B. Dopart, Wprowadzenie, w: Romantyzm, t. V, cz. 1, red. A. Skoczek, Bochnia-Kraków 2003, s. 7-77.
WPROWADZENIE
Romantyzm uchodzi za jeden z najbardziej zagadkowych momentów w historii, literatury, sztuki i )ycia umysłowego. Nie bez racji. Ju) samo pytanie, czym był romantyzm, daje przystep licznym watpliwosciom. Niepewnosc co do istoty tego zjawiska rzuca z kolei cien na sposób myslenia o jego genezie, przebiegu i nastepstwach. Nie zawsze i nie wszedzie romantyzm odrywa sie wyraznie od swych oswieceniowych korzeni i odcina od nieromantycznego tła; ten rwacy prad raz po raz znika nam z oczu jak rzeka ginaca w podziemnej ciesni. Pozbawione wgladu w pre)na dynamike i organiczna jedność romantyzmu, badania naukowe grzezna w encyklopedycznym rozgardiaszu, zródłowa postac zjawiska bywa mylona z formami tradycji romantycznej, a potocznymi przywołaniami wyrazu i pojecia rzadzi zastraszajaca dowolnosc. Je)eli - jak zwyklismy sadzic - romantyzm zachowuje wyjatkowe znaczenie dla naszej swiadomosci i pamieci narodowej, mo)emy za bałagan myslowy w tym zakresie ponosic nieoczekiwanie wysokie koszty. W tym samym stopniu: za zwykły bałagan, za omszałe stereotypy, za niedowarzone nowatorstwo. Skoro romantyzm wydaje sie punktem wyjscia do goracej dyskusji, czego potrzeba, aby powstał trafny w zało)eniach i prawomocny jego obraz? Nale)y trzymac sie sprawdzonej wiedzy, stroniac od martwych prawd. Trzeba smiało zrywac z zastarzałymi błedami, ale nie stajac ponad przeszłoscia z arogancja i niefrasobliwoscia tzw. człowieka nowoczesnego. Zanim oddamy sie „odnawianiu znaczen", skadinad pasjonujacej grze dzisiejszej mentalności z romantycznym dziedzictwem, pamietajmy o twardym jadrze historycznych realiów, symboli i pojec. Niech nam sie nie zdaje, )e władamy nasza przeszłoscia, nasza to)samoscia i pamiecia, jakby to była zabawa iluzjami w wirtualnym swiecie. W niniejszej ksiedze dochodzi do głosu przeswiadczenie o mo)liwosci okreslenia istoty i zbudowania syntezy romantyzmu w oparciu o humanistyke w pełni nowoczesna, lecz pozbawiona uprzedzen i zawe)en. Chodzi zatem o wykazanie swoistosci i jednosci tego pradu kulturalnego bez tłumienia jego wewnetrznego zró)nicowania; o szkicowanie szerokiego kontekstu bez bałamutnych spekulacji o pochodzeniu zjawisk kultury; o równa miare dla dzis aktualnych i jakoby przedawnionych tresci romantycznych; wreszcie o sprawiedliwe spojrzenie na specyfike narodowa i na uniwersalne wartosci romantyzmu polskiego. I jeszcze jedno ku przestrodze. Powiadaja niektórzy, i) romantyzm mo)na jedynie odczuc i prze)yc.
Trudno przystac na taka opinie. Romantyzm mo)na i trzeba zrozumiec, pod warunkiem, )e naukowa racjonalnosc nie skupia sie na powierzchni rzeczy. Racjonalny opis romantycznego swiata wzruszen i wyobra)en nie mo)e zanadto oddalic sie od takich doswiadczen jak marzenie poetyckie, dar uobecniania sobie przeszłosci, estetyczna ekstaza i współudział w metafizycznych intuicjach poetów, artystów, myslicieli. Romantyzm i nowo_ytnosc W krajach, które dały mu poczatek, romantyzm pojawia sie od lal I797-I79S (Niemcy. Anglia, wkrótce i Dania), gdzie indziej owocuje swietnie nawet poczawszy od lat dwudziestych XIX wieku, i Polska. Francja. Rosja. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej). Pierwsi likwidatorzy i przesmiewcy romantyzmu, jak Heinrich Heine czy Alfred de Musset, wschodza na harc ju) w latach trzydziestych. Po Wiosnie Ludów prad ten czesciej bywa pastwa epigonów, niż żywotnym anachronizmem, z lat zas piecdziesiatych pochodza arcydzieła postromantycznczne na miare Cypriana Norwida i Charles'a Baudelaire'a. Wielki, twórczy romantyzm zamknał sie z grubsza w 1. połowie stulecia dziewietnastego, ale do jego zrozumienia potrzeba trzykrotnie dłu)szego ciagu czasu. Jeno dzieje zrosły sie bowiem z 2 rozwojem trzech innych tendencji kulturalnych, które wspólnie wyznaczyły charakter tzw. srodkowe) nowo)ytnosci Poniewa) klasycyzm. sentymentalizm, realizm zwykle obserwuje sie w skali jednego kresu literackiego (w Polsce odpowiednio oswiecenia i pozytywizmu), na ogół uchodzi uwagi, )e te prady miały długie trwanie i ze hien czasu wydobył z nich szeroka game mo)liwosci. Klasycyzm osiagnał apogeum w panstwie Ludwika XIV. gdzies miedzy 1660 a 1685 rokiem, pózniej zas. utraciwszy pierwotne podstawy poznawczo-estetyczne, z powodzeniem szukał nowego gruntu w wieku XVIII i XIX. Sentymentalizm jest wyraznie starszy od Podró_y sentymentalnej powiesci Lawrence'a Sterne'a z 1768 r., od której zaczerpnał swe miano; zreszta, idac tropami prozy emocjonalnie intensywnej, zabrnęlibyśmy głeboko w wiek XVII. Z kolei dzieje powiesci mieszczanskiej, wyznaczajacej główny tor europejskiego realizmu, zaczynaja sie nie pózniej ni) około r. 1740. Literaturze - od polowy w. XVIII wyraznie ju) wielonurtowej - odpowiadaja prawem subtelnego podobienstwa lub wyraznej analogii zjawiska z dziedziny sztuki. Przeobra)ony klasycyzm Alexandra Pope'a, André Chéniera, Fryderyka Schillera i Johanna Wolfganga Goethego ma pote)ny muzyczny kontrapunkt w twórczosci Chrisopha Wilibalda Glucka. Josepha Haydna, Wolfganga Amadeusza Mozarta; ma plastyczne pendant w obrazach i rzezbach Jacqgues'a-Louisa Davida. Antona Rafaela Mengsa. Jacoba Carstensa, Antonia Canovy: przejawia powinowactwa z architektonicznym neoklasycyzmem palladianskim badz awangardowym. Sentymentalizm Edwarda Yunga Jamesa Macphersona, Lawrence'a Sterne'a, Horace'a alpole'a, dalej Jana Jakuba Rousseau. Denisa Diderota czy Burzy i Naporu tworzy wielka wspólnote estetyczna z neogotykiem budowli i ogrodów, z malarstwem Jean-Baptiste'a Greuze'a, Francisca Goi. Johanna Heinricha Füsslego czy Giambattisty Piranesiego. tak)e z muzycznym „stylem afektowanym”. Wczesny realizm Henry'ego Fieldinga. Samuela Richardsona. Alain-Renégo Lesage'a mo)na ujmowac łacznie z przedstawieniami malarskimi Wiliama Hogartha i Jean-Baptiste'a Chardina oraz. pewnymi tendencjami kultury popularnej. Trzeba to uwydatnic: romantyzm kształtuje sie w srodowisku kultury spluralizowanej wyraznie, i od dawna. Procesy przeobra)en i zró)nicowan literatury i sztuki miały w stuleciu osiemnastym liczne, wa)ne przyczyny. W toku francuskiego sporu „nowo)ytników” ze „staro)ytnikami” (ok. 1685-1715) stopniowo kruszy sie przeswiadczenie o jednorodnosci i niezmiennosci poezji jako praktyki odniesionej do systemu niepodwa)alnych reguł, wantycznej dawnosci znajdujacej kryteria perfekcji, zrodzonej z jedynej tradycji staro)ytnosci. Teraz toruje sobie droge idea postepu kultury, reguły zaczynaja cia)yc, a przyszłosc zdaje się kusic nieznana pełnia piekna. Wieczyste esencje rzeczy, niewzruszony ład swiata traca godnosc jedynej idei, której warto poswiecac prace poetycko-artystyczna; wartości poznawczej i estetycznej nabywa rzeczywistosc aktualna i )ycie bie)ace. Zmartwychwstaje wyobraznia sredniowieczna z cała tradycja chrzescijanstwa, rycerstwa i etnicznych odrebnosci wewnatrzeuropejskich. O)ywa daleka przeszłosc kulturowa Północy, prawo obywatelstwa zyskuje kultura ludu. Oprócz wiedzy filozoficznie prawomocnej warta uwagi staje sie ludzka subiektywnosc: emocje, ulotne stany wewnetrzne, postrze)enia zmysłowe. Jak zauwa)ył Ian Watt, dokonuje sie przemiana bez precedensu w zakresie literacko artystycznych przedstawien rzeczywistosci: przejscie od obrazowania pozazmysłowego
porzadku swiata do „portretowania )ycia w czasie”. Pluralizacja XVIII-wiecznej kultury była zwrotnie sprze)ona z niespójnością swiatopogladowa europejskiego oswiecenia. Ma symboliczna wymowe fakt. )e twórca najwczesniejszego programu filozoficznego epoki. John Locke (List o tolerancji, 1689). uformował tez pierwszego oswieceniowego dysydenta - lorda Shaftesbury'ego. Za tym ostatnim poda)y nowatorska angielska estetyka i czesc mysli moralnej, zas na kontynencie znajdzie on kontynuatorów w osobach m.in. Rousseau i Diderota, Johanna Gottfrieda Herdera. Johanna Josepha Winckelmanna. Schiilera. Goethego. Wilhelma von Humboldta. W 3 ciagu stulecia zostana za kwestionowane wszystkie kluczowe idee. odziedziczone po wieku XVII i wypracowane przez samych oswieconych (by wymienic teorie prawa naturalnego, koncepcje wszechogarniajacej metody poznania, doktryne postepu, racjonalnosc jezyka, role nauk i sztuk w cywilizacji i wartosc cywilizacji samej, jednosc natury ludzkiej, kosmopolityzm), a pojecia kluczowe dla wieku swiateł okryty sie cieniem wieloznacznosci. Wraz z wystapieniem Jana Jakuba Rousseau - indywidualnosci twórczej ogarniajacej
literature, estetyke i teorie kultury, antropologie, pedagogike i filozofie polityczna - ujawnia sie w pełni, na tle srodowiska paryskich encyklopedystów, zaistniały podział kultury intelektualnej oswieceniowych elit i główny konflikt swiatopogladowy tej fazy nowo)ytnosci. Konflikt organicyzmu z mechanicyzmem. Ró)nicowanie sie literatury i sztuki idzie równie) w parze z postepujaca modyfikacja i kontrastowaniem doswiadczenia społecznego jednostek i grup ludzkich. Powszechna i głeboka przemiane srodowiska )yciowego przynosi rewolucja przemysłowo-urbanistyczna. siegajaca swymi konsekwencjami nawet tam. Gdzie industrializacja jeszcze sie nie rozpoczeła, lecz naznaczyła ju) ekonomiczno-socjologiczne warunki egzystencji. Na masowa skale zmieniaja sie sposoby zarobkowania, nowe sa zródła bogactwa narodów: kształtuja sie; wielkie skupiska ludnosci z odpowiednimi formami )ycia miejskiego: traci na znaczeniu gospodarstwo rodzinne i tradycyjna wiez wewnątrz podstawowej komórki społecznej pojawiaja sie nie znane wczesniej antagonizmy i przetasowania w strukturze zbiorowosci. Wkraczaja do rzeczywistosci pote)ne nosniki energii - kopaliny, para, elektrycznosc. Maszyny i operacje techniczne zmieniaja rzezbe terenu i srodowisko akustyczne. Stopniowo rozwiewa sie metafizyczny czar natury, przechowywany w mitach, w poezji i w sztuce, w gustach i lekach ludu: przyroda staje sie
wymiernym materiałem aktywnosci cywilizacyjnej ludzi o nowoczesnej umysłowosci. Cielesny kosmos przestaje byc jedynym zródłem piekna zmysłowego: na wra)Liwosz estetyczna zaczynaja wywierac wpływ twory technologiczne. Rosnie liczba wynalazków, a wraz z tym skala wygód, potrzeb konsumpcyjnych i niebezpieczenstw cywilizacyjnych. Niezale)nie od srodowiska, z którego sie wywodza, romantycy staja wobec wszelkich skutków wyboru miedzy natura a kultura, natura a cywilizacja, miastem a wsia. Unikajac naiwnych, radykalnych genealogii i analogii miedzy swiatem polityki a kultura (takich jak koncepcja wywodzaca cały romantyzm z rewolucji francuskiej). Przyznac wypada, i) w tej fazie nowo)ytnosci zjawiska polityczne trwale i wyraznie goszcza na obszarach kreacji i komunikacji symbolicznej. Pod wpływem XVII-wiecznych dyskusji polityczno-ustrojowych. za przykładem angielskiej .”chwalebnej rewolucji” narastaja tendencje republikanskie i demokratyzacyjne zarazem na płaszczyznie filozoficznej. w sferze ideologicznej i przez realna presje emancypacyjna stanu trzeciego. I chocia) rzady republikanskie okazuja sie jedynie przejsciowymi eksperymentami dziejowymi - do czasu - rewolucja mieszczanska burzy krok po kroku społeczne podstawy monarchii stanowej.wartosci takie jak wolnosc - równosc - braterstwo albo wolnosc -praworzadnosc - przedsiebiorczosc gromadza pod swymi sztandarami nie tylko republikanów badz liberałów, a przestrzen swobód i inicjatyw- realnie sie rozszerza: z drugiej strony po nowe srodki siega stara tyrania i nowy absolutyzm ze swa biurokracja i drabina rang. ze swa zawodowa armia, aparatem przymusu i kontroli, nierzadko z oswieceniowa retoryka. Tłumiac aspiracje nowoczesnej indywidualnosci, anga)ujac sie w konflikty miedzy grupami społecznymi, zadajac gwałt niepodległosci i to)samosci narodowej, silne panstwo szeroko otwiera wrota represjom i przemocy. Tak sie dzieje zwłaszcza w przypadku nowych mocarstw, w których militarno-biurokratyczna pre)nosc nie idzie za wysoko rozwinieta cywilizacja. Te ró)ne od starych poteg, od Anglii i Francji, potencje Austrii. Prus i Rosji rozszarpały Polske. Niewiele lal po zakonczeniu wojny amerykanskiej (l775-1783) Europa stawała sie arena walk o suwerennosc narodowa. Po sprawie polskiej nastepowały sprawy irlandzka, południowosłowianska, niemiecka, włoska, grecka, belgijska, wegierska... W okresie Wiosny 4 Ludów walki narodowe połacza sie -nie zawsze wezłem przymierza - z rewolucja socjalna;
dla wielu romantyków bedzie to czas ideowej próby. Około polowy XVIII w. zaznacza sie mocna cezura w dziejach nowo)ytnych. Procesy mentalne, kulturalne. społeczno-cywilizacyjne czy polityczne, dla których ta data stanowi punkt wyjscia albo punkt zwrotny, zdominuja srodkowa nowo)ytnosc, tj. epoke rozciagajaca sie. przy kilkakrotnej zmianie swego oblicza, a) do przełomu wieków XIX i XX. W dziedzinie kultury symbolicznej uwage przykuwa w tej epoce przede wszystkim swiatopogladowa alternatywa mechanicyzmu i organicyzmu oraz dynamiczny splot czterech tendencji literacko-artystycznych: klasycystyczne, sentymentalne,. realistycznej oraz tej najpózniejszej, romantycznej. Swoistosc romantyzmu
Termin jest bardzo dawny. We francuszczyznie sredniowiecznej wyrazy romans, romant oznaczały epike; rycerska, pełna cudownych zdarzen, przygód i amorów, romance zas stanowił okreslenie drobnych utworów piesniowych. W formie przymiotnikowej nabiera nowo)ytnego znaczenia estetycznego w połowie XVII wieku, najpierw notowany we Francji i
w Anglii, z czasem coraz popularniejszy na gruncie angielskim i niemieckim. W ciagu półtorawiecza - oznajmia Raymond Immerwahr - mo)na wyodrebnic trzy szerokie dziedziny zastosowania badanego terminu, Pierwsza z nich obejmuje (...) jakosci samej popularnej literatury oraz zachowania i sposobu myslenia ludzi znajdujacych sie pod jej przemo)nym wpływem (...): fikcyjnosc, wizyjnosc. ekstrawagancja, niepraktycznosc. Drugim zakresem, rozwinietym na długo przed koncem w. XVII był pejza), gdzie jakosci uwa)ane za romantyczne wkrótce objeły soba tak ró)ne aspekty, jak spokojne piekno pastoralne, egzotyczna bujnosc natury, dzika nieregularnosc, wyniosły majestat i nieokiełznana groze. Trzecia
domena pojawia sie w połowie w. XVIII. kiedy to tacy pisarze, jak Thomas Warton. biskup Richard Hurd. James
Bleir i dr Samuel Johnson zaczynaja posługiwac sie okresleniem romantyczny » odniesieniu do sredniowiecza,
czyli tej epoki historycznej, która dala poczatek romansom. (R. Immerwahr. s. 267-2Mi) Niemiecka recepcja terminu, w której uczestniczyły osobistosci na miare Christopha Martina Wielanda. Herdera czy Schillera. przydaje ceche romantycznosci m.in. wzniosłemu, lecz niedojrzałemu marzycielstwu oraz erotyce, wyprawom wyobrazni w sredniowiecze i
krainy egzotyczne, a tak)e łaczy romantycznosc z estetyka malowniczosci, „rozmaitosci” (tj.łaczenia cech ró)norodnych) i wzniosłosci. Odró)nia sie romantyczny gust. styl. obyczaj.Za sprawa romantyków z krwi i kosci - zwłaszcza pisarzy i krytyków niemieckich - zasób terminów i ich znaczen spiesznie sie bogaci. Wchodza w u)ycie nazwy„romantycznosc” (niem. die Romantic, fr. la romantique) i romantyzm (der Romantismus, le romantisme). Zyskuje własne miano romantyk (der Romantiker to wynalazek Novalisa Friedricha Hardenberga), pojawiaja sie okreslenia „rodzaj romantyczny” i „szkoła
romantyczna”, z zamiarem stosownego przeobra)ania )ycia rodzi sie specyficzny czasownik„romantyzowac” (romanisieren).
Jeszcze gorzej z definicja zjawiska. Na pytanie, czym jest romantyzm, udziela sie poprostu zbyt wielu odpowiedzi. Rzecznicy i bystrzy obserwatorzy, swiadomi, i) romantyzm stanowi zjawisko rzeczywiscie odrebne i nowe, przescigaja sie w propozycjach odnosnie do jego swoistosci. Komentatorzy stojacy na zewnatrz niego albo zwyczajnie idacy za popedem
mody na romantyzm, łacza z nim wszystko, co było i jest nieklasyczne, nie dbajac o czytelnosc obrazu aktualnej literatury i o precyzje pojec. Te wieloznacznosc podsycały zreszta niektóre manifestacje samoswiadomosci romantyków - gdy mianowicie uto)samiali oni romantyzm albo ze sredniowieczem (szerzej ni) dzis rozumianym, bowiem termin „renesans” nic funkcjonował jeszcze), albo z tradycja wielkich twórców o formacji nieklasycznej (jak Dante i Petrarca, Cervantes. Calderon czy Szekspir), albo własnie z rozmaitoscia nieklasycznej literatury współczesnej (tak wiec Friedrich Schlegel rzucał mysl.
5
i) romantyzm to sentymentalna zawartosc w fantastycznej formie badz opierał jedność romantycznej metody estetycznej na współmanifestowaniu sie idealizmu i realizmu). Opozycje klasycznosc - romantycznosc wykładano na wiele sposobów: u starszego ze Schleglów, Augusta Wilhelma, bedzie ona powiazana z przeciwstawieniem poezji perfekcji - poezji niewyczerpanego pragnienia, z kontrastowymi parami „organiczny - mechaniczny", „malarski - rzezbiarski”. Inne pamietne okreslenia romantyzmu tworza jego zrosty z literatura narodowa, z liberalizmem w literaturze i sztuce (Victor Hugo) oraz z „najnowszym i najbardziej współczesnym wyrazem piekna", ze „sztuka nowoczesna" (formuły Charlesa Baudelaire'a) Z wyjatkiem Anglików, niechetnie dyskutujacych nad pojeciem romantyzmu i uwa)ajacych je za problem kontynentalny. Europejczycy mno)yli poglady na to zjawisko przy okazji ka)dej z rozlicznych debat. Władysław Tatarkiewicz. wielki znawca idei i pojec estetycznych, nazwał dobitnie definiowanie romantyzmu „rozpacza semantyka . Naukowa wiedza o romantyzmie staneła od razu przed podstawowymi dylematami. Ju) Rudolf Haym (Die roniantische Schule, 1870) uznał za romantyków twórców z tzw. kregu jenajskiego, tj. Schleglów, Novalisa i Johanna Ludwiga Tiecka, a pominał w swym obrazie grupe heidelberska. która z romantyzmem ochoczo sie uto)samiała. Innymi słowy, od poczatku stało sie kwestia sporna, kim byli romantycy i czym był romantyzm. Pojawiły się trzy nierozerwalnie połaczone problemy: czym sie ró)ni romantyzm od nieromantycznych tendencji w ówczesnej kulturze: jakie wyznaczniki romantyzmu i co zespala tak ró)norakie
jego manifestacje; jaka wskazac wspólna płaszczyzne dla przejawów romantyzmu w literaturze, sztuce, )yciu umysłowym, obyczajowosci, w polityce etc. Od początku rozumiano, )e romantyzm głeboko przeobraził literature i sztuke, ale nie zniwelował jej ró)norodnosci, oraz )e przekroczył on granice gier symbolicznych i eksperymentów myslowych, połaczył sie z )yciem realnym, wpłynał szeroko na indywidualne postawy i naznaczył )ycie zbiorowe. Wymykajacy sie romantyzm usiłowano osaczyc ro)nymi sposobami. Nauki poszukiwały jego atrybutów w wyosobnionych dziedzinach (aktów (romantyzm w literaturze, sztuce, filozofii, swiadomosci naukowej, obyczaju, polityce, wiezi zbiorowej), próbowały go
te) rozpatrywac w pewnej, rozmaicie rozumianej całosci (romantyzm jako zjawisko umysłowe, prad kulturalny, ruch kulturowy). Zmienna modla wyznaczano te) klucz do romantyzmu; przypomnijmy na nasz u)ytek propozycje najwa)niejsze. lak wiec niektórzy badacze skupiaja sie na sferze antropologicznej, tj. zmierzaja do okreslenia centralnego doswiadczenia egzstencjalnego romantyków, traktujac ich kulture jako srodek odkrywania ich własnego „ja” i kreowania własnego istnienia (np. Albert Béguin, Romano Guardini). Inni swietni znawcy przedmiotu, jak Meyer H. Abrams czy Albert Gérard, przywiazuja szczególna wage do estetycznych przekonan i decyzji przedstawicieli tego pradu kulturalnego. a tak)e do
roli wyobrazni i do rangi kreacji literacko-artystycznej w ówczesnej kulturze. Licznych zwolenników zgromadziło poszukiwanie specyfiki romantyzmu na płaszczyźnie swiatopogladowej. Imaja sie oni ro)nych metod: komponuja siec naczelnych idei (Arthur Lovejoy), tworza katalog głównych problemów (Paul van Tieghem) lub tabele powszechnych
kategorii (Henry H. Remak), odsłaniaja fundamentalna metafore swiatopogladowa (np.dynamiczny organicyzm Morse'a Peckhama). Rozpowszechnienie definicji ostatniego typu swiadczy, jak przemo)ne było w XX wieku - i pozostaje nadal - przeświadczenie uto)samiajace kulture z formami swiadomosci. Ale kultura jest czyms wiecej. Stanowi ona przejaw wielopłaszczyznowosci bytu ludzkiego, narzedzie przeistaczania swiata w godne człowieka srodowisko )yciowe, wykwit formalnego "geniuszu człowieka. A poniewa) z powy)sza teza romantycy zgodziliby sie bez oporów, za szczególnie wart uwagi typ okreslen romantyzmu trzeba by uznac definicje integralne (Fritz Strich. Zygmunt Lempicki, René
Wellek), ujmujace łącznie antropologiczny, poznawczy i estetyczny sens romantycznej kreacji.
