiej wsi i chłopskiego rolnictwa w Polsce.

Generalnie, socjologia wsi opierała się na biegunowym założeniu, które funkcjonowało także w socjologii miasta:

dychotomia miasto - wieś

Postulowana odmienność tych społeczności zakładała, w obrębie socjologii wsi, że wieś/wiejskość cechują:

- relatywnie niska gęstość społeczna;

- dominacja rolnictwa jako podstawowej formy aktywności ekonomicznej i zawodowej;

- szczególny typ więzi społecznej oparty na stosunkach osobistych i bezpośrednich.

Jednakże, w toku procesów modernizacyjnych zaczął zanikać tak ujmowany model życia wiejskiego. Obszary wiejskie podlegają procesom urbanizacyjnym i metropolizacyjnym.

Dlatego w latach 80. pojawiły się koncepcje zmiany tożsamości socjologii wsi. Jedną z propozycji była amerykańska idea przekształcenia socjologii wsi w socjologię rolnictwa (sociology of agriculture), która skupiałaby się na analizach kontekstu instytucjonalnego wzorów działań i organizacji społecznej rolnictwa jako sektora gospodarki. A więc spojrzenie na wieś tylko i wyłącznie z perspektywy ekonomicznej (i to wsi amerykańskiej).

Inną propozycją była koncepcja przekształcenia socjologii wsi w socjologię obszarów wiejskich (koniec XXw.). Nawiązuje ona do ujęcia przestrzennego, które także funkcjonuje w socjologii miasta (kiedy mówi się o socjologii przestrzeni miejskiej). Odchodzi się od klasycznego paradygmatu wsi/wiejskości, ujmując problem w kategorii obszaru wiejskiego.

W polu zainteresowań socjologii obszarów wiejskich znajdowałaby się:

- konfiguracja procesów ekonomiczncyh, politycznych, społecznych i kulturowych oddziałujących na obszary określane mianem wiejskich lub niemetropolitalnych

Taka perspektywa wyklucza redukowanie procesów typowych dla obszarów wiejskich do jednego wymiaru (np. ekonomicznego) albo koncentrowanie się tylko na jednym nurcie przeobrażeń (np. modernizacji, co było charakterystyczne dla klasycznego paradygmatu socjologii wsi.).

Definicje

Współcześnie odchodzi się od stosowania pojęcia „wieś” podobnie jak w socjologii miasta odchodzi się od pojęcia „miasta”. Postulowane są zmiany klasycznych nazw interesujących nas subdyscyplin.

Wieś / wiejskość charakteryzuje:

- dominacja rolnictwa jako podstawowej formy aktywności ekonomicznej i zawodowej (j.w.);

- mniejsza niż w mieście gęstość ludności;

- relacje społeczne oparte na więzi krewniaczo - sąsiedzkiej i długotrwałości zamieszkiwania;

- wysokie wartościowanie własnej społeczności jako „swoich”, jako wspólnotę, w której obowiązuje zasada wzajemności i w której można liczyć na pomoc, ale ma się wobec niej zobowiązania;

- silna rola tradycji; brak wyostrzonej historycznej perspektywy, polegający na stabilnym i niezmiennym obrazie świata;

- dominacja komunikacji ustnej;

- eksponowany jest autorytet osób starszych;

- skłonności zachowawczo - konserwatywne w aspekcie psychospołecznym;

- wyraźny podział na swoich i obcych; nieufność wobec obcych;

- więź bardzo bogata emocjonalnie, ale bardzo słabo zracjonalizowana; ograniczona zarówno treściowo, jak i społecznie;

- nastawienie więzi na reprodukcję tradycyjnych, dobrze znanych sytuacji, rytuałów i obrządków, wzajemną solidarność; nie zawiera jednak impulsu do tworzenia międzygrupowych form funkcjonowania ani stymulacji rozwoju.

Obszar wiejski - ogląd skoncentrowany na wybranym elemencie charakterystyki wsi (nie całościowy i nie systemowy) - tym elementem jest przestrzeń wyodrębniona ze względu na swoją specyfikę. Ową specyficzną cechą jest współcześnie czynnik demograficzny określający zagęszczenie ludności zamieszkującej jakieś terytorium. Jest to niestety kryterium bardzo umowne, np. w UE za obszary wiejskie uznaje się obszary o gęstości zaludnienia nie przekraczającej 100 os/km²; w krajach OECD: 150 os/ km².

W Polsce kryterium jest administracyjny status danej miejscowości. Według tego kryterium powierzchnia obszarów wiejskich w Polsce stanowi nieco ponad 93% terytorium kraju, a ludność wiejska stanowi 38,2% populacji (wg danych Spisu Powszechnego).

Wieś polska jest różna od wsi europejskiej i od wsi trzeciego świata - tutaj również da się zaobserwować „trzy prędkości”. Niektórzy twierdzą nawet, że w Europie można już mówić o socjologii obszarów wiejskich, ale w Polsce wciąż o socjologii wsi, bo nasza wieś jest inna niż europejska i amerykańska.

Socjologia obszarów wiejskich uwzględnia zmiany jakie miały miejsce w ciągu ostatnich 50ciu lat na obszarze tzw. wsi:

- redukcja odsetka mieszkańców wsi zajmujących się rolnictwem (nie u nas; w krajach rozwiniętych jest to zaledwie kilka procent zatrudnionych, u nas ok. 30%);

- pojawienie się wielu nowych grup zawodowych na wsi;

- zanik tradycyjnej więzi społecznej i kultury wsi w ramach procesu urbanizacji wsi.

W tym sensie tradycyjna wieś w krajach wysoko rozwiniętych już nie istnieje, natomiast w naszym kraju jest to wciąż w dużej mierze wieś tradycyjna.

Od początku powstania socjologii jako nauki do końca lat 70. socjologiczna refleksja nad wsią i rolnictwem pozostawała pod wpływem dychotomii miasto - wieś / wiejskość - miejskość, której odpowiadają następujące:

- Becker: społeczeństwa sakralne i świeckie;

- Durkheim: solidarność mechaniczna i organiczna;

- ??????? status i kontrakt;

- R. Redfield: continuum: społeczeństwa ludowe i miejskie (wiejskość i miejskość mają stopniowalny charakter, każde społeczeństwo ma w jakimś stopniu cechy obu);

- Spencer: społeczeństwa militarne i przemysłowe;

- Toennies: wspólnota i stowarzyszenie;

- Weber: społeczeństwa tradycyjne i racjonalne.

Istotą tradycyjnego paradygmatu socjologii wsi było zatem postrzeganie przeobrażeń zachodzących w społecznościach wiejskich i rolnictwie jako skutków procesu adaptacji nowoczesnych sposobów życia, systemów wartości i technologii stosowanych w miastach, co określano mianem urbanizacji wsi. W okresie uprzemysłowienia, wobec migracji ludności wiejskiej do miast, następował proces odwrotny - ruralizacja miasta.

Obiektem analiz stał się zatem chłop-rolnik - użytkownik gospodarstwa i jego najbliższy kontekst: rodzina, sąsiedztwo, społeczność wiejska. W tradycyjnym paradygmacie uznawano, że jedynie od charakteru i intensywności procesów adaptacji, innowacji technologicznych, instytucjonalnych i kulturowych zależy przebieg procesu modernizacji wsi.

Przyczyny upadku tradycyjnego paradygmatu (pod koniec XXw):

- znaczne zróżnicowanie przemian obszarów wiejskich w krajach wysoko rozwiniętych; odmienne tempo podważyło i zaawansowanie przekonanie o powszechności i jednakowym sposobie dyfuzji i adaptacji innowacji (linearności rozwoju społecznego);

- gospodarcze i polityczne kryzysy w państwach socjalistycznych (2 poł. XX w.) pokazały niewydolność gospodarek socjalistycznych i podważyły twierdzenia o wspaniałych postępach industrializacji i urbanizacji w państwach socjalistycznych, wynikające z przekonania o wyłącznie pozytywnej roli innowacji technologicznych, bez zwracania uwagi na kontekst strukturalno-instytucjonalny danego społeczeństwa; [ten fragment był ledwo słyszalny, gdyż zagluszył go siedzący obok mnie Witold opowiadając o wysadzaniu Irlandii w powietrze - musicie więc zajrzeć do notatek...]