6
Jako) trzy Wellekowskie wyznaczniki (wyró)niki, kryteria) romantyzmu - )ywa natura, wyobraznia twórcza oraz symbol i mit - dotycza kolejno sfer: swiatopogladowej, poznawczo-antropologicznej. metody poetycko-estetycznej. Przy tym to. co wyró)nia romantyzm sposród innych pradów, stanowiło o jego ponadnarodowej (przy wszelkich odrebnosciach lokalnych), europejskiej jednosci. Je)eli zbadamy cechy samej literatury, która sie nazwala lub która nazwano na całym kontynencie
.”romantyczna”, znajdziemy to samo pojmowanie poezji oraz działania i natury wyobrazni poetyckiej, to samo pojmowanie przy rody i jej zwiazków z człowiekiem i zasadniczo ten sam styl poetycki korzystajacy z obrazowania, symboliki i mitu w sposób wyraznie odmienny od neoklasycyzmu osiemnastowiecznego. (R. Wellek. s. 242) Ka)de z. tych kryteriów - podkresla uczony nieco dalej - ma zasadnicze znaczenie dla kolejnych aspektów uprawiania literatury: wyobraznia dla pojmowania poezji, natura dla pogladu na swiat, symbol i mit dla stylu poetyckiego. (R. Wellek. s. 242) Co bardzo istotne, wymienione wyznaczniki pradu warunkuja sie wzajemnie: istnieje głeboka spoistosc i wzajemna zale)nosc romantycznych pogladów na nature, wyobraznie i symbolike. Bez takiego pogladu na nature nie uwierzylibysmy w znaczenie symbolu i mitu. Bez symbolu i mitu poecie brakowałoby narzedzi do głebokiego poznania rzeczywistosci, które sobie roscił, a bez teorii poznania, która pokłada ufnosc w twórczej mocy ludzkiego umysłu, nie byłoby )yjacej natury ani prawdziwej symboliki. (R. Wellek, s. 273) Koncepcja Wellekowska była nie tylko efektowna próba definicji integralnej, ale tak)e me)na replika na poglady, odmawiajace koncepcjom romantycznym jednorodnosci, logicznego powiazania i spójnych konsekwencji. W kolejnych swych publikacjach ponawiał te teze Lovejoy, m.in. unaoczniajac przeciwstawnosc zało)en ideowych ludowosci i
romantycznej ironii; zalecał wiec rezygnacje z terminu „romantyzm” albo, w najlepszym razie, stosowanie go w liczbie mnogiej. Unitaryzm Welleka i dywersytaryzm Lovejoya, a wiec obrona jednosci i nacisk na ró)norodnosc to dwie strony sporu, który rozgorzał na poczatku XX wieku, gdy jednosc romantyzmu afirmował Oskar Walzel, kwestionował zas -
majac za soba autorytet wielkiego Wilhelma Diltheya - Franz Schultz. Pozostaje wielka zasługa Welleka, )e dał nowy impuls unitaryzmowi. Ale jednosci romantyzmu obronic nie zdołał: tylko jeden z trzech podanych przezen wyznaczników pradu, wyobraznia twórcza, stosuje sie do romantycznej ironii. Nie nale)y dezerterowac pod znaki dywersytaryzmu. Potrzebna jest tylko nowa, elastyczna definicja romantyzmu. Taka, która ocalałaby jednosc i zarazem uwypuklała, a nie
zacierała, wewnetrzne zró)nicowanie pradu. I która zbli)ałaby, a nie separowała, ró)Ne dziedziny romantycznej kultury. Oto propozycja definicji integralnej. W słowniku niemieckich romantyków sa dwa wyrazy, obarczone cała rodzina znaczen
- idei, wyobra)en czy nawet wizji umysłowych. Universum oznacza ogół wszechrzeczy; nietyle uporzadkowana całosc, ile otwarta, dynamiczna, wewnetrznie zró)nicowana jedność bytów duchowych, fizycznych i mentalnych. Ichheit, wyraz szczesliwie spolszczony przez Bronisława Trentowskiego jako „jazn”, stanowi zerwanie z oswieceniowa koncepcja umysłu
biernie receptywnego, rozbitego na poszczególne funkcje (intelekt, sfera emocjonalna, pamiec, wyobraznia); jazn to umysł zintegrowany, twórczy i aktywny wobec rzeczywistosci, centrum indywidualnej egzystencji i osrodek wiezi ze swiatem, połaczenie poznania i kreacji, postrzegania zewnetrznego i wgladu wewnetrznego. Przechodzac na jezyk naszej współczesnosci, powiedzielibysmy, )e dynamiczny holizm i aktywistyczno-kreacjonistyczne pojmowanie umysłu to wyznaczniki romantyzmu w zakresie pogladu na swiat i poznawczo7 estetycznego uzasadnienia praktyki literacko-artystycznej (u Welleka odpowiednio: )yjaca natura i wyobraznia twórcza). Te kryteria generalne wspólne sa dla wszystkich odmian romantyzmu; owe odmiany, warianty pradowe, mo)liwe sa dzieki temu, )e wizje Universum jak te) koncepcje jazni da sie realizowac czy rozwijac na wiele ró)nych sposobów. Pozostaje jeszcze kryterium trzecie, estetyczno-formalne. Trudno tu odwoływac sie do pojecia stylu, bowiem romantycy uprawiaja nawet na obszarze pojedynczej wypowiedzi artystycznej polimorfizm i pluralizm estetyczny: w rytmach płynnych lub skokowych przechodza od jednej do drugiej praktyki formalnej i konfrontuja ró)ne rodzaje piekna. Czyms specyficznym dla romantyzmu jest wiec forma otwarta, przejawiajaca sie przez
sfragmentaryzowana, luzna kompozycje, łaczenie rozmaitych zało)en rodzajowogatunkowych, gre kategorii estetycznych i synteze sztuk (własciwie: correspondance des arts). Forma otwarta prowadzi do otwartosci semantycznej - odbiorca jest zaproszony do rozszyfrowywania sensów utajonych i dopełniania znaczen niedookreslonych, do wysiłku wyobrazni, do twórczego odzewu. Romantycy pozostaja uwolnionymi od reguł, otwartymi na historyczna rozmaitosc praktyk literacko-artystycznych kreatorami - indywidualistami; SA niewyczerpani w ró)nicowaniu i odnawianiu formy. Nie tylko odmiany pradowe, nie tylko gatunki i formy poematowe ró)nia sie budowa; ka)de wybitniejsze dzieło romantyczne posiada indywidualne wyposa)enie formalne, estetyczna indywidualnosc. Universum, jazn, forma otwarta. Definicja integralna oparta na tych trzech wyznacznikach unaocznia jednosc i ró)norodnosc pradu romantycznego, a tak)e jego odrebnosc wobec innych tendencji literacko-artystycznych. Tworzy te) wspólny mianownik dla literatury, sztuki i innych dziedzin romantycznej kultury: Universum to centralna kategoria filozofii bytu, jazn - filozofii poznania, antropologii i psychologii; podobnymi pojeciami operuje swoiscie romantyczna geologia i teoria doswiadczenia religijnego. Forma otwarta i pluralizm estetyczny to pojecia wspólne dla historii literatury, sztuki i estetyki. Wreszcie - wyznaczniki pradu sa gietkimi instrumentami interpretacji konkretnego dziela romantycznego, a tak)e narzedziami optycznymi do obserwacji rozwoju zjawisk romantycznych i dynamiki okresu romantyzmu. Przebieg romantyzmu polskiegoRomantyzm polski zwykło sie umieszczac w przedziale lat 1822-1864. Główna cezura wewnetrzna miałaby przypadac na rok 1830. Sila tradycji nie mo)e przesłonic faktu,)e tej konstrukcji chronologicznej brakuje spójnosci. Data poczatkowa pokrywa sie z debiutem najwiekszego polskiego pisarza, a dwie nastepne wskazuja na powstania listopadowe i styczniowe, tj. wydarzenia polityczne o nie do konca jasnym, w ka)dym razie posrednim, wpływie na literature i sztuke. Doceniajac siłe historii, zrywamy dzis z periodyzacja kultury w jednoznacznej zale)nosci od politycznego rytmu dziejów narodowych. To kwestia przeswiadczenia, )e czas historii płynie ró)nymi nurtami. Wewnetrzny porzadek rozwojowy literatury polskiego romantyzmu wyznaczaja daty 1822-1828-1849-1870. Rok 1822, jak wiemy, wpisuje do bibliografii literackiej przełomowy I tom Poezyj Adama Mickiewicza, jeszcze samotnego romantycznego nowatora. Rok 1828 przynosi Konrada Wallenroda, romantyczny poemat historyczny. Poezja staje sie głosem politycznym młodego pokolenia i sama gwałtownie zabarwia sie doswiadczeniem )ycia zbiorowego, zmienia sie etos poety, pekaja granice wczesnoromantycznej formy synkretycznej. W tym samym czasie warszawska krytyka romantyczna (Maurycy Mochnacki, Michał Grabowski) osiaga pułap syntezy estetycznej i nowy horyzont programowy. U progu literackiej kariery staje pokolenie twórców urodzonych ok. lat 1809-1812. Zwracaja uwage nowe zjawiska w prozie. W roku 1849 umieraja Fryderyk Chopin i Juliusz Słowacki, a Mickiewicz, od roku 1836 nie ogłaszajacy swych nowych poezji, ponownie, po dziesięciu latach działalnosci publicznej, chroni sie w cien prywatnosci. Romantyzm zdominował 8
literature, sztuke i filozofie, ale jako prad kulturalny stracił nowatorski rozped. Dla twórców mniej wybitnych oznacza to grozbe epigonizmu, dla Cypriana Norwida konieczność dokonania postromantycznego zwrotu w poezji. Kultura emigracji chyli sie ku schyłkowi, na plan pierwszy wystepuje literatura krajowa, a tu przed poematy wysuwa sie powiesc, realizm wypiera romantyzm. Pierwsze loty Iwowsko-krakowskich „przedburzowców”, debiutujących przed r. 1860, nie tylko dowodza osłabienia pulsu rozwojowego literatury polskiej po genialnym cwiercwieczu, lecz i wskazuja (choc mgliscie) kierunek mo)liwych zmian. Powstanie styczniowe co prawda nasiliło romantyczne tony w poezji i prozie, jednak w ostatecznym rozrachunku raczej ustabilizowało postromantyczno-realistyczna konfiguracje zjawisk, typowa dla dekady poprzedzajacej. W tej sytuacji lepiej nie opatrywac konca romantyzmu data roczna, uwydatniajac raczej w kalendarzu poczatek pozytywistycznej debaty swiatopogladowo-literackiej w roku 1871. Romantyzm polski podpada wiec pod typowy schemat periodyzacyjny: faza wczesna 1822-1828, faza szczytowa 1828-1849, faza schyłkowa 1849-ok.1870. Poniewa) w
podokresie schyłkowym obok zjawisk sagnacyjnych i epigonskich pojawiaja sie nowe wartosci (Norwid, rozwój realizmu), bardziej uzasadniony wydaje sie termin „faza postromantyczna". Romantyzm wczesny wpisuje sie w kontekst bogatych i godnych uznania zjawisk oswiecenia postanisławowskiego. Yyja jeszcze autorzy kształtujacy oblicze czasów stanisławowskich: Franciszek Karpinski (zm. 1825), Wojciech Bogusławski (1829) czy Julian Ursyn Niemcewicz (1841), Stanisław Staszic (1826) i Jan Sniadecki (1830), tak)e twórczyni Puław, ksie)na Izabela Czartoryska (1835); współczesne wystapieniu Mickiewicza sa zgony Franciszka Zabłockiego, Stanisława Kostki Potockiego (obaj 1821) i Józefa Wybickiego
(symbolicznie 1822). Sposród renomowanych piór postanisławowskich Jan Paweł Woronicz odejdzie ju) w r. 1829 ()ył lat 72), ale Kajetan Kozmian prze)yje serdecznie znienawidzonego Mickiewicza o rok, (zm. 1856), a Franciszek Morawski czy Adam Jerzy Czartoryski )yja dłu)ej ni) cała trójca wieszczów (obaj do 1861). Poczawszy od 1791 r. mieszaja sie metryki urodzenia najstarszych romantyków i najmłodszych reprezentantów )ywotnego polskiego oswiecenia. W oswieceniu postanisławowskim znalezc mo)na wiele zjawisk tematycznie i estetycznie nowatorskich, a proces odnawiania literatury polskiej trwał nieprzerwanie. Było tak dzieki kultywowaniu programu kultury narodowej, nierzadko odwołujacego sie do nowoczesnych podstaw intelektualnych, dzieki otwieraniu sie twórczosci na aktualne doswiadczenie społeczno-polityczne i na zmienne realia otaczajacego swiata, dzieki otwartosci na kulture europejska w kregu Puław, Wilna i Warszawy, wreszcie dzieki owocowaniu znakomitego systemu oswiatowego. Sposród czterech głównych nurtów literatury postanisławowskiej tylko elitarny klasycyzm warszawski (ze swymi prowincjonalnymi refleksami) trwał na pozycjach swiatopogladowo i estetycznie zachowawczych, choc przecie) i on przyjmował nowe literackie impulsy z cesarskiej Francji. Zreszta, torowało sobie droge nowe myslenie o klasycyzmie (Franciszek We)yk, Euzebiusz Słowacki, nauczyciel Mickiewicza Leon Borowski), a nie omineło ono nawet Towarzystwa Iksów (F. Morawski, A.J. Czartoryski). Trzy pozostałe nurty miały wyraznie o)ywczy charakter. Nurt puławski, który a) po powstanie listopadowe ilosciowo dominował na scenie literatury, gromadził autorytety na miare Niemcewicza i Woronicza, odnawiał poezje elegijnoscia, osjanizmem czy stylizacja biblijna, komplikował wzorce tragedii, ró)nicował tematyke i forme powiesciowa, odswie)ał krytycznoliterackie myslenie. Byli w gronie puławian, prócz wymienionych, rodzenstwo Czartoryscy, Adam Jerzy, Maria Wirtemberska i Zofia Zamoyska, dalej - Ludwik Kropinski, Antoni Hoffmann i Józef Lipinski, Feliks Bernatowicz i Jan Maksymilian Fredro, a tak)e rówiesnica Mickiewicza, Klementyna z Tanskich Hoffmanowa. Nurt legionowy, reprezentowany przez Wybickiego, Cypriana 9
Godebskiego i Kantorberego Tymowskiego, przeszedł w poezje legendy w Mickiewiczowskich Dziadach drezdenskich i w Panu Tadeuszu. Doswiadczenie napoleońskie mieli te) główni reprezentanci siegajacego korzeniami do Karpinskiego i Bogusławskiego nurtu-sielanki narodowej- Wincenty Reklewski, Andrzej i Kazimierz Brodzinscy. Kazimierz, młodszy z braci, zbuduje w roku 1818 najpełniejszy w Polsce, oswieceniowy program literacko-kulturalny; Mochnacki i Mickiewicz najpierw gorliwie zwalczaja ten projekt krytyczny ("Sławianie, my lubim sielanki..."), by wkrótce potem me szczedzic Brodzinskiemu stów uznania. Romantyzm polski, a tak)e cala nowa konstelacja pradowa w Polsce, wyłania sie z młodoliterackiego fermentu, trwajacego mniej wiecej od roku 1817. Wtedy powstaje w Wilnie Towarzystwo Filomatów, zwiazek miłosników wiedzy, który szybko ewoluuje ku problematyce narodowej oraz ku nowoczesnej kulturze młodosci, indywidualnosci, wolnosci. Uprawianie wierszopisarstwa lub krytyki jest od poczatku dla filomatów zadaniem statutowym, lecz od roku 1819 ich swiadomosc literacka wyraznie podlega profesjonalizacji; w twórczosci Jana Czeczota i Onufrego Pietraszkiewicza przewa)aja wzory puławskie i idylliczne, lecz u Mickiewicza, a nawet Tomasza Zana, sa ju) pierwociny romantyzmu. O kilka roczników pózniejsi filareci - lepiej znani publicznosci literackiej Antoni Edward Odyniec, Aleksander Chodzko, Julian Korsak - beda przyswajac na miare własnych talentów Mickiewiczowskie przykłady romantyzmu i neoklasycyzmu o rodowodzie weimarskim (Schiller, Goethe). W zbli)onym czasie grupy literatów, urodzonych na ogół nie wczesniej ni) w drugiej połowie lat dziewiecdziesiatych, skupiaja sie w Krzemiencu (Tymon Zaborowski, Karol Sienkiewicz, Józef Korzeniowski, Teodozy Sierocinski i inni), we Lwowie, w Warszawie (grono Brunona Kicinskiego), a nawet w odległym ukrainskim Humaniu („Zagogra" w osobach Bohdana Zaleskiego, Seweryna Goszczynskiego, Michała Grabowskiego). Poza młodzienczymi wspólnotami o rodowodzie szkolnym ukształtowały sie jedynie wybitne indywidualnosci Mochnackiego i Antoniego Malczewskiego, nieco wczesniej kształtowanego w Liceum Krzemienieckim.)
Utwory istotnie romantyczne w całym dziesiecioleciu przedlistopadowym nale)a da rzadkosci: do rachuby wchodza nie wszystkie dzieła Mickiewicza, powiesci poetyckie Maria Malczewskiego (1825) Zamek kaniowski Goszczynskiego (1828), pojedyncze teksty Chodzki, garsc ballad... Jak wszedzie w Europie, panuje zamet semantyczny. Romantycznosc - ten termin z poczatku przewa)a - bywa uto)samiana z literatura narodowa, nowsza poezja Niemców i Anglików, tj. Gottfrieda Augusta Biirgera, Goethego i Schillera, Waltera Scotta i Byrona, to znów ze sredniowieczem lub literatura nieregularna typu szekspirowskiego; mo)na poczuc sie romantykiem z powodu pisania bez reguł, braku wstepu do warszawskiego salonu czy nieprzekroczenia młodzienczego limitu wieku. Od poczatku jednak nowa swiadomosc literacka rozwija sie znakomicie. W-rozprawie O poezji romantycznej, poprzedzajacej Ballady i romanse, a w istocie majacej funkcje przedmowy do trzech planowanych tomów poetyckich, termin „romantyzm" słu)y Mickiewiczowi do przyswajania literaturze polskiej jak najszerszego wachlarza nowych zjawisk europejskich - od Rousseau i Burzy i Naporu po klasycyzm weimarski i bajronizm - oraz do namietnej obrony wzorowanego na Goethem pluralizmu twórczego, stad jego protest przeciw stawianiu całej literatury na sadzie ostatecznym klasycznosci i romantycznosci. Mochnackiemu ta opozycja szybko przestaje byc potrzebna, bo potrafi on definiowac romantyzm w kategoriach pozytywnych, tzn. bez akcentowania tego, czym romantyzm nie jest. Od momentu ukształtowania sie w roku 1825 młodej krytyki romantycznej w Warszawie, narasta obcosc miedzy tym srodowiskiem a Brodzinskim, który w koncu, wbrew swemu łagodnemu usposobieniu, ruszy do ofensywy (1827). To własnie tutaj, a nie miedzy klasycyzmem a romantyzmem, bedzie przebiegał główny front sporów przełomu
10
romantycznego. Termin „walka romantyków z klasykami" to prze)ytek, powstały w XIX wieku nie w drodze analizy pogladów i idei, lecz na podstawie obserwacji socjologicznych czy te) przesłanek srodowiskowo-pokoleniowych. Spory przełomu romantycznego nie polegały na spedzaniu z pola leciwych klasyków przez rzeskich romantyków, ale na
konkurencji dwu nowatorskich programów literatury i kultury narodowej. W tej głębokiej debacie o doniosłych dla )ycia zbiorowego skutkach obok spraw ogólnych - dotyczących charakteru i ducha narodowego, roli folkloru w kulturze ogólnonarodowej, filozoficznych podstaw twórczosci i spraw cywilizacji nowoczesnej - miały te) niebłahe znaczenie subtelne wczesnoromantyczne rozró)nienia z zakresu estetyki i formy poetyckiej.) Proces regionalizacji literatury polskiej pozostawał w pewnym zwiazku z sentymentalnym fantazjotwórstwem topograficznym, lecz najwiecej zawdzieczał
póznooswieceniowej ludowosci. W Wiesławie Brodzinskiego (1820) sa ju) obrazy podkrakowskiej okolicy, miejscowy folklor, koloryt mentalny i obyczajowy, dzieje narodowe w lokalnej perspektywie - z wyjatkiem romantycznej wizji swiata jest ju) wszystko, czego potrzebuje regionalizm romantyczny. W latach dwudziestych zamanifestowały się regionalizmy wołynski (Zaborowski), podolski (Maurycy Gosławski), po powstaniu listopadowym przyszedł czas na poezje o rodowodzie halickim, białoruskim, mazowieckim, wielkopolskim... Do wielkiej historii literatury przeszły jednak wyłacznie dwie tzw. Szkoły prowincjonalne: litewska i ukrainska. Ta pierwsza to Mickiewicz i jego przyjaciele - nasladowcy, którzy starali sie poda)ac za wzorem Ballad i romansów czy Gra)yny, lecz ich talenty skrojone były na miare sielanki, dumy ludowej, dumy historycznej; bodaj najczęściej tematyka litewska gosci w utworach Czeczota i Odynca. Szkołe ukrainska tworzyli koledzy z
Humania, Zaleski, Goszczynski i Grabowskl, w latach warszawskich wcia) lojalni wobec siebie, lecz ideowo coraz mniej sobie bliscy; tak)e Malczewski, zawsze na uboczu (ponoc tylko raz zetknał sie z Zaleskim), zmarły w roku 1826. Uchodzi za nadal aktualna konstatacja Grabowskiego o stworzonych przez tych autorów stereotypach Ukrainy: szlacheckim autora
Marii, hajdamackim autora Zamku kaniowskiego, kozackim Zaleskiego. To spojrzenie z pewnego dystansu. W dobie wczesnoromantycznej Zaleski najwiecej uznania zyskał dzieki sentymentalnemu poematowi folklorystycznemu Rusałki (1829) i sielankowej liryce. Koloryt historyczny epiki balladowej, dum o tematyce kozackiej, nie równał sie ekspresja z romantyczna wizja swiata w powiesciach poetyckich Malczewskiego i Goszczynskiego. Ale i rebelianckie tzw. liryki humanskie tego ostatniego (powst. 1824-1825), tak wyrazowo gwałtowne, reprezentuja uczuciowosc sentymentalna, tyle )e w ekstremalnej postaci. Szkoły prowincjonalne nie sa jednolicie romantyczne, poza romantyzmem stoi młody Aleksander Fredro i inni wa)niejsi wsród poczatkujacych pisarzy: Zaborowski, Korzeniowski, Stefan Witwicki, w powiesci obok skottyzmu Niemcewicza, Aleksandra Bronikowskiego i Feliksa Bernatowicza pojawiaja sie zapowiedzi realizmu u Frvdervka Skarbka i El)biety Jaraczewskiej. Mickiewicz - jak wspomniano - głosi i uprawia pluralizm. W dwu tomach Poezyj z lat 1822 i 1823 romantyczne sa ballady i Dziady zwane wilenskimi, z sentymentalnej dumy ludowej wywodza sie romanse, z inspiracji neoklasycyzmu liryki Hymn na dzien Zwiastowania N.P. Maryi i Yeglarz (najwa)niejsza w tej grupie Oda do młodosci nie przebrneła przez cenzure) oraz bohatersko-legendowa epika Gra)yny. Wczesne dzieje pradu romantycznego - tak jak go rozumiemy dzisiaj - kształtuja w Polsce Mickiewicz i Malczewski. Warianty pradowe nastepuja po sobie w zadziwiającym tempie. Po ludowosci ballad i Dziadów (1822-1823) nadchodzi bajronizm Marii (1825); liryke metafizyczna (transcendentalna) przynosza zaledwie rok pózniej Sonety krymskie; w Konradzie Wallenrodzie (1828) góruje mediewizm, zas w Parysie (1829) samodzielnego znaczenia nabiera orientalizm. ' Mickiewiczowska ludowosc opiera sie na przesłankach światopoglądowych organicyzmu. Poeta głosi jednosc swiata duchowego i fizycznego, ukazuje działanie sił 11 nadprzyrodzonych w rzeczywistosci empirycznej, kładzie nacisk na wspólnote człowieka i natury, )ywych z umarłymi, proklamuje wszechobecnosc )ycia i wartosc „prawd )ywych". Nadaje poezji charakter nowoczesnego mitu, odwołuje sie do dramatu obrzedowego. Wprowadza ballade, typowo romantyczny gatunek mieszany; operuje estetyka tajemnicy i sakralnej cudownosci. Na terenie wczesnoromantycznego bajronizmu Malczewskiego wszelki byt pozaumysłowy jawi sie jako rzeczywistosc nieprzenikniona: jedyna dla jednostki dostepna realnoscia jest własny umysł, miejsce zmagan z tajemnica swiata i własna egzystencja. Tragiczna wolnosc, wypływajaca z ciemnosci swiata, jedni niosa z bezmiernym heroizmem, inni przekształcaja w bunt bez granic. Autor Marii odwołuje sie do kolejnego koronnego gatunku romantyzmu - do powiesci poetyckiej. Sonety krymskie wywodza sie z metafizyki i estetyki Friedricha W.J. Schellinga, przefiltrowanej przez polskie (Józef Gołuchowski) i rosyjskie (moskiewscy lubomudrzy) opracowania schellingianizmu. Cykl krymski ilustruje romantyczne poszukiwanie odrodzenia duchowego przez kreacje poetycka, to)sama z wnikaniem przebłyskami intuicji w duchowa podstawe rzeczywistosci. Poeta posługuje sie sonetem, forma zinterpretowana przez romantyzm niemiecki jako symbol Universum. Za pomoca stylizacji sredniowiecznej - tj. mediewalnej - buduje Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie tragiczna wizje historii jako degradujacego ludzkosc i wpędzającego w smiertelna matnie wyjatkowe jednostki mechanizmu przemocy i zemsty. Bajronizm nadaje dziejom bohatera wymiar aktualny i wyra)a idee samotniczej ofiary. W wielopłaszczyznowej konstrukcji romantycznego poematu historycznego poeta po raz pierwszy w formie niecyklicznej wykracza ponad strukture gatunku mieszanego, dajac pierwszy przykład syntetycznej formy poematowej. W metafizycznym cyklu Sonety krymskie Mickiewicz siega po szate orientalna zgodnie z Byronowska definicja Wschodu jako „krainy dumania". W Parysie Orient to przestrzen potegi człowieka kosmicznego i triumfalnego heroizmu, to nosnik romantycznej
wzniosłosci i romantycznego uniwersalizmu, wyra)ajacego sie m.in. w doskonałym wniknieciu w ducha i strukture poetycka kasydy, czyli głównego gatunku klasycznej poezji arabskiej. Granica miedzy faza wczesnoromantyczna a romantyzmem szczytowym wydaje się pojawiac nagle i niespodziewanie, niemniej jednak pozostaje wyrazista. W fazie nowej romantyzm jest ju) w pełni swiadom swojej to)samosci - i mo)e zwracac sie do swych dotychczasowych poprzedników i rywali z gestami pojednawczymi (jak Mochnacki wobec Brodzinskiego w dziełku O literaturze polskiej w wieku dziewietnastym, 1830) i swobodnie korzystac z rozmaitych bliskich tradycji (vice: Pan Tadeusz). Nastepuje generalna zmiana swiatopogladowa - od bolesnego czy tragicznego agnostycyzmu, poszukiwania po omacku znaków wy)szego porzadku do rozbudowanych, filozoficznie motywowanych konstrukcji myslowych i obrazów romantycznego Universum. Dotychczas bohaterem literackim bywał zwykle wyobcowany idealista i indywidualista, obarczony cierpieniem egzystencjalnym, postac o rodowodzie literackim; z kolei pojawi sie człowiek-synteza, wysoce skomplikowana konstrukcja antropologiczna, w której bohater jest bogata indywidualnoscia, ale i wyrazicielem doswiadczenia zbiorowego; postacia silnie prze)ywajaca bie)ace sprawy rzeczywistosci otaczajacej, lecz tak)e istota mitycznego pokroju badz jednostka obarczona nadprzyrodzona misja; cierpiaca egzystencja i pełnym sprzecznosci geniuszem, ale te) herosem o )elaznej woli, tytanicznym buntownikiem; bytem skupionym na własnej jazni iswym osobnym istnieniu, lecz zarazem zachowujacym pasje ontologiczna, da)nosc do uto)samienia sie przez nieskonczony proces rozwoju z narodem, ludzkoscia, swiatem. Bogiem. W zakresie formy literackiej romantyzm szczytowy przechodzi od dominacji gatunków mieszanych do wielkich konstrukcji poematowych i rozbudowanych cykli 12
poetyckich; to tak)e czas narodzin romantycznej struktury powiesciowej, romantycznej noweli, gawedy. W slad za srodowiskowym współobcowaniem poetów i artystów (a zaczyna sie to w przedlistopadowej Warszawie) rozwija sie korespondencja sztuk na terenie literatury oraz literaturyzacja muzyki i malarstwa (Chopin, Teofil Kwiatkowski).
W fazie romantyzmu szczytowego własciwie do ostatka nie ustaje hegemonia Mickiewicza. Có) z tego, )e przestał udostepniac drukiem swe nowe poezje od roku 1836 (w rekopisach przetrwały nie tylko liryki lozanskie, ale i poematy tej miary, co [Sniła sie zima..] czy Widzenie), a od roku 1844 do konca )ycia w ogóle nie wznawiał dzieł poetyckich; sama ta
osobowosc nie mogła zejsc centrum uwagi, a jego wykłady w College de France na temat literatury, kultury, dziejów Słowianszczyzny (1840-1844), jego towianizm i działalnosc w okresie Wiosny Ludów, wreszcie - jego europejska sława literacka i ranga trybuna ludów, zapewniały mu szczególne miejsce w opinii emigracyjnej i narodowej. Ale w tym czasie grono współtwórców pradu romantycznego poszerza sie o nowe znakomitosci. Do głosu dochodzi drugie pokolenie romantyków, twórców nie zawsze wyraznie młodszych od Mickiewicza, Goszczynskiegó, Mochnackiego - czasem ró)nica nie siega dziesieciu lat, zwłaszcza gdy wspomniec o Stefanie Garczynskim (ur. 1805) czy Wincentym Polu (1807) -
ale ró)niacych sie mocno doswiadczeniem literackim i kulturalnym, a w znacznym stopniu tak)e i społecznym. Trzon tego pokolenia reprezentuja .Juliusz Słowacki i Ludwik Sztyrmer (obaj 1809), Zygmunt Krasinski i Józef Ignacy Kraszewski (1812), tak)e Michał Czajkowski (1804) i Lucjan Siemienski (1807). Dopiero w roku 1839, ale ze swym własnym baga)em
generacyjnym debiutuje najstarszy z polskich romantyków Henryk Rzewuski (ur. 1791).]Adebiut prasowy Norwida w roku 1840 symbolicznie rozpoczyna aktywnosc trzeciego pokolenia pisarskiego w okresie romantyzmu. Jedna )e znamiennych cech tego podokresu, tj. lat 1828-1849, jest wyłonienie się wybitnych indywidualnosci twórczych tak)e poza pradem romantycznym. Sentymentalizm nie wydal wprawdzie postaci górujacej, a nawet autora bezspornie znakomitego, ale
popularnosc Wincentego Pola miała jednak swe uzasadnienie, a poeci krajowi z generacji Norwidowskiej - tak)e na ogół ustabilizowani w tonacji sentymentalnej - stanowiliby ozdobe niejednej literatury europejskiej: wezmy Kornela Ujejskiego; Teofila Lenartowicza czy Władysława Syrokomle. Pierwsza połowa lat trzydziestych przynosi szczytowe osiągnięcia Aleksandra Fredry, autora o nieodmiennie wielkim wyczuciu sceny i bogactwie srodków pisarstwa dla teatru, ale zarazem poety najbardziej zbli)onego do konwencji europejskiej dramaturgii neoklasycystycznej. To dotyczy serii komedii od Pana Jowialskiego do Do)ywocia; komediopisarstwo Fredry z lat 1855-1876 ma bardziej zró)nicowany charakter. Z kolei u progu lat czterdziestych własciwa miare swego talentu objawia Kraszewski. Dzieki niemu - a tak)e dzieki Józefowi Korzeniowskiemu (rocznik 1797), nawróconemu na powiesc obyczajowa - polski realizm otwiera sie na dokonania Honoré Balzaka i Stendhala (własciwie: Henri Beyle), Charlesa Dickensa, Nikołaja W. Go-gola i zaczyna pracowac na poczet przyszłych dokonan Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa Popularny Pol i prowincjonalni sentymentalisci, Fredro, Kraszewski, Korzeniowski (równie poczytny prozaik, jak wziety dramatopisarz), tak)e oczywiscie Rzewuski - romantyk umiarkowany i zdystansowany, nie całkiem od kontekstu oswieceniowego organicyzmu odró)nialny - oto czołowe postaci literatury miedzy-powstaniowego kraju. Wielki romantyzm jest kultywowany przez Wielka Emigracje. W kraju, mimo zasadniczej jednosci literatury polskiej, rzeczy biegna innym torem. Formy odrebnosci - co nie znaczy ni)szosci - twórczości krajowej tkwia wiec we wpływach mysli programowej Kazimierza Brodzinskiego (np. lwowska „Ziewonia") i sentymentalno-regionalnych tonach liryki, w poetyckiej finezji i scenicznych sukcesach dramaturgii komediowej, w tradycjonalizmie i dwoistości romantyczno-sentymentalnej ówczesnego dialogu z dziedzictwem szlacheckim (Rzewuski i Ignacy Chodzko), w doskonaleniu sie i ró)nicowaniu prozy powiesciowej, która stopniowo 13
zyskuje przewage nad poezja. Tylko lata czterdzieste biorac pod uwage, ozdobimy katalog polskiej prozy tytułami tak wa)nymi jak: Powiesci nieboszczyka Pantofla Sztyrmera, Trzy po trzy Fredry (zaskoczenie: to romantyczna w charakterze powiesc autobiograficzna), Listopad Rzewuskiego Poganka. Narcyzy Ymichowskiej a poza romantyzmem - Ulana i Latarnia
czarnoksieska Kraszewskiego, Spekulant i Kollokacja Korzeniowskiego, Salon i ulica Józefa Dzierzkowskiego (rocznik 1807). Twórczosc Pola wyrastała .pierwotnie z doswiadczen listopadowych: renome i )yczliwosc zyskał powstanczymi Piesniami Janusza (1835). Na wierszopisarska spuściznę Listopada składaja sie przede wszystkim swiadectwa poetów )ołnierzy, starszych, jak były napoleonczyk i uznany literat Antoni Górecki (ur. 1784) i najmłodszych, piór ju) sprawdzonych oraz zupełnych debiutantów. Znajda sie w tym szerokim gronie: Goszczynski, Gosławski, Witwicki, dalej - dobrze zapowiadajacy sie młodziency Garczynski, Konstanty Gaszynski, Dominik Magnuszewski, Hieronim Kajsiewicz, wreszcie - powstanczy pieśniarze z Rajnoldem Suchodolskim i Franciszkiem Kowalskim na czele. Pierwsze swe publikacje liryczne zwiazał z Listopadem Słowacki, po tematyke powstancza siegnał kilkakrotnie Mickiewicz. Zwiazana bezposrednio z tym wydarzeniem poezja polityczna i historiozoficzna siega na ogół do kanonów klasycystycznej liryki wysokiej i refleksyjno-perswazyjnej. Głosi sie tu hasta wolnosci i solidarnosci ludów, walki za wolnosc wasza i nasza, przywołuje się oswieceniowe idee ładu i postepu, obecna bywa mysl o misji historycznej Polaków oraz odczucie obojetnosci i niewdziecznosci Francji. Z podobnych zródeł wypływa poezja tyrtejskich wezwan do boju, animuszu )ołnierskiego, zemsty. Ni)szym stylem mówi sie o
potocznych sprawach obozu wojskowego, o codziennym )yciu oddziału i wojennym kole)enstwie; nieco wznioslejsze, o ile nie familiarne sa pochwały dowódców, ale styl wysoki obowiazuje w apologiach wodzów. Piosenka sentymentalna słu)y poetom powstańczym czesto do oddawania sie marzeniom o polskim dworku, miłosci, junackich zabawach. Długo pamietali rodacy utwory opiewajace fantazje i brawure, rycerskosc i barwna prezencje ułana, zwłaszcza w parze z idylliczna panna z dworku. Poezja powstania listopadowego - przekazywana w czesci przez tradycje ustna i muzyke romantyczna (np. Chopin opatrzył piesniowa kompozycja wiersz Pola Spiew z mogiły) - nawet w swych wysoce artystycznych przejawach pozostawała poza pradem romantycznym lub co najwy)ej na jego obrze)ach. Wpłyneła jednak na świadomość zbiorowa, przede wszystkim na model XIX-wiecznego patriotyzmu -w oprawie romantycznej historii. Przyczyniła sie wiec do rozpowszechnienia pewnego stereotypu romantyzmu, a nadto nadała ton popularnej poezji krajowej. Ton, nie temat.
Poezja romantyczna traci obecnie, tj. w fazie szczytowej, swa pradowa czytelnosc. W rozbudowanych do formatu Pana Tadeusza, Irydiona czy Króla-Ducha dziełach romantycznych krzy)uja sie wizje swiata i metody artystyczne. W romantyzmie wczesnym koncepcje swiatopogladowe były zasadniczo jednorodne, a odmiany pradowe, jak ludowosc
czy bajronizm, stosunkowo stabilne. Teraz tematyka oddziela sie od sposobu interpretacji swiata, a okreslona wizja rzeczywistosci nie determinuje stosowanej formy. Odmiany pradowe staja sie zbiorami czy rodzinami odmiennych, indywidualnych realizacji podstawowego wzorca. Tak wiec profetyzm u samego Mickiewicza nieco inaczej sie jawi w
III czesci Dziadów (1832), w rówiesnych Ksiegach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832) i w pózniejszych Prelekcjach Paryskich (1840-1844). Na swój sposób interpretuje profetyzm Zygmunt Krasinski - najpierw w apokaliptycznej, bez mesjanizmu, Nie-Boskiej komedii (1835), nastepnie w mesjanistycznym Przedswicie (1843). Inny jest profetyzm Ksiedza Marka (1843), a inny Snu srebrnego Salomei (1844) Juliusza Słowackiego. Romantyczny sarmatyzm, zainicjowany przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu 14 (1834), przybierze nowe oblicza w Pamiatkach Soplicy i w Listopadzie Rzewuskiego (1839, 1846), by w twórczosci Pola i Ignacego Chodzki przeniesc sie na terytorium sentymentalizmu. Romantyczna poezje historiozoficzna Krasinskiego (Irydion 1836) przemieni własna wyobraznia Norwid. Bardziej na uboczu, ze wzgledu na ostrosc artystycznego profilu poety, pozostana własne propozycje pradowe Słowackiego: ironia
romantyczna oraz mistycyzm tzw. poezji genezyjskiej: Balladyna, 1839; Beniowski, 1841 oraz m. in. Genezis z Ducha, 1844; Samuel Zborowski, powst. 1845; Król-Duch, powst. 1845- 1849.
Profetyzm, neosarmatyzm (sarmatyzm romantyczny), poezja historiozoficzna Krasinskiego, ironia i mistycyzm wyznaczaja wiec tok rozwojowy pradu romantycznego w fazie szczytowej. Jeszcze jeden mniej wiecej dwudziestoletni podokres to czas postromantyzmu. Nad ta faza dominuje postac Norwida, ale zachowuja te) aktywnosc mistrzowie krajowi: Kraszewski
(zm.1881), Fredro (1876), Poi (zm. 1872). Po roku 1849 pełna dojrzałosc twórcza demonstruja autorzy trzeciego pokolenia romantycznego, Ujejski, Lenartowicz, Syrokomla, Roman Zmorski, Narcyza Ymichowska, Teodor Tomasz Je), Zygmunt Kaczkowski. Pod koniec lat piecdziesiatych dochodza do głosu literaci z roczników „przedburzowych": Mieczysław Romanowski, Walery Łozinski, Michał Bałucki, Jan Lam, Podobny wiekiem, choc pózniej debiutuje, jest Adam Asnyk.