- narastające w XX w. wzajemne powiązania między gospodarkami i państwami, będące same w sobie efektem modernizacji, zaczęły odgrywać rolę aktywnego czynnika kształtującego kształt i właściwości owej modernizacji (co zyskało w latach 80. miano globalizacji);

Zjawiska zmieniające rzeczywistość społeczną w ogóle miały zatem udział w upadku sformułowanej w latach 20. koncepcji miejskości/wiejskości i obowiązującego paradygmatu.

Do czego miałaby się współcześnie odnosić kategoria wiejskości, skoro trzy jej zasadnicze aspekty: zawodowy, przestrzenny i społeczno kulturowy są ze sobą powiązane? Można np. mieszkać na wsi, a pracować w mieście i reprezentować kulturę miejską.

Społeczności wiejskie zaczęły być analizowane jako jeden z elementów nowoczesnego czy nawet ponowoczesnego świata, zaczęto odrzucać koncepcję linearnych zmian wiejskość - miejskość, traktując przemianę społeczności wiejskich po prostu jako zmianę pewnych obszarów społeczeństwa, która może iść w bardzo różnych kierunkach.

Kryzys klasycznego paradygmatu stał się początkiem końca spójności socjologii wsi, podobnie jak to się stało w socjologii miasta i w socjologii w ogóle. Socjologia wsi stała się zbiorem rozmaitych koncepcji i analiz dotyczących ludzi, środowiska, pracy, ekonomii związanych z obszarami niemetropolitalnymi.

Coraz wyraźniejszą postać zaczyna zatem przybierać socjologia obszarów wiejskich, coraz powszechniej używa się tego określenia, choć socjologia polska jest jeszcze przywiązana do starego paradygmatu, co odbija się między innymi w nazewnictwie, dlatego że proces modernizacji dopiero przechodzimy.

31.05.06 SMiW

Termin obszar wiejski jak się okazuje nie jest terminem jednowymiarowym, jednoznacznym. Owszem to już była mowa obszary wiejskie zasadniczo różnią się od obszarów miejskich, ale istnieje wiele odmian tych obszarów wiejskich. Otóż pod wpływem procesów globalizacyjnych i modernizacyjnych obszary wiejskie uległy głębokim przekształceniom. Produkcja rolna przestała być dominującą cechą obszarów wiejskich. Pojawiły się nowe formy użytkowania i aktywności w wiejskiej przestrzeni. Obszary wiejskie zamieszkują i prowadzą swoją działalność zawodową grupy społeczne nie związane z rolnictwem, jako przedstawiciele wolnych zawodów. Migracje społeczne zmieniły swój kierunek, dotychczas, do lat 70 XX wieku był to kierunek ze wsi do miast. od lat 70 jest to raczej kierunek miasto- wieś, w krajach rozwiniętych. Środowisko naturalne czyli przyroda obszarów wiejskich nie jest już tylko postrzegane jako dostarczyciel surowców dla gospodarki żywnościowej, leśnej czy rybołówstwa ale zaczyna pełnić istotną rolę jako przestrzeń o istotnych walorach estetycznych, wypoczynkowych , turystycznych, ekologicznych, kulturowych . Mówi się o skansenizaji obszarów wiejskich , ze względu na dziedzictwo kulturowe. Żeby zachować krajobraz nienaruszony. Z punktu widzenia socjologicznego ujęcia przestrzennego obszar wiejski może być rozumiany dwojako:

1. przestrzeń -jako przestrzeń, której przypisuje się określone charakterystyki, cechy

2. miejsce - place, jako miejsce szczególnie znaczące i doświadczane przez jego użytkowników

implikuje to wiele odmian obszarów wiejskich, w zależności od cech określonych fragmentów przestrzeni , jak i swoistych znaczeń czy działań podejmowanych w obrębie określonych miejsc.

Obszar wiejski rozumiany jako przestrzeń może być charakteryzowany po przez stopień gęstości zamieszkującej go ludności, tak jest w definicjach przyjętych przez kraje OECD czy przy definicjach przyjętych przez kraje UE. W ten sposób w tych krajach można wyróżnić regiony o dominującym i jedynie znaczącym udziale obszarach wiejskich oraz regiony zurbanizowane czyli pozbawione obszarów wiejskich tych ostatnich w krajach UE jest oczywiście znacznie więcej niż tych poprzednich.