Dzieje pradu romantycznego jeszcze trwaja: w ekspresji lirycznej pojedynczych wierszy Lenartowicza, Syrokomli czy Romanowskiego, w gawedowej cudownosci bądź otwartej formie małych narracji, w mesjanizmie powiesciowym ok. roku 1861 (Dziecie Starego Miasta Kraszewskiego) czy w metafizycznym spojrzeniu na historie. Sa to jednak ponowienia, nie odsłaniajace nowych widoków na rzeczywistosc i nie rozszerzajace pola romantycznych odkryc formy. Inaczej u Norwida. Romantyzm bywa jezykiem artystycznym i estetyka jego poezji egzystencjalnej, religijnej historiozoficznej, poniewa) stanowi dlan teren asymilacji rozmaitych mo)liwosci twórczych i szanse podejmowania rozmaitych wyzwan poznawczych, swiatopogladowych. Bywa te), )e romantyczna dialektyke idei, polimorficznosc, wieloperspektywicznosc widzenia, otwartosc i dynamike zastepuje Norwid postromantyczna jednogłosowoscia, alegoria, ujednoliceniem formy, patosem. Wszelkie ówczesne przejawy postromantyzmu - z reguły mniej ni) u Norwida finezyjnego - wskazuja, i) romantyzm staje sie własnie teraz kanonem kultury, tradycja uroczysta, idea autorytatywna, sakralizujacym symbolem. Odwołuja sie don jako takiego wszyscy: tradycjonaliści neosarmaccy i mesjanisci, radykalni populisci i konserwatysci, wyobcowani indywidualisci i organicznicy, rewolucjonisci i insurekcjonisci, sentymentalisci i realisci... Sytuacja zastana bedzie postromantyzm dla pokolenia przedburzowców - o czym swiadczy dobitnie tak)e twórczosc najwybitniejszych artystów z tych roczników: Jana Matejki i Artura Grottgera - a przełom lat piecdziesiatych i szescdziesiatych wyznacza punkt zwrotny w przebiegu ostatniego podokresu romantyzmu. Fazy schyłkowej dla pradu romantycznego, owszem, ale i przejsciowej, wbrew pozorom bogatej w wydarzenia i wewnetrznie ró)nolitej. Pozostała po niej długa lista arcydzieł Norwida (Promethidion, 1851, Quidam, 1857, zarne i Białe kwiaty, 1856-1857, Krakus, 1863, Rzecz o wolnosci słowa 1869; z dzieł pozostawionych w rekopisach: Vade-mecum, dramaty Tyrtej- Za kulisami, Pierscien Wielkiej-Damy, Kleopatra i Cezar, Miłosc-czysta u kapieli morskich, poemat Assunta, nowele Tajemnica lorda Singelworth, Stygmat, „Ad leones!"); Chata za wsia (1855) i Stara basn (1876!) Kraszewskiego, Krewni Korzeniowskiego (1857), Mohort Pola (1854), powiesci Je)a, Kaczkowskiego i Łozinskiego, poematy historyczne Ujejskiego i Romanowskiego, gawedy Syrokomli i du)o rzetelnej liryki. Interesujaco mogłaby wypasc konfrontacja dziejów literatury i sztuki w okresie romantyzmu. Polska poezja w tym czasie pozostaje od poczatku pod wpływem muzyki, 15 opery, estetyki korespondencji sztuk; z drugiej strony to własnie pisarze i krytycy literaccy
otwieraja poczet krytyków muzyki i sztuki (Mochnacki, Mickiewicz, Poi Goszczynski, Słowacki, Krasinski, Norwid, Grabowski, Kraszewski, Julian Klaczko) i sekunduja twórczosci artystycznej w Polsce. Jak to okreslono kiedys, „sztuka w Polsce" staje sie w wieku XIX „sztuka polska", a od pierwszego pokolenia romantycznego mamy pisarzy wybitnych lub przynajmniej znaczacych (rówiesnikami Mickiewicza sa Piotr Michałowski i Wojciech Korneli Stattler, a Słowackiego i Krasinskiego -Chopin i Kwiatkowski). Ju) w pokoleniu Norwida i Stanisława Moniuszki sztuka płynie ró)nymi nurtami: odmienne tendencje uosabiaja Henryk Rodakowski, Juliusz Kossak, tak)e sam twórca Promethidiona, nieprzecietny grafik, malarz i rzezbiarz; bogata ró)norodnosc nasili sie za sprawa młodych ludzi z pokolenia przedburzowców (Matejko i Grottger, kompozytorzy Henryk Wieniawski i Władysław Yelenski) i twórców urodzonych pózniej, nawet w połowie wieku (Józef Chełmónski, Aleksander i Maksymilian Gierymscy, Henryk Siemiradzki, kompozytor Zygmunt Noskowski), gdy ukształtuje sie splot postromantyzmu, akademizmu i realizmu. Mo)na by z nale)na ostro)noscia sadzic, )e zbli)one tendencje pojawiaja sie w polskiej sztuce z jednopokoleniowym poslizgiem w stosunku do literatury. Na tle europejskim i amerykanskim romantyzm polski nale)y do najoryginalniejszych i do najzasobniejszych w osiagniecia. Został stworzony przez szerokie grono talentów (dla kilku z nich nie jest przesadne okreslenie: geniusz), przy tym ludzi najczesciej starannie wykształconych, wybitnych erudytów, bywałych w swiecie, wszechstronnie czynnych, wcale nie gardzacych )yciem realnym. Byli woja)e-rami, obserwatorami cywilizacji zachodniej (Norwid nawet amerykanskiej), znawcami sztuki i amatorami filozofii. Jako wedrowcy, studenci, wykładowcy, publicysci, tłumacze, intensywnie studiowali tradycje i nowości kulturalne, nawet je)eli skapo o tym informowali w swych listach czy notach. Mickiewicz stał sie zesłancem, majac na koncie dwa opublikowane zbiory poetyckie, Słowacki i Norwid, a tak)e permanentny, choc dobrowolny woja)er Krasinski, opuszczali kraj w młodzieńczej fazie twórczosci. Realizowali swe natchnienia w Pary)u i Rzymie, w Dreznie, Florencji, w Lozannie i Genewie, w Moskwie i Petersburgu... Nie zwiedzali Europy, lecz do niej nale)eli: mo)e dlatego byli dalecy od bałwochwalczego nasladownictwa, lecz otwarci na pobudki twórcze. Wielu pisarzy polskich uprawiało literature, a tak)e filozofie, nauke i publicystyke w jezykach: francuskim, niemieckim, rzadziej w angielskim, włoskim i rosyjskim; liczba tłumaczy z tych jezyków wahała sie od niemal siedemdziesieciu do blisko trzydziestu osób. Przyswajano autorów uznanych, jak Schiller i Goethe, Szekspir i Byron, Puszkin czy Scott. I zainteresowanie literatura polska było wówczas wyjatkowe. Niemal co trzeci pisarz tego okresu -podług ustalen Józefa Bachórza - zyskał przekłady na jezyki obce: to dotyczy 130 sposród 407 autorów, a 38 Polaków tłumaczono na przynajmniej 4 jezyki. Ich dzieła ubierano najczesciej w szate jezyka niemieckiego (90 pisarzy), francuskiego (58), rosyjskiego (57), czeskiego (54), angielskiego (37), włoskiego (28), serbo-chorwackiego (22), ukraińskiego (12) i bułgarskiego (10). Przebieg polskiego romantyzmu był niepodobny do toku rozwojowego któregokolwiek z romantyzmów europejskich - ani tych wczesniejszych, ani chronologicznie równoległych - poniewa) był autentycznie twórczy i odpowiadał rzeczywistym potrzebom zbiorowym. Na tle porównawczym prad ten wydaje sie byc w Polsce stosunkowo mniej zainteresowany subiektywizmem, egotyzmem, estetyzujacym indywidualizmem. Ma w tym swój udział ranga sprawy narodowej, ale te) odpowiedzialnosc pisarzy - z „obiektywistycznym" Mickiewiczem na czele - za polska cywilizacje i oswiate tłumiona, a w okolicznosciach powstaniowych dewastowana przez zaborców, oraz za wiez zbiorowa i
pamiec historyczna Polaków. Wyłacznie polskim wariantem pradu był jedynie neosarmatyzm, choc i nasz profetyzm oraz ludowosc Mickiewiczowska bliskie sa zupełnej oryginalnosci; ka)dy jednak wariant pradowy twórczo odró)niał sie w Polsce od równoległych zjawisk
16
europejskich. Tak było z bajronizmem, którzy przybrał postac wzniosłej i filozoficznie głebokiej antropologii, nie stajac sie (według okreslenia Alberta Camusa) „buntem dandysów". Tak było z liryka metafizyczna, dla której Mickiewicz wypracował arcynowatorski jezyk; z ironia Słowackiego, ubrana w finezyjna literackosc; z jego poezja genezyjska, bardziej religijnie )arliwa ni) czysto spekulatywny mistycyzm francuski; z poezja historiozoficzna Krasinskiego, mocniej ni) ktokolwiek inny kontrastujacego tradycyjne 1 nowoczesne rozumienie dziejów; z Norwidem, tym fenomenem oryginalnosci, który nie zaznał sławy u obcych, bo jej nie miał w ojczyznie. Trudnym do porównania polskim osiagnieciem jest wielka forma poematowa, poematy-kolosy, jak Dziady i Pan Tadeusz Nie- Boska komedia czy Irydion, łaczace rozmaitosc , swietnosc artystyczna z wartościami etycznymi i społecznymi, wpisanymi w sama strukture dzieła. Byc mo)e w )adnej innej
literaturze romantyzm w takim stopniu nie górował nad pradami towarzyszacymi i nie osiagnał tak wielkiego wpływu na )ycie zbiorowe. Okolicznosci historyczne romantyzmu polskiego Umownie rzecz biorac, od I rozbioru (1772) przez około sto lat trwa proces głębokich przeobra)en społecznych, trwa droga Polaków ku nowoczesnemu narodowi. Ukształtowanie sie romantyzmu poprzedza dwudziestoletni okres walk narodowowyzwolenczych, poczawszy od insurekcji kosciuszkowskiej (1794), przez walki Legionów (od roku 1797), wojne z Austria (1809) i wyprawe przeciw Rosji (1812), a) do zło)enia broni po klesce Napoleona (1815). Nie liczac momentów funkcjonowania rzadów powstanczych i krótkich dziejów Wolnego Miasta Krakowa, tylko kilka wstepnych lat romantyzmu pokrywa sie z dziejami terytorialnie nikłego i niesuwerennego panstwa polskiego. Romantycy „urodzeni w niewoli, okuci w powiciu", tak jak Mickiewicz, Malczewski, Słowacki, pochodzacy z terenów na trwałe wcielonych do panstw zaborczych, znali jedynie polskie instytucje, ale nigdy nie mieli swego panstwa. Rozbiory, a tak)e pózniejsze niepokoje wojenne i przesuniecia granic, osłabiały polski potencjał demograficzny, ograniczały aktywnosc na ziemiach polskich; ukształtowany tu system gospodarczy uległ rozerwaniu, zas aktywnosc ekonomiczna wystawiona została na dolegliwosci podatkowe i biurokratyczne interwencje zaborców; trwałym zakłóceniom ulegał proces cywilizacyjny, a wygnancy z Polski słu)yli cudzym społeczenstwom swym znakomitym wykształceniem i wybitnymi umiejetnosciami. W ciagu lat dwudziestych system europejskiej tyranii nasilał represje wobec młodej kultury indywidualistycznej i wolnosciowej, wobec form społeczenstwa obywatelskiego, konspiracji republikanskich i ruchów narodowosciowych. Przykładem msciwej przemocy, strasznej dla ofiar i wstrząsającej dla wszystkich ludzi, uformowanych w duchu oswiecenia, były represje po powstaniu listopadowym. Na społeczenstwo, które liczyło straty poniesione na polu walki, z powodu epidemii cholery, z powodu emigracji elit społeczno-kulturalnych i wielu ludzi młodych lub w sile wieku, spadły aresztowania, konfiskaty majatków, zsyłki na Sybir. Zdewastowano Puławy, zamknieto uniwersytety w Wilnie i Warszawie, zlikwidowano krzemienieckie Liceum Wołynskie, młodzie)y z zaboru rosyjskiego zakazano nawet studiów wy)szych w Krakowie. Zakaz działalnosci objał Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zrabowano i wywieziono dorobek bibliotek, archiwów, muzeów, nie wyłaczajac zbiorów prywatnych. Działalnosc kulturalna zacznie sie odradzac na terenach byłego Królestwa Polskiego i „ziem zabranych" przez Rosje dopiero około dziesiec lat pózniej, ale skutki barbarzynstwa oka)a sie znacznie trwalsze. Po powstaniu listopadowym pojawiaja sie jeszcze ruchy partyzanckie, inspirowane głównie przez emisariuszy emigracyjnych (ku czci tych ludzi autor Pana Tadeusza uczynił Ks. Robaka emisariuszem legionowym), ale nie ma warunków do rozwoju „profesjonalnych" sprzysie)en, wia)acych osoby wojskowe z ludzmi o pewnej pozycji obywatelskiej.
17
Nieprzerwanie spiskuje młodzie) na progu )ycia, a nawet starsze dzieci szkolne, nierzadko tajace w swych papierach strzepy, odpisy romantycznych poezji patriotycznych. Potem były podstepne badania przez komisje sledcze (wszak nieudolne konspiracje z reguły wpadały w oko jakiemus lojalnemu obywatelowi), chłosty, relegowania, zsyłki i bohaterskie smierci, jak
ta Karola Levittoux. Norwid - Krasinski swiadkiem - nosił w pamieci zatrwa)ajaco długa liste represjonowanych kolegów. Bohaterami wyobrazni zbiorowej, a pózniej postaciami z legendy kulturalnej, stawali sie wiec emisariusze (Szymon Konarski, Edward Dembowski), młodzi ofiar-nicy, insurekcjonisci, walczacy za wolnosc wasza i nasza (np. gen. Józef Bem),
rewolucjonisci, oddajacy ostatnie strzały w czasie Komuny Paryskiej (1870), i dalsi powstancy - krakowscy (1846), wielkopolscy (1848), styczniowi (1863-1864). Osobny charakter ma europejska działalnosc Mickiewicza w okresie Wiosny Ludów. Wypada te) wspomniec o o)ywionej dyplomacji Hotelu Lambert, tak wa)nej dla sprawy polskiej co najmniej do zakonczenia wojny krymskiej miedzy Rosja a Turcja (1853-1856). Z politycznej inspiracji Hotelu Lambert tworzył formacje wojskowa przy boku Turków powieściopisarz Michał Czajkowski, zwany Sadykiem Pasza. Wtedy własnie, w obozie wojskowym pod Konstantynopolem, zmarł Adam Mickiewicz. Po upadku powstania listopadowego nasza stolica kulturalna i namiastka osrodka panstwowego stał sie Pary). Wielka Emigracja przeniosła tu dziedzictwo rzadu narodowego, sejm powstanczy, partyjne swary i kapitał sympatii europejskich sit wolnosciowodemokratycznych. Yycie kulturalne szybko obrosło siecia instytucji; były to koleino: Towarzystwo Literackie (1832) pod egida ks. Adama Jerzego Czartoryskiego, (od 1854 Towarzystwo Historyczno-Literackie), Biblioteka Polska (od 1909 wzbogacona o Muzeum Adama Mickiewicza, zało)one przez syna poety, Władysława), liceum polskie (1842). Ogromne znaczenie miało zainstalowanie na katedrze literatury słowianskiej w College de France Mickiewicza oraz działalnosc koncertowa drugiego wielkiego ambasadora kultury polskiej, Fryderyka Chopina. Czasopisma o szerokiej tresci (politycznej, społecznej, kulturalnej, literackiej) i o rozmaitych orientacjach ideowych pojawiły sie nazajutrz po uformowaniu srodowiska emigracyjnego. Słowami Mickiewicza głosił patriotyczna solidarnosc „Pielgrzym Polski" (1832-1833), Mochnacki zasilał swym piórem „Pamietnik Emigracji", „Kronika Emigracji Polskiej" była zbli)ona do Hotelu Lambert, a „Nowa Polska^' i „Demokrata Polski" wypowiadały idee populistyczno-rewolucyjne i demokratyczne. Chocia) jedyny znakomity krytyk emigracyjny, Julian Klaczko, urodził sie za pózno, by sekundowac wielkiej poezji romantycznej, a jego program krytyczny stał na antypodach metody poetyckiej i mysli Norwidowskiej, debata literacka w ró)nych formach (salon, korespondencja, publicystyka, informacja wydawnicza) rozwijała sie pomyslnie, bo te) twórczosc wielkich romantyków pozostawała w centrum )ycia emigracyjnego. Emigracja nie była gettem. Mickiewicz musiał wrecz chronic swa emigrancka to)samosc przed zakusami paryskich salonów literacko-artystycznych; Krasinski, przedkładajacy Pary) i Włochy nad rodzinna, neogotycka Opinogóre i nad Paskiewiczowska Warszawe, był członkiem arystokracji europejskiej; Chopina okrzyczano geniuszem zaraz po publikacji numeru opusowego młodzienczych Wariacji na temat „La ci darem la mano"; Słowacki miał doswiadczenia obywatela swiata, a Norwid uczestniczył w paryskim ruchu artystycznym. Emigracja była te) ciagle zwrócona do kraju, chocia) stopniowo dawało sie
odczuc oddalenie od krajowych realiów i zamykanie sie dawnych srodowisk na nowe uchodzstwo silnie ubolewał nad tym Norwid). Starano sie udzielac krajowi powstajacych tu dóbr kulturalnych przez kontakty osobiste, ró)ne kanały informacji i przemyslny system szmuglowania dzieł przez kordony zaborczych policji i cenzur. Siła rzeczy na recepcje wytworów emigracyjnych najlepiej były przygotowane osrodki, w których odbywał sie miejscowy ruch kulturalny. Kraków miał godnosc miasta królewskiego (i do 1846 r. autonomie), tak)e silne srodowisko naukowe, lecz nowoczesność
18
kulturalna, pre)nosc srodowiskowa nale)ała raczej do Lwowa i Poznania. Lwów miał teatr, srodowisko literackie i dobra krytyke, czasopisma i spory ideowe; przede wszystkim miał Fredre, Pola, Ujejskiego, „ziewonczyków". Tamtejsze Ossolineum słu)yło świadomości historycznej Polaków i Rusinów: tam studiowali słowianofile z „Ziewonii" (Siemienski,
August Bielowski) tam rodziła się nowoczesna kultura ukrainska. Lata 1830-1848 stały się okresem swietnosci kultury wielkopolskiej. Rozwijała sie Biblioteka Raczynskich (powst. 1829), a poznanscy ksiegarze, jedyni na ziemiach polskich, mieli debit na wydawanie Mickiewicza, Słowackiego, Joachima Lelewela. Działało Towarzystwo Sztuk Pieknych (zał. 1836) i towarzystwa naukowe, a nawet Towarzystwo Czytelni Ludowych. Ogólnokrajowe znaczenie miały „Tygodnik Literacki" i pismo naukowo-kulturalne' „Rok". Poznan gromadził najwybitniejszych filozofów polskich (August Cieszkowski, Karol Libelt) i goscił w razie potrzeby literatów, którzy nie czuli sie bezpiecznie w Warszawie. Yycie kulturalne w Warszawie odradzało sie od roku 1840. Do czasów przedlistopadowych siegały biografie redaktorów „Biblioteki Warszawskiej" (1841-1914), radykalna młodzie) skupił „Przeglad Naukowy" (Dembowski, Hipolit, Skimborowicz), gdzie indziej pełnili redaktorskie funkcje Rzewuski i KraszewskLJPowstała Szkoła Sztuk Pieknych i zasłu)one Towarzystwo Zachety Sztuk Pieknych nowe biblioteki wzrastały z fundacji Przezdzieckich i Krasinskich. Tu objawiła sie „młoda pismiennosc warszawska", w czesci swej demonstrujaca społeczny radykalizm, a w czesci stosunek do swiata własciwy cyganerii, tu w roku 1840 debiutował Norwid. Skromne warunki rozwoju miały indywidualnosci Wilna: Kraszewski (wydawał „Athenaeum" w latach 1841-1852), Syrokomla, Stanisław Moniuszko. Stosunkowo autentyczne, choc prywatne formy )ycia-srodowiskowego rozwijali w okolicach miasta Ignacy Chodzko, Odyniec i Korsak. W geografii literackiej romantyzmu polskiego maja te) swoje miejsce Drezno i Londyn, Petersburg i Kijów. W sensie społecznym romantyzm polski ma, jak pod ka)dym innym wzgledem, ró)Ne oblicza: ziemiansko-tradycjonalne, szlachecko-demokratyczne, mieszczanskoorganicznikowskie. Nie tylko szczek broni słychac w tym czasie. Trwa budowa cywilizacji, powstawanie kultury klas srednich - i praca organiczna.
I Prady kulturalne i filozoficzne
WPROWADZENIE
Romantyzm nie jest odrebnym zespołem ani, tym bardziej, spójnym systemem idei. Wszelkie próby uto)samienia go z domknietym zbiorem gotowych tez światopoglądowych natrafiaja na mur nie do przebycia. Bariere, której nie udało sie pokonac, stanowi rozgraniczenie swiatopogladów oswiecenia i epoki nastepnej badz, w nie mniejszym stopniu, ujednolicenie romantycznych ogladów swiata. Zadłu)ajac sie u dawniejszych historyków idei, mo)na by najostro)niej przypisywac romantyzmowi jedynie pewna atmosfere nastawien, poszukiwan czy roszczen poznawczych oraz aure subtelnego porozumienia miedzy jego twórcami i wyznawcami w sprawach metafizycznych i egzystencjalnych. Konkretniej brzmi uto)samienie romantyzmu z metoda wiecej ni) myslenia, bo wszechstronnego doświadczania rzeczywistosci i jej wieloperspektywicznego objasniania z respektem dla tajemnic bytu i z uwzglednieniem całego bogactwa form ludzkiej aktywnosci i ekspresji. Ale czy romantycy kontentuja sie pojeciami abstrakcyjnymi i czy wystarcza im zaspokajanie potrzeb kontemplacyjnych? Romantyzm nabrał cech ruchu kulturowego (tj. społeczno-kulturalnego), poniewa) zabiegał o „prawdy )ywe" i o wiedze czynna, tak aby zyskac skapany w goraczce )ycia obraz swiata i aby przez jednosc myslenia, prze)ywania i działania da)yc do wyczerpania wszelkich mo)liwosci indywidualnych, do wypełnienia człowieczego losu i do przemiany swiata. Niektóre historyczne badz systematyczne wykłady filozofii, a jeszcze czesciej słowniki filozoficzne, nie poswiecaja romantyzmowi )adnej uwagi. Widac autorzy nie dostrzegaja tego zjawiska albo nie znajduja mo)liwosci dokonania jego racjonalnego opisu. Jednak rozwój filozofii w 1. połowie wieku XIX nie przebiegał wyłacznie na linii napiec miedzy pogladami o metryce jeszcze oswieceniowej (idealizm po Immanuelu Kancie,
21
Tym, co naprawde interesowało romantyków nie była w gruncie rzeczy ta czy inna filozofia, lecz twórcze, )ywe, autentyczne myslenie: )ywe, bo wyrastajace wprost z intensywnego doswiadczenia i zaanga)owania, twórcze, tzn. mobilizujace wszystkie kreacyjne zdolnosci jednostki i wnoszace w swiat całe jej duchowe bogactwo, autentyczne - czyli uprawiane z cała egzystencjalna pasja, otwartoscia, a nawet ryzykiem. Jako takie owocowało mysla zmierzajaca do niepodzielnosci, nie dajaca sie rozparcelowac miedzy filozofie, teologie, nauke, nowoczesny mit. Przeciwnie. Filozof, teolog, uczony czy poeta, ka)dy swoja droga da)ył do centrum zawsze jednej i tej samej wiedzy o swiecie. Yycie, poddane presji coraz szybszych i głebszych przemian, potrzebuje swie)ej inwencji i teorii, gwałtownie ró)nicujace sie doswiadczenie ludzkie domaga sie niestereotypowego wyrazu. Rozrasta sie forum społecznych opinii i intelektualnych debat, wzrasta poda) dóbr kultury, obok uznanych ról i autorytetów pojawiaja sie niezale)ni mysliciele i reformatorzy, wynalazcy i projektodawcy, charyzmatyczni poeci, zbuntowani artysci. Podstawa całej wizji swiata w dziele literatury badz sztuki mo)e sie stac równie dobrze idea filozoficzna czy teoria kulturoznawcza jak te) historyczna tradycja, koncepcja polityczna, regionalna pamiec czy legenda poety. W swej dynamice romantyzm efektownie odzwierciedla to falowanie i przenikanie sie tendencji kulturalnych.