Obszary wiejskie różnicuje się również według kryteriów ekonomicznych np.; poziomu produkcji w przeliczeniu na jednego mieszkańca czy poziomu zależności od zatrudnienia w rolnictwie. W krajach Unii wyróżnia się 3 rodzaje obszarów:

1. Zmodernizowane- są to obszary położone bardzo blisko ośrodków miejskich , które poddawane są wpływom miejskich, (po) nowoczesnych sposobów i stylów życia, są to obszary charakteryzujące się dużym przyrostem ludnościowym, zanikającym znaczeniem rolnictwa i zwiększającym się zróżnicowaniu w użytkowaniu ziemi Na tym terenie znajdować by się miały tereny rekreacyjno- wypoczynkowe, rezydencjonalne, przemysłowe, rolnicze. Patrząc z kategorii ekonomicznych jest to taki obszar o charakterze suburbialnym, patrząc z perspektywy miasta, jest to już obszar metropolitarny patrząc z punktu widzenia metropolizacji, czyli jest strefa do kilkudziesięciu kilometrów wokół wielkiego miasta ,w naszym przypadku Polski, a jeszcze większej liczbie tych kilometrów w przypadku miast Europy zachodniej . Jest to typowy wygląd suburbiów, ni to obszary wiejskie ni miejskie, po prostu obszary zmodernizowane.

2. Upadające- obszary wyludniające się, o relatywnie wysokim poziomie znaczenia gospodarki rolnej ale z małymi możliwościami znalezienia zatrudnienia z uwagi na postęp techniczny. Obszary oddalone od obszarów zurbanizowanych, nie te podgórskie( na Dolnym Śląsku) ale te pośrednie na styku np. legnickie, takie pośrednie pomiędzy większymi miastami regionu. Jest tam co prawda względnie wysoki poziom znaczenia rolnictwa, ale relatywnie na dość niskim poziomie zwłaszcza do rolnictwa unijnego oraz jest tam coraz większe bezrobocie zarówno w rolnictwie jak i po za nim , jest mało ośrodków miejskich które by absorbowały te ludność , gdyby nie było stref ekonomicznych w tych mniejszych miejscowościach położonych w pobliżu tych większych miast , wówczas szanse znalezienia pracy były by mizerne. Np. . miejscowość Żarowo

3. Zmarginalizowane -dominujące wyludnienie i dominujące rolnictwo ale mają te obszary niewielkie możliwości na wprowadzanie zróżnicowanej aktywności gospodarczej z uwagi na brak infrastruktury i rozmaitych usług . Są to te wioski w których zostaje kilka osób na krzyż , zwłaszcza starszych . Kolokwialnie na takie wioski mówimy „zabite dechami', do których np. dopiero kilka lat temu doprowadzono prąd. Z punktu widzenia UE cały nasz obszar wiejski jest obszarem upadającym . Można takie obszary znaleźć w Jeleniogórskim, tam jeszcze turyści nie dotarli i obszary się wyludniają , a ziemia jest niskiej jakości. Próbuje się aktywizować te obszary, jako tereny pod drugie domy pod domy letniskowe. Można kupić dom za paręnaście tysięcy i go przystosować. Nasze wsie popeegierowskie-obszary wykluczenia i marginalizacji. Obszar Polski pólnocno-zachodniej

Można powiedzieć, że obszary 1. Znajdują się wokół dużych miast, zaraz po nich mamy doczynienia z obszarami 2. I na samych obrzeżach są obszary 3.

Obszar wiejski rozumiany jako miejsce , to również czynniki aktywności ludzkiej nadawania znaczenia określonym miejscom w ramach obszarów wiejskich Sprzyjają tworzeniu mozaiki społeczności wiejskich i z perspektywy miejsca wyróżnia się np.