ORGANICYZM A ROMANTYZM
W ciagu XVII i XVIII w. schodziła na margines mysli filozoficzno-naukowej prastara, zakorzeniona w mitologii i madrosci staro)ytnej, wizja kosmosu jako )ywego organizmu. Drogami fizyki doswiadczalnej, matematycznego przyrodoznawstwa jak równie) racjonalistycznej metafizyki nowo)ytnosc - czasy Galileusza, Kartezjusza, pózniej Isaaka Newtona, Woltera czy Pierre'a Simona de Laplace'a -zmierzaja do mechanicystycznej wizji swiata. Mechanicyzm miał tak)e antycznych protoplastów w atomistach takich jak Epikur i Lukrecjusz (nie było to wówczas bez znaczenia!), lecz znacznie bardziej spektakularna okazała sie jego przyszłosc. Panował szeroko i długo1: w wiekach XVIII i XIX zupełnie zawładnał naukami przyrodniczymi, wycisnał głebokie pietno materializmu i ateizmu na humanistyce i naukach społecznych w. XIX, )a choc ju) w tym)e stuleciu wyraznie mu przeczyła Maxwellowska teoria elektromagnetyzmu, pózniej zas Einsteinowska teoria wzglednosci i mechanika kwantowa zupełnie odebrały mu racje bytu - przetrwał do dzis w opłuczynach, pseudonauki i w metnych rozlewiskach swiatopogladu człowieka umasowionego. W swej klasycznej postaci doktryna mechanicyzmu wskazywała na materie jako tworzywo przyrody i człowieka oraz formułowała prawa mechaniki (albo aksjomaty geometrii i zasady dynamiki) wystarczajace do wyjasnienia faktów fizycznych, biologicznych, psychicznych lub całej rzeczywistosci. Zaistniało wiele wersji mechanicyzmu, ró)nie te) kształtowały sie w tej doktrynie stosunki miedzy komponentami naukowymi a komentarzem filozoficznym. Kartezjusz i Newton sa chrzescijanami; ten pierwszy anga)uje racjonalizm w dowodzenie istnienia Boga, obejmuje swiat i człowieka metafizyka „mechanicyzmu geometrycznego", lecz nie dochodzi do prawomocnej fizyki; ten drugi - twórca mechaniki klasycznej - przywiazuje wielka wage do filozoficznej refleksji nad przyczynami sil wystepujacych w przyrodzie. Wolter z fizyka newtonowska łaczy anifestacyjnie deizm. Uznajac fizykalne wyjasnienie swiata zjawiskowego, Kant przyjmuje istnienie odrebnej oden duchowosci człowieka i umieszcza w zasiegu ludzkiej nadziei rzeczywiste, jak sadzi, istnienie Boga. Jednak zanim jeszcze powstanie romantyzm, gotowe beda mocne przesłanki mechanicyzmu jako metody czysto fizyczno-matematycznej, jako monizmu przyrodniczego i ateizmu. W nastepstwie odkryc nowej nauki )adna dziedzina mysli nie mogła sie ostac w dawnym kształcie; niezbedne były zmiany u podstaw filozofii, na terenie teologii, wiedzy o człowieku i o panstwie, nawet w sferze zało)en i norm praktyki literackiej
22
i artystycznej. Zewszad, nie tylko ze strony ortodoksji religijnej, dochodziły glosy obawy i sprzeciwu, a nierzadko trwogi i rozpaczy! Problemy poznawcze zyskały silny rezonansegzystencjalny: pytaniom o prawde towarzyszy szersze ni) mysl doswiadczenie chaosu swiata, zmierzchu form )ycia zbiorowego, kryzysu człowieczenstwa, samotnosci w obcym
swiecie. Wybitnych myslicieli i wielkich pisarzy - nale)eli do tego grona Blaise Pascal, Anthony Ashley Cooper lord Shaftesbury czy Jan Jakub Rousseau, Szekspir, John Milton i Johann Wolfgang Goethe - niepokoiły arogancja rozumu naukowego, martwota „bryły swiata", automatyzm wszelkich zachodzacych w naturze ruchów i zmian, cywilizacja wrogo skonfrontowana z przyroda, brak w nowym obrazie swiata miejsca dla metafizycznej i psychologicznej osobliwosci człowieka, dla wartosci i racji serca, dla sakralnej tajemnicy i poetyckiego oczarowania. Pekała jednosc swiata zmysłowego i duchowego, odstawały od siebie nauki fizyczne i moralne; ten podstawowy problem nowo)ytnosci stanie sie punktem wyjscia dla Adama Mickiewicza. Kosmos jako organizm, analogiczny do poszczególnych bytów biologicznych, jako"
)ywa całosc obdarzona moca witalna i rozwijajaca sie zgodnie z tkwiacym u jej podstaw zało)eniem )yciowym, stanowił atrakcyjna alternatywe dla „martwych prawd" mechanicyzmu. Co prawda, ju) Kartezjusz zaanektował dla mechanicystów idee organizmu ()ycie istoty biologicznej polega na zwykłym współdziałaniu organów, nie wypływa wiec z podstawowej siły o)ywiajacej; tak myslał równie) du)o pózniej przewodnik intelektualny Emila Zoli, Claude Bjernard), lecz nie udało sie organicyzmu par excellence wydziedziczyc z kultury. Tradycje organicystyczne w epoke nowo)ytnosci przenosili neoplatonicy i panteisci, wizjonerzy religijni, okultysci, mitoznawcy, poeci. Tak wiec ju) w 1. połowie XVIII w. doniosłe dla przyszłych losów kultury tworzył lord Shaftesbury - umysł jak)e wyniosły wobec ducha swoich czasów - oraz jego uczniowie czy te) nastepcy: Francis Hutcheson (1694-1746), biskup Joseph Butler (1692-1752); tak)e Giambattista Vico (1668-1744), samotny wsród kartezjanistów w Neapolu. W nastepnym półstuleciu organicyzm staje do jawnej rywalizacji z mechanicyzmem; szybko rozszerza swe wpływy, mocniej ni) sceptycyzm czy filozofia krytyczna przyczynia się do rozłamu swiatopogladowego w kulturze oswieceniowej, Pary)owi, stolicy oswiecenia, rzuca wyzwanie Jan Jakub Rousseau. na tory kontynentalnego shaftesburianizmu wchodzi ze swa estetyka Denis Diderot (1713-1784), wa)ne rzeczy wcia) dzieja sie na Wyspach Brytyjskich (Henry Home 1696-1783, Edmund Burke 1729-1797 znakomity estetyk, fundator konserwatywnej mysli politycznej); w Niemczech, otwierajacych sie z wielka korzyscia na nowe idee francuskie j angielskie, prym wioda historyk sztuki Johann Joachim Winckelmann (1717-1768), Johann Georg Hamann (1730-1788), Johann Gottfried von Herder (1744-1803) oraz Johann Wolfgang Goethe i Friedrich Schiller, w młodosci uczestnicy ruchu Burzy i
Naporu, w dobie dojrzałosci klasycy weimarscy. To w tym gronie dokonano epokowego zwrotu w zakresie antropologii i estetyki, w zakresie budowania formy literackiej i stosowania jezyka artystycznego, filozofii dziejów i poznania historycznego, mysli społecznej oraz wiedzy o kulturze i cywilizacji. Przypomniano o natchnionym entuzjazmie i duchowej harmonii człowieka, jego moralnej godnosci i kosmicznym formacie. Formalne wyznaczniki piekna zastepowano jego )ywym, indywidualnym odczuciem i stanowieniem; subtelnie rozró)niano piekno i wzniosłosc oraz odkrywano nowe kategorie estetyczne. Szczególne znaczenie zyskała organiczna koncepcja dzieła artystycznego i procesu twórczego: dzieło miało wzrastac jak roslina z idei w umysle twórcy, zespalajac w )ywa całosc podzielone dotad formy (to narodziny synkretyzmu gatunkowego!) i łaczac w gaszczu symbolicznych znaczen prawdy o twórcy, tworzeniu i samej rzeczywistosci. Siegano do staro)ytnosci archaicznej, zaczynała sie fascynacja sredniowieczem, nobilitowano kulture ludu. W opozycji do indywidualizmu liberalnego wysuwano humanistyczne i polityczne racje równosci i demokracji. Mechanicznej koncepcji
23
społeczenstwa jako agregacji jednostek przeciwstawiano wizje wspólnotowa -przede wszystkim wizje narodu jako całosci o)ywianej jednym duchem, wspólnoty swiadomosci i tradycji kulturalnej; jako kolektywnego twórcy, wypowiadajacego sie poprzez mit, poezje, architekture i sztuki plastyczne, prawo, zwyczaje, rytuały i instytucje. Zrodzony wówczas historyzm dowodził organicznego charakteru procesu dziejowego: ludzkosc i jej rozgałęzienia - narody - wzrastaja w )ywej jednosci ze srodowiskiem kosmicznym od swych duchowych pierwocin przez kolejne fazy rozwoju a) do wypełnienia celu (misji), którym obarczony jest ka)dy podmiot dziejów. Duchowe bogactwo ludzkosci przejawia sie poprzez ró)norodnosc tradycji grupowych - dlatego pluralizm kultur i kultura uniwersalna nie tworza sprzecznosci. Twórczosc kulturalna - wszelka, nawet ta nienajwy)szych lotów - była otaczana czcia, ale dawały sie te) odczuc (Rousseau zwrócił na nie uwage) wydziedziczajace człowieka z natury konsekwencje rozwoju nauk i umiejetnosci. Zakwestionowanie wartosci postepu cywilizacyjnego stało sie jedna z najgłosniejszych idei w połowie XVIII stulecia. Broniac natury, ochraniano równie) wa)na sfere doswiadczen człowieka: sfere intuicji, snów, stanów pozaswiadomych, natchnien artystycznych, w mniejszym lub wiekszym stopniu powiazanych z kosmicznymi rytmami i wpływami. W perspektywie kosmicznej jednosci prze)ywano te) miłosc.
To wszystko działo sie w granicach wieku XVIII. Wielka formacja pisarzy i artystów, humanistów i filozofów budowała kulture w oparciu o objawione ju) w pełni wartości organicystyczne, czyli (podług katalogu Morse'a Peckhama): zmiennosc niedoskonałosc (jej pozytywna kwalifikacja wynikała z faktu, )e organizm stale rozwija sie lub zmienia jakosciowo), rozwój, ró)norodnosc, twórcza wyobraznia i wszelka innowacyjnosc, podswiadomosc, Organicyzm narzucił swe wypływy spadkobiercom idealizmu kaniowskiego. Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) w swej filozofii jazni i transcendentalnej teorii poznania stosował - ju) w roku 1794 - sakramentalne pojecia romantyzmu: jednosc, całosc, organizm. W tak zwanej przez samego twórce „spekulatywnej fizyce" Schellinga -jak objasnia Michał Heller - Materia i Duch stanowia jednosc, dzieki której powstaja organizmy. Teoria organizacji, czyli powstawania organizmów, to teoria typowa dla mysli Schellinga i jego romantycznych nastepców. Ale nie mo)na w niej upatrywac zarodków przyszłej teorii ewolucji, gdy) według koncepcji Schellinga )ycie nie jest produktem materii, ale odwrotnie - materia jest produktem )ycia; organizm nie jest własnoscia indywidualnych przejawów przyrody, lecz odwrotnie - indywidualne zjawiska sa przejawami ogólnego organizmu. (M. Heller, 1992, s. 117) Z tych koncepcji wysnuto watek tzw. filozoficznego przyrodoznawstwa - to zasługa Franza von Baadera, Heinricha Stejfensa (1773-1845), Johanna Wilhelma Rittera (1776-1810) - przeciwstawiajacego sie doswiadczalnej, matematyczno-ilosciowej nauce o przyrodzie poprzez ujecia w jedna całosc sfery zjawisk, oddziaływan fizycznych, jezyka i swiata mysli. Ale, co bardzo wa)ne, niezale)nie od rozwiniec nowych, trwa )ywa recepcja XVIIIwiecznych zdobyczy organicyzmu. Uznanie dla schellingianizmu niekoniecznie łaczyło sie z poczuciem, )e tomy Herdera czas powierzyc wyłacznie bibliotecznym pyłom; wśród romantyków nieco ni)szego lotu pewnie nie nale)eli do wyjatków tacy, którzy nic nie słyszeli o filozoficznym przyrodoznawstwie, a Rousseau, Winckelmanna, Burke'a znali z pierwszej reki. I nie dotyczyło to wyłacznie pierwszego romantycznego pokolenia.
PLURALIZM SWIATOPOGLADOWY ROMANTYZMU
Zygmunt Łempicki, wcia) jeden z naj swietniej szych znawców kultury umysłowej czasów nowo)ytnych, wymienia wsród tendencji kształtujacych nurt opozycji wewnatrzoswieceniowej w 2. połowie XVIII w.: sentymentalizm, idyllizm, psychologizm, ironizm, immoralizm, tytanizm, dynamizm, historyzm, indywidualizm ontologiczny isymbolizm. Czy)by cały romantyzm zaistniał przed romantyzmem? Nic biedniejszego: 24
romantycy z równa determinacja da)yli do twórczego nowatorstwa i dra)yli korytarze tradycji, a wszelkim odziedziczonym dobrom nadawali niepowtarzalny charakter. Niektórzy nad wszelkie filozofie przedkładali ortodoksyjny katolicyzm lub )arliwy protestancki pietyzm, ale z egzystencjalnym pietnem prze)ycia wiary, inni starali sie słu)yc sprawie chrzescijanstwa z pozycji indywidualistycznej, skolidowanej z macierzystym Kosciołem religijnosci; jeszcze inni szli za przykładem XVIII -wiecznej spekulacji religijnofilozoficznej. Takie inspiracje rzadziły dziejami profetyzmu i mistycyzmu romantycznego. Z kolei organicyzm tworzył kanwe swiatopogladowa najczesciej dla poetyckich wizji procesu dziejowego i historii narodowej oraz dla dialogów z tradycja kulturalna - jak w przypadku mediewizmu, ludowosci, neosarmatyzmu (w Polsce). Idealizm pokantowski zadecydował o obliczu romantycznej ironii i symbolizmu filozoficznego. Tytanizm i prometeizm romantyczny, zanim wcieliły sie w heroiczno-aktywistyczna poezje George'a Byrona, Percy'ego Bysshe Shelleya czy Mickiewicza, wyszły od Shaftesbury'ego i znalazły sie w strefie oddziaływania Kaniowskiej koncepcji wolnosci moralnej. W wersji kontemplacyjnej, niejako biernej, opór wobec natury, rozbrat z rzeczywistoscia, poszukiwanie wolnosci i człowieczej samorealizacji jedynie poprzez kulture - demonstrował romantykom późny Schiller (tak)e pilny czytelnik Kanta).
Romantycy byli - w ka)dym razie bywali - oryginalnymi myslicielami, nie wydaje się jednak, by ich ambicje ogniskowały sie na samym nowatorstwie filozoficznym. Bodaj dla wiekszosci z nich Jadro oryginalnosci tkwiło w niepowtarzalnej konstrukcji obrazu swiata (wielka wage przykładali do szaty poetyckiej tego obrazu) i w ekspozycji swej jazni czy te) twórczej osobowosci. Pluralizm swiatopogladowy romantyzmu przejawia sie najkonkretniej w rozmaitosci opracowan własnie tych dwóch konstytutywnych dla pradu koncepcji: Universum i jazni. A ta rozmaitosc daje podstawe do odró)niania odmian pradowych. Universa konstruowane przez romantyków mieszcza sie w przedziale stanowisk filozoficznych, od mglistego supranaturalizmu (tj. hipotezy odnosnie do jakiegos nadrzednego wobec natury porzadku ontycznego) do radykalnego spirytualizmu. Romantyczne przedstawienia poetyckie czy artystyczne moga zatem przenosic idee wzajemnego
przenikania sie swiatów empirycznego i duchowego; wpływu swiata nadprzyrodzonego na swiat naturalny (według pojec chrzescijanskiego dualizmu), paralelizmu swiatów (jak w gnozie). boskosci bytu (panteizm), transcendentalnej konstrukcji Universum (jak u Schellinga), duchowej istoty rzeczywistosci (monizm spirytualny) itp. Poszczególne sfery - aspekty, potencje - Universum pozostaja w stosunku do siebie w ontycznej współistotnosci, solidarnosci organicznej, odpo-wiedniosci izomorficznej, relacji biegunowej, zwiazku przez „twórczy konflikt" itp.; zawsze jednak Universum jawi sie jako dynamiczna, wewnętrznie zró)nicowana (dyferentna) jednosc. Jazn-w terminologii Isaiaha Berlina, wybitnego mysliciela politycznego i historyka idei, „twórcza osobowosc" - równie) sie jawi na wiele sposobów. W twórczej osobowosci niektórzy widzieli byt transcendentny, dajacy sie uto)samic z duchem kosmosu, boska zasada, z która pragna sie identyfikowac smiertelne istoty ludzkie niczym iskry z pote)nym ogniem. Inni
uto)samiaja ów twórczy pierwiastek z własnym „ja", konkretnym i smiertelnym. Nale)a do nich Byron i Hugo
oraz inni pisarze i malarze wojujacego romantyzmu. Jeszcze inni identyfikowali twórczy pierwiastek swego „ja"
z ponadosobowymi organizmami, których byli elementami czy te) członkami, a wiec z narodem, Kosciołem,
kultura, klasa, z historia jako taka. Widzieli w tych zło)onych ciałach pote)na moc, a swoje doczesne „ja”
odczuwali jako emanacje
I. Berlin, s. 340)
Dla licznych romantyków jazn - jako podmiot poznania i podło)e zjawisk psychicznych - jest
synonimem wyobrazni, a wyobraznia, obejmujaca wszelkie władze umysłu - widzaca wiara,
zmysłem filozoficznym, moca magicznej woli, twórca rzeczywistosci, nawet - wszystkim, co
istnieje.
LUDOWOSC
Pierwsze manifestacje romantycznej formy poetyckiej (ballada, dramat obrzedowy),
pierwszy romantyczny program poezji narodowej, pierwsze romantyczne mysli o człowieku i
swiecie Mickiewicz swych wilenskich tomach Poezyj (1822 i 1823) umiescił pod sztandarem
ludowosci. Miał w Polsce poprzedników oswieceniowych: poezje Franciszka Karpinskiego i
Franciszka Dionizego Kniaznina oraz nurt sielanki narodowej, demokratyzm srodowiska
kołłatajowskiego, pierwociny poszukiwan etnograficznych z Zorianem Dołega
Chodakowskim na czele, a zwłaszcza mysl programowa Kazimierza Brodzinskiego,
właczajaca ludowosc do podstaw kultury narodowej. Podobnie jak Brodzinski poddawał sie
wpływom oswiecenia zachodnioeuropejskiego: przyjmował Herderowska koncepcje folkloru
jako osnowy narodowej wspólnoty, fundamentu samodzielnosci kulturalnej i najlepszej
czastki narodowej kultury, wyznawał wraz z Rousseau demokratyczna zasade
współodczuwania z ludem i szacunek dla człowieka prostego. Dzielił przekonanie o
archaicznym rodowodzie folkloru i poszukiwał w nim szansy na swiatopogladowe, estetyczne
26
i socjalne odrodzenie kultury wysokiej. Musiał zdawac sobie sprawe, )e od dziesiecioleci
ludowosc odgrywała wielka role w procesach narodowotwórczych.
Jako fenomen społeczno-kulturalny ludowosc ma za punkt wyjscia teze o rozdziale
kultury na sfere elitarna, i sfere niska społecznie uprzywilejowana i socjalnie uposledzona. Ta
pierwsza - przez swój ekskluzywizm i swe wyczerpanie, zu)ycie -nie spełnia przypisanych jej
funkcji w )yciu zbiorowym, dlatego wymaga rewizji, rozszerzenia i odrodzenia
(rewitalizacji). Ta druga sfera - folklor - ma posiadac własnie te wartosci, których brak
kulturze elit, trzeba w niej jednak te wartosci dostrzec za pomoca odpowiedniego klucza. W
istocie chodzi tu o samoodnowe kultury wysokiej poprzez otwarcie sie na odpowiednio
wyselekcjonowane i spreparowane tresci kultury ludu.
Typowe w Europie były dwie metody przetwarzania folkloru: pietyzm etnograficzny,
domagajacy sie bezwzglednego respektu dla ludowych przekazów jako nosników sakralnych,
zaszyfrowanych sensów (np. bracia Jakob i Wilhelm Grimmowie, u nas Chodakowski)
ludowosc estetyzujaca, czysto stylizatorska, poszukujaca w folklorze wyłacznie poetyckich
efektów i odswie)ajacych srodków artystycznych (np. Johann Ludwig Tieck, ludowosc
ironiczna Słowackiego). Dosc wyjatkowe jest stanowisko trzecie, Mickiewiczowskiej poeta
dopuszcza rekompozycje materii folklorystycznej, nasycanie jej ładunkiem literackosci, ale
słu)y to symboliczno-filozoficznej syntezie, budowaniu mitopodobnej poezji „prawd
)ywych". Przy tym Mickiewicza, a wraz z nim Seweryna Goszczynskiego, interesowała
realna kultura ludu; Chodakowski, a za nim Michał Grabowski, ufali jedynie autentycznosci
reliktowych znalezisk.
Romantycy siegali nie tylko do folkloru chłopskiego. Blisko im było nieraz do
srodowiskowej kultury drobnoszlacheckiej, penetrowali folklor plebejski, nie tylko w III cz.
Dziadów znajduja sie elementy folkloru )ołnierskiego (gawedy Kaprala) i przykoscielnego
(egzempla kaznodziejskie Ks. Piotra)
Z póznego oswiecenia przeszło na romantyków zainteresowanie dla ludowych podan.
Eksploatowano podania historyczne (niekiedy całkiem swie)ej daty, np. zwiazane z
konfederacja barska czy insurekcja kosciuszkowska), podania topograficzne (motywy
zatopionego miasta, skamienienia, spiacych rycerzy itp.), a tak)e podania toponomastyczne,
wyjasniajace nazwy miejscowe na podstawie spreparowanej fabuły. Inne plonujace w
literaturze gatunki folkloru to ballada (Lilije Mickiewicza maja wszak ludowy prototyp w
utworze Stala nam sie nowina...), piesn popularna (z Kalina Lenartowicza na czele) i bajka z
elementami cudownosci - tzw. bajka magiczna - wcielana w fabuły balladowe lub spisywana
w literackiej formie (m.in. Kazimierz Władysław Wójcicki, Roman Zmorski).
W folkloryzmie zanurzony jest cały, ilosciowo skromny, romantyzm lat dwudziestych,
nie wyłaczaja Antoniego Malczewskiego, a tak)e na jedna chwile autora Cyganki Tomasza
Zana. W latach trzydziestych Mickiewicz wtapia ludowosc w swe wielkie wizje zbiorowosci
(Dziady drezdenskie) i natury (Pan Tadeusz), a Słowacki igra zliteraturyzowana ludowoscia w
swej Balladynie. W kraju działa lwowska „Ziewonia" (1834-1838), galicyjskie Dumki
publikuja współtwórcy tego almanachu - August Bielowski i Lucjan Siemienski. Zaczynaja
sie upowszechniac etn-graficzno-artystyczne wedrówki po Polsce, w r. 1838 rusza w podró)
młodziutki Ryszard Berwinski, pózniejszy autor Bogunki na Gople (1840) i Studiów o
literaturze ludowej (1854), jeden z najbardziej fachowych foklorystów wsród ówczesnych
pisarzy. Historia Sawki (1842) i Ulana (1843) inicjuja łancuch poruszajacych powiesci
ludowych Kraszewskiego. Tymczasem w pokoleniu Norwida ludowosc prze)ywa swe
ponowne apogeum. Poeci ówczesni łacza zwykle bardzo dobry warsztat literatury popularnej
z rzetelna znajomoscia etnograficznego tworzywa i regionalnych realiów; niekiedy oscyluja
miedzy ludowoscia a neosarmatyzmem, tworzac w duchu swojszczyzny charakterystyczna
literature kontusza i sukmany. To formacja Zmorskiego, Teofila Lenartowicza, Władysława
Syrokomli. Sam Norwid podejmuje te tematyke w poczatkach twórczosci (np. Do
27
wiesniaczki), a w Promethidionie (1851) przekracza nowy próg ludowosci, właczajac ja do
szerokiego programu twórczosci o mocnej podstawie etycznej, sztuki narodowej i pracy
cywilizacyjnej. Ponadto w dojrzałej i schyłkowej fazie romantyzmu ludowosc była jednym z
podstawowych problemów refleksji estetycznej i wa)nym przedmiotem emigracyjnych debat
społeczno-politycznych. Najwa)niejszym bodaj swiadectwem literackim owych debat było
starcie poetyckie miedzy Krasinskim, autorem Psalmów przyszłosci; cyklu poetyckiego o
tendencji narodowo-solidarystycznej, z radykałem Słowackim.
Literatura:
Giuseppe Cocchiara, Dzieje folklorystyki w Europie, tłum. Wojciech Jekiel, wstep i rozdział o folklorystyce
polskiej napisał Julian Krzy)anowski, Warszawa 1971.
Dzieje folklorystyki polskiej 1800-1863. Epoka przedkolbergowska, pod red. Heleny Kapełus i Juliana
Krzy)anowskiego, Wrocław 1970.
Julian Maslanka, Folklorystyka polska w latach 1831-1863, [w:] Literatura krajowa okresu romantyzmu, t. 2,
pod red. Marii Janion, Marii Dernałowicz, Mariana Maciejewskiego, Kraków 1988.
Ludowosc u Mickiewicza, pod red. Juliana Krzy)anowskiego i Ryszarda Wojciechowskiego, Warszawa 1958.
BAJRONIZM
George Gordon Noel lord Byron (1788-1824) to poeta o wielu twarzach.
Nostalgiczny, zadumany wedrowiec, erudyta i koneser sztuki, poeta intymnosci i bard
wolnosci - to znów sarkastyczny prowokator i zjadliwy ironista, cynik - ale i entuzjasta,
rozczarowany indywidualista, który jednak nie utracił wiary w moc satyrycznej perswazji;
wyklety banita i nieprzejednany wróg społeczenstwa - to znów oskar)yciel ziemskiego
despotyzmu i tyranii niebieskiej. Pisał bez namaszczenia, bez dbałosci o głeboki symboliczny
rezonans słowa i bez wiekszej troski o zbornosc i konsekwencje w kształtowaniu formy, lecz
zyskiwał wiele przez retoryczna ekspansywnosc, siłe prze)ywania, spontaniczna
ró)norodnosc formalnych ukształtowan. Nie był zreszta nieoryginalny w koncepcjach
gatunkowych: poemat podró)niczo-refleksyjny (Wedrówki Childe Harolda 1812-1816),
poemat dygresyjny (Don Juan 1823, nieukonczony), nawet dramaty fantastyczno-misteryjne
(Manfred 1817, Kain 1821) nosiły twórcze pietno i budziły pełne uznania nasladownictwo.
Przede wszystkim zas Byron był twórca romantycznej odmiany poematu epicko-lirycznego,
zwanej powiescia poetycka. Narracja powiesci poetyckiej łaczy jednowatkowa, lecz silnie
fragmentaryzowana opowiesc z dynamika liryczna: narrator wyra)a uczucia snuje refleksje,
komentuje postawe bohatera, przemawia do czytelnika. Natomiast bohater nie jest
samodzielna postacia epicka, lecz maska wcia) dochodzacego do głosu podmiotu dzieła.
Sama poezje Byrona przesłoniło jednak cos, co działo sie pomiedzy jego biografia a
konstrukcja jego bohatera - legenda pisarza. Konflikt z angielska elita, rozpad mał)enstwa,
skandalizujaca plotka obyczajowa, dwuznaczna i prowokacyjna autokreacja poetycka,
wreszcie - zaanga)owanie po stronie powstania greckiego i smierc pod Missolunghi (w
obozie, nie na polu bitwy): wszystko to zasilało legende Byrona i sprawiało, )e obrastała ona
sprzecznosciami. Bywał ucielesnieniem indywidualistycznej anarchii lub zblazowanym
dandysem o wampirycznej osobowosci. Kainowi zawdzieczał miano „emisariusza szatana",
ale i podziw dla wielkiego ducha, który w wieku niewiary szturmuje niebo w poszukiwaniu
Boga i Ojca; niektórzy, w tym Mickiewicz, mieli go za Szawła, odbywajacego swa droge do
Damaszku. Na przekór ksieciu gen. Arthurowi Wellingtonowi i rodakom Byron wielbił
Napoleona - i sam jawił sie niektórym obserwatorom odpowiednikiem cesarza Francuzów w
dziedzinie kultury. Ta legenda o wielu obliczach stawała sie faktem zmieniajacym
romantyczna kulture: wzmagała zapotrzebowanie na legendy poetów w ogólnosci; stawiała
znak równosci miedzy pisaniem a )yciem, fikcja a rzeczywistoscia; uczyła czytac dzieła
poetyckie ze swoistym naddatkiem znaczeniowym, czasem naddatkiem przemycajacym idee
nie do pogodzenia z despotyzmem, cenzura, policja mysli.
28
Mówiac o bohaterze bajronicznym, potocznie ma sie na uwadze pewien schemat
kompozycyjny: postac o charakterystycznym wygladzie, obsesyjnej psychice, zachowaniu
znamionujacym mizantropa albo raczej człowieka majacego wiele do ukrycia; postac
wyobcowanego indywidualisty, człowieka o tragicznym doswiadczeniu i przeznaczeniu. Ale -
co tutaj najwa)niejsze - portret bajronisty jest spleciony z rozległa sfera idei
antropologicznych.
Mo)e czesciej przez epigonów nasladowany, lecz w istocie mniej głeboki i wa)ny jest
u Byrona indywidualizm skrajny, negatywny, tzn. wywy)szenie jednostki nad innych ludzi,
nad zbiorowosc, nad wszelkie wiezi, zasady i powinnosci. Postaciami, które nie chciały znac
sumienia, przyjazni, miłosci rodzinnej, rygorów społecznych i obowiazków wobec narodu,
egzaltowano sie nieraz w sposób jedynie estetyczny badz kompensacyjny. Głebszy sens
posiada Byronowski bunt metafizyczny, tzn. kwestionowanie ustanowionego przez twórce
porzadku bytu jako niezgodnego z aspiracjami i mo)liwosciami człowieka. Do takiego buntu
stawały jednostki pokroju tytanicznego, silnie zakorzenione w bycie i obdarzone wielka moca
duchowa, czesto zmagajace sie z tajemnica swej nadnaturalnej genealogii, metafizycznych
dziejów i sakralnej misji. Heroiczne cechy człowieka bajronicznego - niespo)yta energia
pote)na wola, tak)e sita fizyczna - wypływaja równie ze zródeł poezji wysokiej, jak literatury
popularnej.
Filozoficzne podło)e Byronowskiej koncepcji człowieka stanowi niewatpliwie
aktywizm, zgodnie z którym to stanowiskiem rzeczywistosc jest z natury swej dynamiczna, a
działanie jest pierwotne i niezale)ne od substancji, bedacej jego wytworem. Aktywizm uznaje
pierwszenstwo działania przed poznaniem i kontemplacja, woli przed rozumem; w działaniu
dopatruje sie kryterium prawdy. Wia)e sie z indywidualizmem, przypisujacym decydujaca
role w historii i w )yciu społecznym czynom jednostki ludzkiej. Z egzystencjalnego punktu
widzenia: bajronizm odpowiada czemus, co nazywamy dzisiaj transgresyjna koncepcja
człowieka. Najprosciej mówiac, transgresja to wychodzenie przez człowieka poza to, czym
jest i co posiada, kreowanie samego siebie poprzez przekraczanie barier i łamanie tabu;
jednostka dzieki swym czynom siega po to, czym chce byc, a czym jeszcze nie jest. Pod
wzgledem moralnym bohater bajroniczny pozostaje istota dwuznaczna: niejako upadłym
aniołem i zarazem wzniosłym złoczynca. Mo)e sie w tym przejawiac przewrotnosc
buntowniczego indywidualisty, ale z pewnoscia w ten sposób objawia sie tak)e tragiczny
wymiar losu człowieka Byrona.
Bajroniczna egzaltacje słusznie dostrzegł we wczesnym romantyzmie polskim
Brodzinski. Czy znał Marie Malczewskiego? W tej powiesci poetyckiej, zasługujacej na
miano inicjatorki bajronizmu w Polsce (choc nie był to w ogóle pierwszy przejaw polskiej
recepcji twórczosci lorda Byrona) znajdziemy drastyczny indywidualizm w osobie Wacława,
ale przede wszystkim tak znamienne dla angielskiego poety borykanie sie z
nieprzeniknionoscia swiata, gorycz borykania sie z losem w rzeczywistosci pozbawionej
widocznych fundamentów, oczywistych tropów prawdy i filarów ładu. Dialog z twórczoscia i
namysł nad legenda Byrona Mickiewicz uprawiał a) do Prelekcji Paryskich; bajronizm
wyczuwa sie w takich postaciach Słowackiego, jak Balladyna czy Król-Duch, w takich
kreacjach osobowych Krasinskiego, jak Pankracy z Nie-Boskiej komedii, jak Irydion. Z
legenda twórcy Manfreda głeboko zwiazał sie te) Norwid.
29
TYTANIZM I PROMETEIZM
Z mitologicznych przekazów o Prometeuszu nowo)ytnosc przejeła portret obroncy i
dobroczyncy ludzkosci, twórcy rzemiosł, nauk i umiejetnosci cywilizacyjnych; wieszcza
swiadomego tajemnych przeznaczen Zeusa i tajników przyszłosci; w koncu dumnego
meczennika, ponoszacego konsekwencje swej filantropii. Racjonalistyczne oswiecenie
francuskie nie ceniło tego symbolu; najwa)niejsze nawiazanie do mitu Prometeusza przynosi
Wolterowska Pandora, dajaca autorowi sposobnosc do rozprawienia sie z idea grzechu
pierworodnego i do obrony idei postepu rodzaju ludzkiego. W odwecie Rousseau nazwał
tytana „burzycielem spokoju ludzkiego" i uosobieniem niszczycielskich pierwiastków
cywilizacji, a twórca III czesci Dziadów zastosował ten symbol do mia)d)acej krytyki
oswieceniowego racjonalizmu. Shaftesbury, a pózniej Herder i Goethe, powiazali z
tytanizmem prometejskim wielkosc duchowa człowieka i godnosc artysty jako prawdziwego
twórcy. Rodzina bohaterów tytanicznych znacznie powiekszyła sie i skomplikowała u schyłku
oswiecenia i w 1. połowie XIX wieku. Oprócz mitologicznych przeciwników Zeusa pojawili
sie bohaterowie Starego Testamentu, podsunieci i zinterpretowani przez nieprzyjazna
chrzescijanstwu gnoze, a tak)e herosi sredniowieczni czy egzotyczni. Zarazem drogi tego
mitu kultury nowo)ytnej stały sie niezwykle zawiłe, a prometeizm i tytanizm okazały sie
wzglednie odrebnymi koncepcjami symbolicznymi.
Badania przeprowadzone przez Václava Cernego wykazały, i) tytanizm 1. połowy
XIX w. zwraca sie, jak staro)ytny półbóg, przeciw niebu, nie po to jednak by zajac miejsce
bogów, lecz w imie pełnego człowieczenstwa. Ideał ten jest wyra)any za pomoca literackich
postaci indywidualistów - Judzi wolnych i moralnie autonomicznych. Te postawe dyktuja im
rozum i zmysł moralny; usprawiedliwienie zyskuje bunt przeciw stanowi rzeczy, który
zaistniał z woli Boga. To sam Bóg jest bowiem odpowiedzialny za zło - Bóg postrzegany jako
Wolterowski niefortunny twórca badz, jako intencjonalny przesladowca ludzi, a nawet swego
syna - Chrystusa, odpowiadajacego zreszta na kazn buntem. Tradycyjna wiara jest traktowana
znów -jak za czasów oswiecenia - w kategoriach obra)ajacej rozum, uswieconej przez
zabobon ignorancji. Prócz antropocentryzmu i racjonalizmu, cecha znamienna dla postawy
tytanicznej jest równie) da)enie meliorystyczne: szukanie sposobów zaradzenia złu
społecznemu i politycznemu.
Nieco inaczej specyfika tego pradu jawi sie w nowszych ustaleniach, akcentujacych
odrebnosc prometeizmu. Bunt tytaniczny nie ogranicza sie do prób detronizacji Stwórcy; Bóg
bywa uto)samiany z sama zasada zła, rehabilitacji zas dostepuja Jego przeciwnicy - Szatan,
Kain, nawet Chrystus, postawiony nieoczekiwanie w jednym rzedzie z wymienionymi i
wykreowany na jednego z mitycznych pomocników ludzkosci w walce ze ziem. Prometeizm
jest pod wieloma wzgledami to)samy z tytanizmem (bunt przeciw Zeusowi, litosc i
niewzruszona wola, wiara w lepsza przyszłosc ludzkosci), lecz w rodzinie tytanów zajmuje
miejsce osobne. Jak sadzi Raymond Trousson, takie kreacje tytaniczne jak Szatan, Faust,
Kain czy Manfred pozbawione sa zalet własciwych Prometeuszowi - czystej filantropii i
afirmacji dajacej oparcie buntowi.
Za najbardziej reprezentatywne ucielesnienie prometeizmu romantycznego uchodzi
Prometeusz rozpetany P.B. Shelleya, a to ze wzgledu na cztery konstytutywne idee: alegorie
polityczna, niosaca potepienie rewolucji francuskiej i jej skutku w postaci napoleonskiej
tyranii imperialnej; protest przeciw despotyzmowi przez kwestionowanie porzadku
społecznego i politycznego; przeciwstawienie wspierajacego ludzkosc Chrystusa
autokratycznemu Bóstwu tradycyjnej religii; zrównanie owej religii z obskurantyzmem i
zwrócenie nadziei ku wiedzy i rozumowi jako mocom wyzwalajacym człowieka. Prometeista
byłby wiec - w swietle omawianej koncepcji - przede wszystkim zbuntowanym bohaterem
postepu, a tytan (tytanista) zrewoltowanym obronca autonomii jednostki; Ale w konkretnych
utworach schematy zawodza.
30
MEDIEWIZM
W polskim romantyzmie mediewizm nie nabrał imponujacego zakresu, choc
niewatpliwie odegrał znaczaca role ideowa. Z poczatku wszystko wskazywało, )e romantycy
na długo stana sie, mówiac słowami Mochnackiego, błednymi rycerzami feudalizmu.
Mediewistyczne inspiracje płyneły ze strony znaczacych dla inicjatorów nowego pradu ludzi
oswiecenia: Tadeusza Czackiego, Joachima Lelewela, Zoriana Dołegi Chodakowskiego.
Popularnoscia cieszyły sie drama gotycka i powiesc mediewalna, swiecił triumfy .Walter
Scott. Mickiewicz ogłosił dwa poematy z litewskiego sredniowiecza, mediewalna tematyka
)yje młodziutki Krasinski, nie stroni od tych przedmiotów wczesny Słowacki, głeboko
mediewistycznym programem krytycznoliterackim debiutuje Mochnacki (O duchu i zródłach
poezji w Polszcze, 1825), ale wnet romantycy podziela miedzy siebie tematy współczesne
oraz wyprawy historyczne w wieki sarmatyzmu. W kolekcji klasyki zostały nam: celniejsze
ballady, Gra_yna i Konrad Wallenrod, wyobrazniowe swietne, lecz dalece umowne
sredniowiecze Balladyny, Lilii Wenedy i Króla-Ducha Słowackiego, Wandy oraz Krakusa,
ksiecia nieznanego w dramaturgii Norwida, wreszcie głeboko postromantyczna Stara basn
Kraszewskiego. W Europie mediewizm, poprzedzony w oswieceniu angielskim gotycyzmem
i francuskim trubaduryzmem oraz sredniowiecznymi fascynacjami Burzy i Naporu - miał
wielka range literacka, estetyczna, historyczna. Jak mówi Maria Janion,
sredniowiecze jest jakby podswiadomoscia i nadswiadomoscia romantyzmu, jest ekstrapolacja ideału, jest
marzeniem romantyzmu o sobie, ale marzeniem, które wie o tym, )e jest marzeniem.
(M. Janion, 1984, s. 12-13)
Romantycy znajduja w sredniowieczu swój poczatek, a ów sredniowieczny poczatek
przesadza o istocie romantyzmu. Kiedy romantycy chca okreslic samych siebie przez kontrast
z klasycznoscia, wtedy odnajduja w historii przeciwienstwo miedzy chrzescijanskim
sredniowieczem a greckim antykiem. To generalne przeciwienstwo rozkłada sie na szereg
opozycji: sensualizm - idealizm, prymat formy -prymat sensu duchowego, skonczonosc -
nieskonczonosc, doskonałosc - niedoskonałosc (jak wiemy, przez romantyków cechowana
pozytywnie). Tak własnie widzieli to A.W. Schlegel i u nas M. Mochnacki.
Sredniowiecze jest epoka, w której kształtuje sie nowy obszar kultury, przez Pania de
Stael nazwany Północa i przeciwstawiony w swym romantycznym charakterze klasycznemu
Południowi. W tym znaczeniu mediewizm jest skorelowany z „północnym" charakterem
poezji romantycznej. Ludowa mieszanina poganskich wierzen i chrzescijanstwa, domniemane
czy autentyczne relikty kultury Celtów, mitologia skandynawska - wszystko to miało miejsce
w swiadomosci romantyzmu polskiego.
Sredniowiecze poczytywano równie) za dobe switania literatur narodowych,
wyodrebniajacych sie z uniwersalistycznej kultury chrzescijanskiej, ale i zachowujacych
jednosc z duchem epoki, i eksponujacych swe lokalne odrebnosci, lecz te) zlewajacych sie w
jeden nurt )ycia. Jak pisał Mickiewicz w przedmowie do Ballad i romansów.
Nowe uczucia i wyobra)enia, samym barbarzyncom własciwe, tak nazywany duch rycerski i z nim połaczony
szacunek i miłosc ku pici pieknej, Grecji i Rzymianom obcy, scisłe przestrzeganie praw honoru, uniesienie
religijne, podania mityczne i wyobra)enia ludów barbarzynskich, dawniejszych pogan i nowoczesnych
chrzescijan, pomieszane razem, oto jest, co stanowi w wiekach srednich swiat romantyczny, którego poezja
zowie sie te) romantyczna.
(A. Mickiewicz, s. 115)
31
Rysuje sie tu równoznacznosc pojec „mediewizm", „romantyzm" i „literatura narodowa"
(zarówno w ludowym, jak i rycerskim ujeciu).
Dla romantyków sredniowiecze było czyms aktualnie odczuwanym: sadzono, )e
przemiany literatury, sztuki i obyczaju, epopeja rycerska doby napoleonskiej i powszechny
ferment narodowy stanowia cos w rodzaju nawrotu sredniowiecza. Było te) sredniowiecze
atrakcyjne jako epoka wewnetrznie urozmaicona, dostarczajaca alternatywnych rozwiazan
myslowych. Mo)na by rzec, romantycy znajdowali tam wszystko, co chcieli odnalezc:
cywilizacje chrzescijanska albo fascynujacy swiat barbarzynski; kulture przepojona
wyrafinowanym idealizmem albo bliska naturze twórczosc ludu; anarchiczny, tytaniczny
indywidualizm albo jednostke scisle zintegrowana ze społeczenstwem; pluralistyczna, otwarta
zbiorowosc albo monolityczne społeczenstwo stanowe; wszecheuropejski uniwersalizm
chrzescijanski albo Europe narodów i ró)norodnych tradycji; krag wartosci wzniosłych i
uroczystych badz swiat zabawy i zmysłowych uciech. Tak urozmaiconym obrazem
sredniowiecza z łatwoscia mógł sie )ywic pełen sprzecznosci i napiec romantyczny
swiatopoglad.
Literatura:
ORIENTALIZM
Niemal)e bez wyjatku wychyleni w strone egzotycznych swiatów, romantycy
podró)owali na obczyzne w czasie i przestrzeni. Egzotyzmy romantyczne prowadza do
fikcyjnych czy utopijnych krain poza miejscem i czasem; prowadza w przeszłosc tylko co
niedostepna dla tradycji ustnej, w sredniowiecze, antyk i jakas pierwotnosc mityczna; wioda
za Atlantyk, na północne i południowe obrze)a europejskiego interioru; i oczywiscie ciagna
na Wschód. Z racji cywilizacyjno-historycznych nie zawsze mo)na do konca rozgraniczyc
swoje i obce: dla Francji Maghreb, dla Hiszpanów islam mauretanski, dla nas tatarszczyzna
czy kultura ormianska nie sa czyms zupełnie zewnetrznym.