Wiejskie obszary produkcyjne , będące miejscami bardzo intensywnej produkcji , nie tylko rolnej i z punktu widzenia tego ujęcia przestrzennego ale miejsca, jako miejsca znaczącego związanego z taką intensyfikacją działań, wyróżniamy jeszcze wiejskie obszary konsumpcyjne , czyli będące miejscami zamieszkiwania, rekreacji, podtrzymania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego , czyli tam gdzie mamy jakiś skansen , jakieś jeziorko

Z powyższych typologii wynika ,że podstawowymi cechami współczesnych obszarów wiejskich jest ich zróżnicowanie i różnorodność . Nie jest to jedno i to samo.

1. Różnorodność- jest pochodną odmienności wyposażenia określonych obszarów w naturalne i ludzkie zasoby, odmienności struktury ekonomicznej , typów aktywności , stopnia ich peryferyjności warunków demograficznych i społecznych.

2. Zróżnicowanie -jest pochodną działań podejmowanych na podstawie rozmaitych strategii , z jednej strony próbujących wykorzystać lokalne zasoby , mówiąc innymi słowy są to czynniki endogenne a z drugiej strony reagujących czy liczących na efekty oddziaływania czynników pozalokalnyh czy globalnych,a więc takich egzogennych.

W celu rozpoznania charakterów mechanizmów nasilającego się zróżnicowania obszarów wiejskich , szczególnie w społeczeństwach wysoko-rozwiniętych wyodrębnia się procesy, które jednocześnie wzmacniają i osłabiają lokalne czynniki . Dzieli się je na takie które, 1)oddziałują na przeobrażenia całego społeczeństwa i w związku z tym też na obszary wiejskie jak i takie które 2)oddziałują jednynie na obszary wiejskie

1. globalizacja ekonomiczna wzmacniająca zasady konkurencji i deregulacji, dominująca ideologia wolnego rynku, nowe formy rządności , władztwa inaczej , wykorzystując szerokie uczestnictwo społeczne , rozprzestrzenianie się nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, biotechnologii, genetycznych modyfikacji roślin i zwierząt hodowlanych, postępujące starzenie się ludności, głównie w Europie „stara, dobra Europa”, wzrost odsetka osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł dochodów, wzrastająca mobilność, ruchliwość przestrzenna ludności(migracje, dojazdy do pracy, turystyka, rekreacja,) zmiany w systemie wartości , kładące nacisk na swobodę jednostki z jednej strony (taki postmodernistyczny system wartości) ale z drugiej strony , tez kładący nacisk na potrzeby społeczności , na odpowiedzialność wobec przyszłych pokoleń oraz demokratyczne procedury i obywatelskie zaangażowanie, pojawienie się nowych tzw. wygranych grup, oraz tzw. grup przegranych, czyli wykluczonych i zmarginalizowanych.

2. Zmniejszanie się zatrudnienia w rolnictwie (w krajach UE mamy kilka procent, w porywach 10, a u nas ok. 30% zatrudnionych w rolnictwie), względny spadek znaczenia produkcji żywności połączony z rozmaitymi zmianami w sektorze żywnościowym, wzrost troski o środowisko naturalne i kulturowe, pojawienie się nowych, niezwiązanych z rolnictwem użytkowników obszarów wiejskich, nowe podejście do warunków bytowania zwierząt domowych, hodowlanych.( nie karmić zlewkami ze stołu trzody chlewnej, bydła), zmiana zasad wspierania obszarów wiejskich przez państwo i wpływ globalnego, wolnego handlu. O rolniku mówić należy ”przedsiębiorca rolny”

Obszary wiejskie staja się w coraz mniejszym stopniu samowystarczalne i niezależne ale z drugiej strony staja się zależne od tradycyjnej sektorowo zorientowanej polityki gospodarczej ,szczególnie w krajach rozwijających się , skupionej na wspieraniu różnych rodzajów produkcji rolnej . Konsumpcyjna funkcja obszarów wiejskich sprawia, że staja się one nie tylko ważne dla zamieszkującej je ludności ale również dla innych kategorii społecznych jak tymczasowi mieszkańcy, turyści, konsumenci żywności, ekolodzy. Zjawisko to określa się mianem Eksternalizacji konsumpcyjnego obszaru wiejskiego , prowadzi ono do zróżnicowania charakteru oraz funkcji różnych obszarów wiejskich.