Orientalizm romantyczny nie zaczynał od zera. Oswiecenie znacznie wyszło poza
Orient basniowy; nie szczedziło ono literackich stereotypów Wschodu (w bajce, powiesci
przygodowej, powiastce filozoficznej itd.), rozwineło cenne badania nad Orientem i dało
sygnał do orientalnej podró)omanii. Kształtował sie nowoczesny, pełniejszy obraz Turcji,
krajów arabskich, Ziemi Swietej, zyskiwały prawo obywatelstwa w kulturze Persja, Indie,
Egipt, Bliski Wschód libanski czy syryjski. Jeszcze przed Byronowska powiescia poetycka o
tematyce tureckiej - zauwa)a Marta Piwinska -
Typowe i nasladowane pózniej formy orientalizmu literackiego stworzyli: Goethe - eksperymentalny cykl
poetycki, Chateaubriand - dziennik podró)y spleciony z dziennikiem intymnym i reporta)em (...).
(M. Piwinska, s. 656)
W okresie romantyzmu Wschód bywał - pod dawnemu - stereotypowym tłem dla
fabuł awanturniczych lub oprawa dla społeczno-politycznego rezonerstwa. Oprawa nie mniej
konwencjonalna ni) w Listach perskich Monteskiusza (1721), lecz wybitne dzieła z tego
okresu wypływały z głebszych pobudek poznawczych i operowały bogata metoda prezentacji
kultury egzotycznej. Podró)e na Wschód wynikały z potrzeby rozszerzenia wiedzy o
korzeniach cywilizacji i o tradycjach duchowych od wieków stojacych u wrót Europy.
32
Podró)e inicjacyjne opierały sie na pragnieniu doswiadczenia przemiany duchowej,
pogłebienia badz odrodzenia duchowego czy to przez kontemplacje religijna, czy przez
doznania ekstatyczne, nie wyłaczajac oszołomien narkotycznych. Podró)e filozoficzne miały
na celu odzyskanie swiatopogladowego ładu i dotkniecie samej istoty rzeczywistosci. Podró)e ludzi czynu obliczone były na wmieszanie sie w bujne )ycie polityczne i cywilizacyjne Orientu. Podró)e zdesperowanych indywidualistów powtarzały bajroniczne scenariusze zdrady, zemsty, wykluczenia. Oprócz tego wszystkiego pisarze i artysci penetrowali Orient w poszukiwaniu - romantycznosci. Na Wschodzie musimy szukac romantycznosci najwy)szej - dowodził F. Schlegel w swej Mowie o mitologii - tzn. najgłebszego i najbardziej wewnetrznego )ycia fantazji, a kiedy bedziemy mogli czerpac z tego zródła, to pozór południowego )aru, który teraz tak nas przyciaga w poezji hiszpanskiej, wyda nam sie znów tylko zachodni i skapy. (F. Schlegel, s. 155) Orient pozostaje dla romantyków kraina jeszcze nie odczarowana przez zachodni racjonalizm i postep cywilizacyjny; .pierwotna kraina )ywych mitów,, obszarem, na którym wcia) jeszcze wyczuwa sie tchnienie nieskonczonosci. Jak w naturze bujnosc wegetacji, krase pejza)u, potege )ywiołów, tak w ludziach Wschodu dostrzega sie spontanicznosc, sile namietnosci i heroizmu. Zarazem jednak uwa)a sie Orient za kraine kunsztu - artystycznego, architektonicznego, erotycznego, sztuki )ycia w ogólnosci. Wielbiono poezje Wschodu, do której wcielano i Biblie, za )ywosc orientalnej wyobrazni, głeboki emocjonalizm, smiałosc i sensualnosc obrazowania, ozdobnosc stylu, za hiperbolicznosc wysłowien i ton uroczysty, wzniosły, za religijne uduchowienie i symboliczny charakter. W ogóle jezyki wschodnie uznawano za naturalny )ywioł poezji. Farys Mickiewicza, a przedtem szata wschodnia Sonetów krymskich, to największe dokonania orientalizmu poetyckiego w Polsce lat dwudziestych XIX w. Mickiewicz poznał dawne i nowe oblicze Wschodu w czasie podró)y krymskiej i pobytu w Odessie, jako poeta orientalizujacy prowadził dialog z Byronem, Goethem i Aleksandrem S. Puszkinem. Wilno, pierwszy polski w pełnym znaczeniu osrodek orientalistyki naukowej, wydało młode talenty poetyckie i badawcze: Ludwika Spitznagla, zmarłego u progu )ycia smiercia samobójcza, i Aleksandra Chodzke, najciekawszego bodaj literata wsród filaretów, pózniej jednego z najznakomitszych orientalistów we Francji. Drugi szczyt polskiego orientalizmu romantycznego zawdzieczamy wilenskiemu studentowi prawa, przyjacielowi Spitznagla, Juliuszowi Słowackiemu. Przełomem była dlan podró) na Wschód (Grecja, Egipt, Syria, Palestyna), z której przywiózł Anhellego (wyd. 1838), temat Ojca zad)umionych, i materiał motywiczny do wielu utworów doby ironicznej i genezyjskiej: od Podró_y do Ziemi Swietej z Neapolu przez Beniowskiego i Zawisze Czarnego do Samuela Zborowskiego oraz Dziejów Sofos i Heliona. Agaj-Han i Irydion ukazuja skale mo)liwosci orientalistycznych Krasinskiego, zas Kleopatra i Cezar wskazuj e, i) ten krag inspiracji nie był obcy Norwidowi. Niemało utworów o tematyce wschodniej, z Lambrem Słowackiego (1833) na czele, wskazuje na bajroniczna mode jako własciwy motyw pisarski. Podró)e po staro)ytnym swiecie Władysława We)yka (1848) stanowia szczyt orientalnej prozy podró)niczej w tym okresie
SYMBOLIZM TRANSCENDENTALNY I IRONIA ROMANTYCZNA
W 216 fragmencie krytycznym z „Athenaum" Friedrich Schlegel wymienia teorie wiedzy Fichtego jako jedno z trzech - obok rewolucji francuskiej i Wilhelma Meistra Goethego - głównych zródeł romantyzmu. W tej samej najwczesniejszej fazie romantyzmu niemieckiego poetom i krytykom towarzyszył w budowaniu programu literacko filozoficznego inny spadkobierca Kanta - Schelling. Nie było dziełem przypadku, )e we wczesnoromantycznym kregu jenajskim równolegle rozwijano teorie romantycznej ironii oraz koncepcje symbolizmu poetyckiego, sprzymierzonego z idealistyczna filozofia natury i spekulatywnym przyrodoznawstwem. W Polsce liryka symboliczna ze stemplem schellingianizmu znacznie wyprzedziła romantyczna ironie. Autor Sonetów krymskich jeszcze w Wilnie miał w reku System idealizmu transcendentalnego Schellinga, tam te) musiał się zetknac z młodym, popularnym profesorem Józefem Gołuchowskim, którego debiutanckie dziełko filozoficzne (wydane pod kuratela Schellinga w Erlangen po niemiecku) nosiło te sama date co Ballady i romanse. Cykl krymski ukazał sie w Moskwie, siedzibie rosyjskich idealistów, w r. 1826. Niemal dziesiec lat pózniej Słowacki napisał w Genewie dwa wybitne dramaty, spokrewnione za sprawa estetyki ironicznej. O rok pózniejszy Horsztynski (powst. 1835) nie ukazał sie za )ycia autora; Balladyna wyszła z ariostycznym usmiechem na ustach w Pary)u (1839), poprzedzajac inne arcydzieło ironizmu, poemat dygresyjny Beniowski (1841). W rzeczonym Systemie idealizmu transcendentalnego Schelling przekonywał, )e Sztuka stanowi (...) dla filozofa wartosc najwy)sza, poniewa) jak gdyby otwiera przed nim najświętsze sanktuarium, gdzie w wiecznym i pierwotnym zespoleniu goreje to, co w przyrodzie i historii uległo rozdzieleniu, a co w )yciu i działaniu, podobnie zreszta jak w mysleniu, samemu sobie wiecznie musi się wymykac. Wejrzenie w przyrode, które filozof musi osiagnac sztucznie, w sztuce jest pierwotne i naturalne. To, co nazywamy przyroda, jest poematem zaszyfrowanym w pismie tajemnym i cudownym. Gdybysmy jednak przenikneli te zagadke, rozpoznalibysmy w niej odyseje ducha, który wiedziony cudownymi iluzjami, szukając sam siebie, sam przed soba ucieka (...). Ka)de wspaniałe malowidło powstaje niejako przez uchylenie niewidzialnej przegrody, dzielacej swiat rzeczywisty i idealny, i jest tylko otwarciem, przez które w całej pełni ukazuja sie te postaci i obszary swiata fantazji, jakie przez swiat rzeczywisty zaledwie przebłyskuja. (F. W. Schelling, s. 367-368) Godny swego miana poeta lub artysta nosi w sobie geniusz - dar natury czy zrzadzenie bogów - który pozwala mu zstepowac w głab własnej jazni i siegac a) w te metafizyczna przepasc, gdzie boski, nieskonczony duch, twórca natury i historii, jawi sie w swej pierwotnej odysei, w tajemniczej bezposredniosci, nie poprzez swe kreacyjne wcielenia w przyrode zmysłowa i ludzki swiat dziejowy. Poeta obcuje tam z idealnymi prawzorami wszystkich rzeczy realnych, oglada naocznoscia intuicyjna Universum od wewnetrznej strony. Takie postrzeganie staje sie poznaniem i tworzeniem jednoczesnie; kreacja poetycka zas polega na przeniesieniu w zmysłowe obrazowanie i uswiadomiona koncepcje artystyczna tego, co się pojeło w ogladzie intuicyjnym, pozaswiadomym. To mo)e sie powiesc, bowiem działa tutaj natchnienie geniuszu poetyckiego, równoznaczne z ogladem intuicyjnym, wy)sze ponad rozumujacy intelekt filozofa; z drugiej zas strony jezyk poezji umie zamknac sens w obrazie zmysłowym, zachowac jednosc jazni, jednosc aktu i przedmiotu postrzegania, podczas gdy pojeciowy dyskurs filozoficzny rozszczepia podmiot i przedmiot wiedzy oraz wyabstrahowuje idee z ich fundamentalnego tworzywa obrazowego. Przez poemat czy malowidło objawia sie piekno, bedace „kształtem" bytu w jego jednosci i doskonałosci, swiatłem niesmiertelnego ducha. Zamykajac w ramie obrazowo-słownej plon poznania przez naocznosc intuicyjna oraz błysk duchowego swiatła, poemat (lub malowidło) staje sie
symbolem. Schleglowska teoria ironii (pomijajac jej ró)ne fazy i warianty, a tak)e niuanse ikontrowersje w prowadzonych nad nia badaniach) ma w swych zało)eniach i w aparaturze
34
wiele wspólnego z Schellingianska estetyka transcendentalna, jednak w zasadniczy sposób rozmija sie z tamtejsza koncepcja symbolu. W symbolu zawiera sie moment pojednania podmiotu i przedmiotu, aktu twórczego i wytworu, idei i rzeczy, poznania filozoficznego i artystycznego kształtowania; symbol to swoiste scalenie czy raczej dynamiczne zogniskowanie jazni i Universum. Kładac nacisk na wolnosc „Ja", na aktywizm twórczy, filozoficzny krytycyzm oraz dynamizm bytu, uniwersalna gre przeciwienstw, F. Schlegel wyklucza koncepcje symbolicznej reintegracji wszechrzeczy z poezji nowoczesnej, zwanej przezen „poezja transcendentalna" (skupionej na stosunku miedzy realnoscia a idealnoscia w sensie ontycznym i estetycznym) oraz „progresywna poezja uniwersalna" (twórczosc w perspektywie procesu, powszechnego dynamizmu, „stawania sie"). Pozostaje jedynie da)enie do jednosci, bowiem dla podmiotu nie ma ostatecznego wyjscia poza refleksje i samoswiadomosc, nie ma przejscia od aktywnosci twórczej do jakiegos spoczynku, Albo
inaczej: paradoksem jest wszelka jednosc - wyobrazni i refleksji, tworzenia i poznania, poezji i filozofii etc. - która w otwartym, dynamicznym Universum spełnia sie nieuchronnie jako napiecie miedzy sprzecznosciami, jako (sformułowanie ze 121 fragmentu z „Athenaum") „absolutna synteza absolutnych przeciwienstw".Wydaje sie, )e w Schleglowskim procesie twórczym, akcie poetyckim, role sprzecznosci kluczowej odgrywa przeciwienstwo miedzy da)eniem do wszechjednosci a
indywidualistyczna, fichteanska wolnoscia. W dalszym rozwinieciu tej)e koncepcji
przeciwstawiaja sie sobie ekspansywna manifestacja i autokreacja twórczego „Ja" raz dystans, samoograniczenie podmiotu poetyckiego; zas po stronie przedmiotowej - następujące po sobie i ustepujace sobie w niekonczacej sie dialektyce produkty twórczego chaosu. W praktyce artystycznej oznacza to eksponowanie procesu twórczego w samym dziele(metapoezja, autotematyzm), wykraczanie twórcy poza i ponad dzieło (tzw. przez Schlegla
„permanentna parekbaza"), tj. rozbijanie iluzji, demonstrowanie umownosci ukształtowania i
przekazu literackiego poprzez stosowanie narracyjnego wielogłosu, zaskakujace mieszanie
tonacji stylistycznych i jakosci estetycznych, )onglowanie formami i igranie tematyka,
ostentacyjne paralogizmy i sprzecznosci myslowe, demonstracyjna niepowage twórcza,
uganianie sie za aluzja literacka czy te) gra intertekstualna, dyskursywno-konwersacyjne
zachowania pisarza wobec czytelnika. Ironia retoryczna - lokalna własciwosc utworu,
polegajaca na budowaniu zdan o sensie odwrotnym od znaczenia literalnego - przekształciła
sie w estetyke dziela jako całosci; w uniwersalny trop, podporzadkowujacy ka)da figure
stylistyczna semantyce płynnosci i sprzecznosci; w oparta na estetyce filozoficznej teorie
procesu twórczego.
Z przyczyn poznawczo-filozoficznych badz pobudek etycznych ironia wywołała
sprzeciw wybitnych myslicieli (Hegel, Kierkegaard), zyskała te) mniej radykalne
sformułowania (Schelling, Karl W.P. Solger). Niektórzy pisarze, zwłaszcza niemieccy, łaczyli
praktyke literacka z teoretyczna refleksja nad ironia (np. Johann Ludwig Tieck, Jean Paul -
własc. Jean Paul Friedrich Richter). Czesto jednak inspiracja ironistyczna płyneła raczej z
wzorów literatury dawnej lub współczesnej (Szekspir, Cervantes, Ariosto, Lawrence Sterne;
Goethe, Ernest Theodor Amadeus Hoffmann i inni wymienieni ju) Niemcy, Victor Hugo).
Igrajaca literackosc i szeroko rozumiany humor czy )ywioł zabawy dochodziły tu do głosu w
nie mniejszym stopniu ni) romantyczna „ironia artystyczna" w scisłym rozumieniu. To
równie) przypadek Słowackiego. Osobny swiat stanowi ironia Norwida.
• Literatura:
• Bogusław Dopart, Mickiewiczowski romantyzm przedlistopadowy, rozdz. IV, Kraków 1992.
• Friedrich Joseph Wilhelm Schelling, System idealizmu transcendentalnego, tłum., wstepem, przypisami i
skorowidzami opatrzyła Krystyna Krzemieniowa, tekst oprac. Marek J. Siemek, Warszawa 1979.
SARMATYZM ROMANTYCZNY (NEOSARMATYZM)
Liczba pojedyncza czy mnoga: neosarmatyzm czy neosarmatyzmy? Bo rzeczywiscie,
trudno jest znalezc wspólny mianownik dla wizyj swiata szlacheckiego, wpisanych w dzieła
takie jak: Maria Malczewskiego, Pan Tadeusz, Pamiatki Soplicy i Listopad Henryka
Rzewuskiego, Horsztynskiego i Mazepe, Beniowskiego, Ksiedza Marka i Sen srebrny Salomei
Słowackiego, Przedswit Krasinskiego, Mohort i poezje gawedowe Wincentego Pola,
Urodzony Jan Deboróg Władysława Syrokomli, Obrazy litewskie Ignacego Chodzki,
Murdelio i cały cykl powiesciowy Zygmunta Kaczkowskiego, barda szlachty sanockiej,
powiesci Michała Czajkowskiego, rozliczne gawedy wierszem i proza, Zemsta Fredry,
równolatka epopei Mickiewiczowskiej.
Jako) nie istnieje wyłaczna i jedyna koncepcja ideowa romantycznego sarmatyzmu.
Czerpie on z ró)nych pradów umysłowych (zwłaszcza pradów tak odmiennych, jak
mesjanizm i konserwatyzm) przeswiadczenie, )e to w kulturze stanu szlacheckiego, a nie w
folklorze, znalazły odzwierciedlenie indywidualne rysy ducha narodowego, najtrwalsze moce
wiezi zbiorowej i znaki dziejowych powołan Polski. Nie istnieje równie) bezalternatywne
ucielesnienie estetyczne neosarmatyzmu - tematyka szlachecka podlega nieraz stylizacji
tragicznej, profetycznej, ironicznej - lecz Jednak pisarze tego nurtu ciagna tłumem w strone
organicystycznej wizji kultury, )ycia zbiorowego i dziejów narodowych, słowem: ku estetyce
organicznej, w której zawiera sie i zasada ciagłosci wielopokoleniowego przekazu
kulturalnego, i model wielopoziomowej stylizacji tego przekazu, łaczacej w ostatniej instancji
)ywioły kultury ustnej z artystycznym zapisem literackim. Neosarmatyzm staje sie przeto
swoista antropologia kultury szlacheckiej i tworzeniem )ywej tradycji, przetwarzaniem
sarmackiego uniwersum kulturowego w swiat przedstawiony wypowiedzi literackiej i w akt
unaocznienia fundamentów kultury rodzimej. Dla zachowawczego tradycjonalizmu staje sie
to podstawa złudnej nadziei na wstrzymanie historii badz ocalenie statycznej polskosci w
zmiennym swiecie, w rzadkich przypadkach sprowadza rozpaczliwe poczucie nieodwracalnej
zagłady Polski, smierci poniesionej w tragicznej, bezwyjsciowej sytuacji historycznej. Dla
radykałów badz demokratów obrazy schyłku swiata szlacheckiego dowodziły wyczerpania sie
energii )yciowej, zespołu wartosci i urzadzen instytucjonalnych narodu szlacheckiego i
szlacheckiej Rzeczypospolitej; co goretsi oskar)yciele wszelkie nieszczescia Polski składali
na karb sarmackiej mentalnosci, kastowosci, anarchii i historycznej bezwolnosci. Patrzac z
wysokiej perspektywy duchowej, Mickiewicz głosi w Panu Tadeuszu koniecznosc
zamkniecia przeszłosci i opłakania smierci starych form, a nastepnie pojednania z historia i
zanurzenia sie w odrodzenczym nurcie )ycia.
Neosarmatyzm nabrał rozpedu po roku 1831, gdy w warunkach polistopadowej
depresji wypadło myslec - czy to w białym dworku wsród topól i lip, czy na paryskim bruku -
o przyszłosci i przeszłosci, o polskim centrum kulturalnym i o charakterze narodowym. Na
gwałt potrzeba było wielkiej tradycji - szerszej i pełniejszej ni) przykuta do roli kultura ludu -
aby w koniecznej, głebokiej przemianie )ycia zbiorowego nie zatraciła sie to)samosc polska.
Skala i charakter niezbednych przeobra)en społeczno-cywilizacyjnych mogła budzic lek
nawet u osób łatwo współbrzmiacych z rzeczywistoscia i otwartych na przyszłosc: z jednej
strony kleska powstania doprowadziła do dewastacji mo)liwosci rozwojowych społeczenstwa
i nało)yła na )ycie zbiorowe szereg drastycznych ograniczen, z drugiej strony konfrontacja
emigracji polskiej z mieszczanskim Zachodem odsłoniła przed wygnancami głebokie cienie
cywilizacji kupiecko-przemysłowej. Romantycznosarmackie studiowanie ducha narodowego
36
dało emigracji platforme ideowa do roztropnej asymilacji wzorów okcydentalnych i
sensownego sporu z Zachodem; w kraju neosarmacka reafirmacja obyczaju narodowego i
etosu rycerskiego dała młodzie)y ziemianskiej i poszlachecko-inteligenckiej kierunkowskaz
)ycia ofiarniczego, a w ka)dym razie słu)ebnego wobec narodu. Trudno zaprzeczyc, )e przy
tej okazji znalazły te) dla siebie miejsce upiory szlachetczyzny: pycha stanowa, lenistwo
umysłowe, prywata.
Z francuska brzmiacy „sarmatyzm" (wpada w ucho koncówka - isme) jest wyrazemsymbolem.
U)yto go po raz pierwszy w publicystyce „Monitora" u progu reform
stanisławowskich (wczesniej znane były jedynie: „Sarmata", „Sarmacja" i formy pochodne) w
celu ufundowania mentalno-obyczajowego stereotypu, opartego na wartosciujacym
przeciwstawieniu tradycyjnego szlachcica oswieceniowemu intelektualiscie: zalety tego
ostatniego to oswiecenie, ucywilizowanie, miejski tryb )ycia, wartosci cywilne, swiatowa
ogłada - wady tego pierwszego to przesad, gruboskórna naturalnosc, prowincjonalizm, etos
rycerski, obyczajnosc tradycyjna. A poniewa) tylko szlachcic był obywatelem i poza szlachta
nie było narodu - taki obraz szlachcica stał sie inwektywa polityczna. Rozpetały sie na dobre
spory miedzy „cudzoziemszczyzna" a „swojszczyzna", tj. tymi, którzy widza recepte na
polskie sprawy głównie (lub wyłacznie) w obcych wzorach a tymi, co we wszystkim wola sie
zdac na tradycje rodzime. W czasach romantyzmu jedni mieli w pamieci głównie
antysarmacki schemat, inni - wizerunki Sarmatów oswieconych z utworów Krasickiego czy
pisarzy nurtu puławskiego, jeszcze inni - styl oswieceniowej rehabilitacji rodzimosci z
Przestróg dla Polski Stanisława Staszica. W debatach ideologów społecznych czy demagogów
politycznych stereotypy )yły w najlepsze, ale wybitni twórcy okresu romantyzmu -
gospodarze narodowej sfery symboli - mieli perspektywe odrebna: perspektywe wyboru
tradycji kulturowej. Czy oni wybierali, czy byli wybierani przez los zbiorowy - to ju) inna
sprawa. W ka)dym razie, Pan Tadeusz ujawnił zastanawiajaca zbie)nosc miedzy
romantycznym swiatopogladem organicy-stycznym a kategoriami kultury sarmackobarokowej,
pokazał te) misterna odpowiedniosc miedzy przeszłymi a przyszłymi dziejami
ducha narodowego; twórczosc Rzewuskiego unaocznia zasadnicza ró)nice miedzy byciem
romantycznym konserwatysta a głoszeniem ideologii sarmatyzmu; Miecznik Malczewskiego i
kresowy heros Mohort z poematu Pola tworza nowa sfere symboliczna dla wzorca
rycerskiego; a zewszad płynie pochwała wiernej to)samosci, zadomowienia i ladu )ycia.