Należy wspomnieć jeszcze o kwestii ulokowania określonych zjawisk, procesów czy jednostek w konkretnej przestrzeni. Otóż współcześnie ten konkretno- przestrzenny terytorialny kontekst staje się coraz mniej istotny. Znaczenia nabiera charakter i sposób powiązania jednostek i grup , zjawisk i procesów społecznych. ze sobą co np.: w terminologii Castelsa nosi miano „sieci”. Ma niebagatelne znaczenia w przypadku rozważań o wsi czy obszarach wiejskich bowiem tradycyjna idea społeczności wiejskich opierała się na koncepcji zbiorowości terytorialnych . Zjawiska i procesy analizowane przez socjologów wsi dotyczyły wsi, jako układów nie tylko specyficznych stosunków społecznych ale przede wszystkim układu funkcjonującego , czy tez uzależnionego właśnie od określonej przestrzeni czy miejsca, czy terytorium. Podstawową cechą konstytuującą społeczności lokalne, terytorialne są to ludzie i terytorium. Konkretne przestrzenne ulokowanie miało istotne znaczenia przy okazji wsi tradycyjnej, przedmodernizacyjnej, przedglobalizacyjnej. W tradycyjnej społeczności wiejskiej oswojona przestrzeń , ściśle zdefiniowana określa granice swojego świata. Życie jednostki i życie rodziny toczyło się w obrębie tej wsi. To były społeczności zamknięte . Rodzili się , żyli i umierali widząc jedynie najbliższą okolice. Współcześnie ważniejszym jest związek z nie określonym terytorium ale z siecią. Obecnie są ponadlokalne sieci producentów, konsumentów, dystrybutorów. Choć wciąż aspekt terytorialny pełni jakieś znaczenie. Niektóre gałęzie produkcji rolnej mimo postępów w zakresie chemii biologii, biotechnologii są uzależnione od określonych warunków naturalnych. np uprawa winorośli, niektóre gatunki sera wytwarzane z określonego mleka, w taki a taki sposób hodowanego bydła. Jednak zmiany postępują chociażby z powodu ocieplenia klimatu, co ważnym jest dla hodowli winorośli. Trzeba wprowadzać patent -składniki proces produkcji, nazwę, żeby nikt nie zaczął produkować „naszych” produktów. Aspekt terytorialny i sieciowy póki co są ze sobą splecione bo określone uwarunkowania terytorialne czy cechy przestrzenne dodatkowo zyskują na znaczeniu po przez włączenie się w konkretne sieci społeczne. Wspaniałe warunki mikroklimatyczne i walory naturalne czy krajobrazowe danego terenu nie muszą być wykorzystywane przez gospodarzy wiejskich którzy nic nie wiedzą o agroturystyce, nawet nie wiedzą że mogą uruchomić taki przemysł . Nie interesują się takim rodzajem usług, nie należą do żadnej sieci gospodarki, czy agencji , do promocji takiego typu wypoczynku. Terytorialny aspekt społeczności wiejskich ukształtowanie terenu, walory krajobrazowe cechy środowiska naturalnego i kulturowego jest nie tylko swoistym elementem układu sieciowego, ale również obiektem intencjonalnych planowych zabiegów i działań, podejmowanych zazwyczaj przez osoby czy stowarzyszenie spoza danego terytorium . Bardzo rzadko są to zabiegi podejmowane tak endogennie przez zasiedziałych mieszkańców. Są rozmaite programy oferowane prze UE mające na celu rozwój, promocje terenów.

Obszar wiejski przestaje być wyłącznie terytorium aktywności rolniczej ale tez przestaje być przestrzenia marginalną odizolowaną od głównego nurtu społecznego i procesów społecznych . We współczesnym świecie jest elementem coraz szerszego, globalnego układu dlatego tez współczesna socjologia wsi używając jeszcze tego terminu z paradygmatu klasycznego porusza się po problematyce sieci, instytucji, globalnych procesów i zjawisk , relacji człowiek przestrzeń czy natura-kultura co sprawia, że socjologia wsi staje się dość pojemna.

Wsi spokojna wsi wesoła

22

---