MESJANIZM I PROFETYZM ROMANTYCZNY
Profetyzm z mesjanizmem powiazała natchnionym wezłem Biblia.
Mesjasz (hebrajskie messiah znaczy: pomazany, namaszczony przez Boga),
synonimicznie Chrystus (na modłe greki: Christos) to pomazaniec, reprezentant i wysłannik
Boga, posrednik miedzy niebem a ziemia. Izraelscy profeci uczynili zen jeden z głównych
tematów swego przepowiadania. W czasach monarchii judzkiej Mesjasz jawił sie prorokom
jako idealny król, potomek Dawida. Po upadku panstwa Pomazaniec przybiera w profesjach
Jeremiasza czy Zachariasza rysy kapłanskie. Pod wpływem przesladowan narodowych i udrek
niewoli tworzy sie - zwłaszcza przy udziale geniuszu profetycznego Izajasza - obraz
Mesjasza-Proroka: proroka „nowego eksodusu" i „nowego przymierza", wiernego „sługi
37
Jahwe", który przyjmie cierpienie i meczenstwo za grzechy swych braci, pojedna ich z
Bogiem i doprowadzi do chwały.
Wszystkie trzy typy Mesjasza - dopowiada ks. Henryk Witczyk - nie wykluczaja sie wzajemnie, lecz uzupełniaja
i znajduja swoja realizacje w osobie Chrystusa-Króla, Kapłana i Proroka.
(H. Witczyk, s. 157)
W sensie biblijnym prorok to osoba zdolna do postrzegania spraw duchowych dzieki
powołaniu, które na nia zło)ył sam Bóg. Ów „ma) Bo)y", „wysłannik Jahwe", głosi
objawienie Bo)e, wystepuje z oredziem, które zawiera nie tylko teologicznie prawomocna
nauke, ale i wezwanie do zmiany )ycia, a nierzadko krytyke społeczna w imie Boga.
Nawołujac do nawrócenia, prorok odwołuje sie do mentalnosci i doswiadczenia swoich
słuchaczy, operuje jezykiem przybli)en parabolicznych. Jest te) niejako tłumaczem historii:
przywołuje fakty z historii zbawienia, szuka analogii w przeszłosci, wskazuje na przyszłe
skutki aktualnych zachowan Ludu Wybranego. To nie znaczy, )e jest wró)bita! Słowami
Izajasza Biblia potepia poganskich wieszczów i magów:
Wniwecz obracam znamiona praktykarzów i wieszczków do szalenstwa przywodze; i medrców na wstecz
obracam, a umiejetnosc ich głupia czynie.
(Izajasz 44, 25, cyt za: Biblia Gdanska)
Inaczej na wró)biarstwo zapatrywał sie antyk grecko-rzymski. Najwybitniejsi
mysliciele - jak Platon badz Cyceron - jako formy kultu pochwalaja sztuke wieszczbiarska
obok składania ofiar, w których wypełnia sie istota religii, tj. wytwarzanie przyjaznego
zwiazku miedzy bogami a ludzmi. Trzeba koniecznie pamietac, z jakiej tradycji wywodzi sie
okreslenie „wieszcz", majace pełne prawo obywatelstwa w oswieceniowej poezji, w której te)
kontynuuje )ywot wysłu)ona konwencja wierszopisa wpatrzonego w natchnieniu w tajniki
przyszłosci. A jednak utarło sie w XIX w. Nazywac wieszczami poetów romantycznych,
poprzez swój mesjanizm w sposób oczywisty nawiazujacych do Biblii; a podobnie w
potocznym przekonaniu" proroctwo kładzie sie na równi z przewidywaniem przyszłosci. Tak
czy inaczej, cisnienie tradycji antyczno-wieszczej do pewnego stopnia wpłyneło na
praktykowanie i recypowanie profetyzmu literackiego w dobie romantycznej. Podwójna
geneze kulturalna profetyzmu poetyckiego uwydatnił i wykorzystał w celach ideowych
Mickiewicz w III czesc Dziadów, zbłakany wieszcz małej i wielkiej Improwizacji pozostaje w
opozycji do proroczych rewelacji Ks. Piotra i Oleszkiewicza.
W pewnej skali profetyzm romantyków ulegał daleko idacej ideologizacji i
konwencjonalizacji literackiej; to było reguła np. we Francji. Sposród wybitniejszych dzieł
polskich przychodzi na mysl Anhelli Słowackiego. Sakralna projekcja rzeczywistosci i wizja
przyszłosciowa podlegały tu propagowanym przez autora ideom i zasadom społecznym czy
politycznym; stylizacja biblijna stawała sie czysto konwencjonalna aparatura (choc
niekoniecznie pozbawiona wybitnosci literackiej), pozwalajaca pisarzowi na unikniecie
propagandowej dosadnosci. W literaturze polskiej profetyzm z reguły splatał sie z głeboka
ekspresja romantycznej religijnosci, z mniej lub bardziej )ywiołowa twórczoscia teologiczna,
a tak)e z filozofia, która wzajemnie nie stroniła od aspiracji religijnych i natchnien
poetyckich. Siła rzeczy sprawy te z łatwoscia przechodziły na płaszczyzne )ycia realnego.
W przekonaniu romantyków natchnienie poetyckie pozwala poecie przenikac
wyobraznia do duchowego wymiaru rzeczywistosci i odczytywac rozsiane w swiecie boskie
znaki, a symbolika poetycka jest uprzywilejowanym narzedziem interpretacji swiata
nadnaturalnego. Schleiermacher uwa)a nowa wizje swiata za objawienie, F. Schlegel poezje z
objawieniem uto)samia. Novalis przypisuje poecie duchowidztwo, a nawet wszechwiedze, i
porównuje „zmysł poetycki" ze „zmysłem mistycznym". Dla niektórych twórców dar
proroczy jest stałym składnikiem geniuszu poetyckiego, inni całkowicie podporzadkowuja
38
jazn poety natchnieniem płynacym z nieba. W swych najpełniejszych realizacjach profetyzm
zmierzał do odsłoniecia duchowej perspektywy swiata widzialnego, ukazywał człowieka,
nature, historie, w obliczu swiata nadprzyrodzonego i rozwijał sakralna interpretacje
Universum. Odwoływał sie do starych, zwłaszcza sredniowiecznych tradycji kultury
chrzescijanskiej - teatru misteryjno-moralitetowego, epopei chrzescijanskiej, symboliki
architektonicznej - był otwarty na religijnosc nowa, indywidualistyczna i zsubiektywizowana,
ale przy tym trzymał sie przeswiadczenia o obiektywnosci, transcendencji i nadrzednosci
swiata nadprzyrodzonego. To odró)niało go od mistycyzmu. Profetyzm przeciwstawiał
historii swieckiej Boski porzadek dziejów, wskazywał na zbawczy dynamizm natury,
przywracał człowiekowi XIX wieku swiadomosc jego sakralnej godnosci i ostatecznego
powołania, głosił odrodzenie człowieczenstwa w kontekscie wielkiego przełomu
eschatologicznego.
Przez swa ekspansje na inne dziedziny kultury i na obszar )ycia realnego profetyzm
literacki w naturalny sposób stykał sie z pradem duchowym zwanym mesjanizmem. Mówiac
scislej, do uformowania sie polskiego mesjanizmu po powstaniu listopadowym przyczyniły
sie w porównywalnym stopniu literatura i filozofia. Zjawiskami chronologicznie
równoległymi sa: Prodrom mesjanizmu Józefa Hoene-Wronskiego (1831) oraz Dziady
drezdenskie i Ksiegi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832); Prelekcje Paryskie
Mickiewicza (1840-1844) oraz wystapienie Andrzeja Towianskiego (1841), rozwój filozofii
narodowej w rozmyslaniach Cieszkowskiego, Trentowskiego i Karola Libelta oraz rozkwit
poezji profetycznej Słowackiego (Ksiadz Marek, Sen srebrny Salomei, swobodny przekład
Ksiecia niezłomnego Karola Calderona, 1843-1844) i Krasinskiego (Przedswit, 1843; Psalmy
przyszłosci, 1845). Mickiewicz wydobył w prelekcjach z cienia Prodrom mesjanizmu i
komentował „pismo objawione" Towianskiego Biesiada. Towianski wciagnał do swej sekty
na dłu)ej m.in. Mickiewicza i Goszczynskiego, pote)nie zainspirował Słowackiego, ale te)
wywołał sprzeciw wsród twórców kultury i duchowienstwa, pozyskał pewna liczbe
wyznawców-cudzoziemców. Na inspiracje myslowe ze strony Mickiewicza najbardziej był
otwarty Libelt, namietnie zwalczał je Trentowski. Wielka za)yłosc intelektualna łaczyła
Krasinskiego z Cieszkowskim. Filozofia tego ostatniego Norwid zainteresował sie ju) w
dobie swej warszawskiej młodosci.
Przez ponad pół wieku niezastapiona była definicja mesjanizmu, ogłoszona przez
Józefa Ujejskiego w r. 1915. Według tego badacza podstawowymi cechami zjawiska sa wiara
w bliskosc wielkiej przemiany; nowe pojecie narodu jako wspólnoty odniesionej do pewnej
idei przewodniej, do celu czy ideału; usiłowanie oparcia sie o autorytet Biblii, przede
wszystkim mesjanskich tresci Nowego Testamentu; chiliazm - czyli przekonanie o
tysiacletnim Królestwie Bo)ym. Ró)nice miedzy wariantami mesjanizmu polegały na tym, po
pierwsze, jak sobie kto wyobra)ał przyszłe Królestwo Bo)e i wiodace do niego srodki
(odmiennie to pojmowali ewolucjonisci i rewolucjonisci); po drugie, w jakiej formie przejawi
sie mesjanskie posłannictwo Polski. Wchodziły tu w gre, cztery typy mo)liwosci: czynna,
nieraz meczenska propaganda braterstwa, równosci i wolnoscia wyłonienie z siebie prototypu
doskonalej społecznosci, np. gminy, falansteru, gromady rozwiazanie problemu wiedzy
ludzkiej, wykrycie prawdy absolutnej, (to Hoene-Wronski i jego uczen Antoni Bukaty);
meczenska ofiara za inne narody. Ofiara krzy)owa - podkresla Ujejski - była motywem
obiegowym, tylko )e niektórzy, za Mickiewiczem u)ywali go raczej jako figury poetyckiej, a
inni traktowali dosłownie.
W swietle nowszych badan - do których w głównej mierze przyczynił sie Andrzej
Walicki - nale)y, po pierwsze, odró)nic mesjanizm jako taki, czyli religijna, filozoficzna,
poetycka i ka)da inna proklamacje wiary w okreslonego mesjasza, posrednika i pomazanca,
oraz w jego tak czy inaczej objasniana zbawcza misje - od millenaryzmu (chiliazmu), tzn.
wizji Królestwa Bo)ego na ziemi, połaczonej z koncepcja zbawienia zbiorowego, ziemskiego,
39
bliskiego, totalnego i dokonanego za pomoca czynników uznanych za nadprzyrodzone po
serii nieszczesc i katastrof znamionujacych koniec czasu. Po drugie, nie ka)da formuła misji
musi koniecznie wyra)ac mesjanizm. Otó) ten ostatni był - powiada Walicki -
odrebnym kierunkiem polskiej mysli romantycznej, charakterystycznym zwłaszcza dla emigracji, zrodzonym w
kontakcie z mysla francuska, wypływajacym z innych zródeł i wyra)ajacym sie w innych formach, ni) filozofia
narodowa, nawiazujaca do wielkich systemów filozofii niemieckiej i rozwijajaca sie głównie w zaborze pruskim.
Filozofie narodowa łaczyły z mesjanizmem bardzo liczne i zło)one relacje; dokonywała sie miedzy nimi osmoza
ideowa, pojawiały sie próby inkorporacji watków mesjanistycznych przez filozofie lub ufilozoficznienia
mesjanizmu. (A. Walicki, 1970, s. 6)
Cieszkowski, twórca i główny reprezentant filozofii narodowej, w dziele Ojcze nasz
(tworzonym od r. 1848) wyło)ył swa filozofie czynu jako idee stopniowego doskonalenia sie
społecznosci w da)eniu do narodowego i ogólnoludzkiego wypełnienia celów, przy czym
praca organiczna, wszelka praca motywowana dobrem narodu, otrzymała sens misji
zbawczej.
Nale)ałoby wiec trzymac sie jasnych rozró)nien, zwłaszcza )e mamy tu do czynienia z
problematyka dolegliwa dla naszej swiadomosci zbiorowej: ze zbyt mała znajomoscia rzeczy,
przy tym czesto w intencji osmieszajacej, szasta sie przecie) schematem „Polska - mesjasz
narodów". Subtelne rozgraniczenia (mesjanizm - millenaryzm, mesjanizm - misjonizm,
mesjanizm - filozofia narodowa, mesjanizm - gnoza soteriologiczna, jak w przypadku Hoene-
Wronskiego, mesjanizm - mistycyzm) sa, niestety, znane jedynie garstce specjalistów. Tak
było na dobra sprawe od zawsze. Pozytywistyczna publicystyka, gorliwie mesjanizm
zwalczajaca, wrzucała do jednego worka mesjanizm filozoficzny i poetycki, wszelkie formuły
misji indywidualnej badz kolektywnej, skargi martyrologiczne czy katolicka wiare w
opatrznosc Bo)a i sakralny wymiar historii.
MISTYCYZM
Utwory Słowackiego: Genezis z Ducha, Odpowiedz na „Psalmy przyszłosci', Samuela
Zborowskiego, Króla-Ducha, rewelatorskie liryki i inne dzieła z lat ostatnich (1844-1849)
obejmuje sie terminem „poezja genezyjska", czesto mówi sie jednak równie): „mistyka
poetycka", „poezja mistyczna". Czy sa to zasadne okreslenia? Czy trafnie wskazuja kontekst
kulturalny dla całej tej serii arcydzieł póznego romantyzmu polskiego?
Thomas Merton, wielki XX-wieczny mistyk ze zgromadzenia trapistów, podkreslał z
naciskiem, )e prawdziwa mistyka to wyłacznie mistyka autentycznie religijna. Ten mistrz
)ycia duchowego i zarazem pisarz protestował usilnie przeciw stosowaniu pojecia „mistyka"
wobec ró)nych form naturalnej czy prowokowanej ekstazy, wszelkich „odmiennych stanów
swiadomosci" i wizjonerskiego irracjonalizmu w ka)dej postaci. Stanowisko Mertona
pokrywa sie z przedmiotem tzw. teologii mistycznej, ale nie jest respektowane przez
religioznawców, nie mówiac ju) o psychologii współczesnej. Jesli jednak powia)emy z
40
mistyka ekstazy, transe i parapsychologie, istota jednego z doswiadczen szczytowych osoby
ludzkiej trudna bedzie do uchwycenia.
Ale to nie nasz problem. Historykowi literatury, który pochyli sie nad poezja
genezyjska Słowackiego, wolno odsunac pojecie mistyki, a nawet bodaj powinien to zrobic z
dwu powodów. Najpierw dlatego, )e ta kwestia prowadzi do stawiania nieweryfikowalnych
hipotez psychologicznych i w ogóle przenosi punkt cie)kosci w sfere biografii poety. Po
wtóre, mistyka odwodzi nasze spojrzenie od wa)nego zjawiska w nowo)ytnej kulturze,
zjawiska, bez którego nie byłoby genezyjskich natchnien Słowackiego oraz wielu utworów w
kronikach romantyzmu francuskiego czy niemieckiego. Tym zjawiskiem jest synkretyzm,
łaczenie ró)nych dziedzin kultury, mieszanie tresci i form doswiadczenia kulturalnego,
dostrzegalne na terenie filozofii i religii, literatury, sztuki i nawet nauki. W przypadku
religijnosci romantycznej - tej zwłaszcza, która manifestacyjnie wychodzi poza progi
kosciołów - synkretyzm wydaje sie najwidoczniejszym atrybutem. Prady religijne czasów
nowo)ytnych - zauwa)a Gerardus van der Leeuw -
hołduja synkreryzmowi po czesci z zasady, wychodzac z przekonania, )e wszystkie religie sa w gruncie rzeczy
jedna religia w ró)nych postaciach; przede wszystkim jednak hołduja mu z tej racji, )e stanowia mieszanine
ró)nego rodzaju religii i pradów umysłowych: orientalnych, neoidealistycznych, naukowych itd.
(G. van der Leeuw, s. 525)
Własnie religie, sprowadzona do postaci synkretycznego pradu duchowego, nazwiemy tutaj
mistycyzmem.
Jak zauwa)ono, mistycyzm nie stroni od nauki i od rezultatów filozofii akademickiej, choc przyjmuje je za lad całkowicie własny. Głównym terenem penetracji pozostaja dlan
jednak rozmaite tradycje okultystyczne, hermetyczne, spekularywno-wizjonerskie,
ekstatyczne, teurgiczne (poszukiwanie w człowieku daru cudotwórczego), mistyczne (tak,
symbolika poezji mistyków religijnych jest tu )ywo eksploatowana), gnostyczne. Mistycyzm
-jak mówi Maria Ciesla-Korytowska, nawiazujac do ustalen J. Roosa -
obejmuje wszelkie sekty i tendencje okultystyczne, masonskie, iluministyczne i inne, bez wzgledu na ich
charakter i wage.
(M. Ciesla-Korytowska, s. 227)
Cechy wspólne stosownych doktryn to: objawienie wybranym, symboliczny i
alegoryczny charakter objawienia, symboliczna interpretacja pism swietych (zwłaszcza ksiega
Genesis i Apokalipsy przez tych, którzy obdarzeni sa wzrokiem wewnetrznym), teoria upadku
i odrodzenia, uzyskiwanie wgladu w sfere nadprzyrodzona przez srodki doskonalenia
duchowego, teoria korespondencji, czyli odpowiedniosci zachodzacych miedzy ró)nymi
sferami rzeczywistosci, symboliczne odczytywanie natury, idea Koscioła powszechnego,
jednoczacego wszelkie wierzenia i wyznania, tak)e i millenaryzm. Bardzo istotna wydaje sie
tradycja gnozy - gnozy tak ekspansywnie walczacej z chrzescijanstwem o umysły
nowo)ytnych elit - ze wzgledu na eksponowanie rangi poznania jako samoswiadomosci, jako
srodka zbawienia, jako drogi do odkrycia w sobie wewnetrznego zbawiciela, jako da)enie do
wykazania jednosci całej rzeczywistosci i do nadania wiedzy statusu zamknietego systemu.
Nie wszystkie, rzecz jasna, cechy konstytutywne zjawiska dadza sie sprowadzic do
cisnienia tradycji.
Mistycyzm jest przepojony antyracjonalizmem: wrogosc wobec rozumu staje sie
tendencja ogólna i reguła rzadzaca rozpatrywaniem wszelkich problemów: poznawczych i
praktycznych, indywidualnych i zbiorowych.
Mistycyzm to da)enie do wiedzy, która:
a) ma byc zamknieta i jednorodna całoscia;
b) w subiektywnym przeswiadczeniu osoby praktykujacej płynie z objawienia wewnetrznego;
41
c) jest dostepna wybranym (u gnostyków - tak)e przeznaczona dla wybranców);
d) w gnostycznych wariantach mistycyzmu wiedza staje sie zbawieniem.
Obiektywnie rzecz biorac, wiedza wywodzi sie z prze)ytych jako objawienie wewnetrzne,
jako akt mistycznego ogladu tresci specyficznych i dla religii, i dla filozofii
(irracjonalistycznej, spekulatywnej), i dla sztuki, i nawet nauki. Wszystkie te dziedziny
wiedzy uchodza w sferze mistycyzmu za owoc natchnienia, intuicji, objawienia, duchowego
oswiecenia, mistycznego wgladu. Ka)dy i zewszad pochodzacy temat, motyw, symbol, teoria,
wszelka tresc mo)e sie stac tworzywem wizji (np. biologiczna teoria ewolucji czy raczej
transformizmu na równi z biblijnym przekazem o stworzeniu swiata, naukowa teoria
oddziaływan fizycznych na równi z magnetyzmem spekulatywnym). Decyduje tu wyłacznie
rewelatorski sposób ujecia oraz funkcja danej tresci jako składnika wiedzy totalnej,
wszechogarniajacej, a w gnostycznych rozwinieciach - tak)e zbawczej.
Wiedza mistycyzmu jest na ogól traktowana przez samego rewelatora jako
bezwzglednie zobowiazujaca do )ycia zgodnego z dokonanym objawieniem oraz do usiłowan
reformatorskich, tj. przekształcania swiata zgodnie z pozyskana wiedza. W przypadku gnozy
soteriologicznej, w której wiedza ma charakter zbawczy, samo jej szerzenie jest
domniemanym zródłem głebokiej przemiany rzeczywistosci.
Mistycyzm mo)e przybierac formy pismiennictwa religijnego, filozofii, literatury i
sztuki, nawet nauki - stamtad przecie) czerpie swa osnowe. Istnieja zatarte pogranicza i strefy
posrednie miedzy tymi dziedzinami. W literaturze romantycznej mistycyzm na swych
obszarach pogranicznych z pewnoscia przenika sie z profetyzmem. Sa jednak cechy w
koncepcji podmiotu literackiego, w uformowaniu swiata poetyckiego, w szacie estetycznej,
komponentach ideowych i funkcjach utworu, które pozwalaja na wytyczenie generalnych
granic i dokonywanie kompetentnych rozpoznan. Cechy te bodaj w komplecie wywodza sie z
ró)nicy fundamentalnej: dla poetyckich profetów Bóg jest transcendentny, a swiat
autonomiczny wobec jazni, w mistycyzmie dokonuje sie sakralizacja jazni i próba
uto)samienia z nia całej rzeczywistosci. Dojrzały polski romantyzm spełnił sie w tych dwu
pote)nych wizjach Universum.