Romantyzm niemiecki
Powstanie romantyzmu niemieckiego poprzedził okres tzw. "burzy i naporu" (Sturm und Drang), który wystąpił w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Przedstawicielami tego okresu byli przede wszystkim w młodzieńczym okresie swej twórczości dwaj wybitni poeci: Jan Wolfgang Goethe i Fryderyk Schiller. Młodzi pisarze tego nurtu, obok wspomnianych wymienić należy jeszcze Jana Gottfryda Herdera, wprowadzają do literatury niemieckiej problematykę historyczną i społeczną w ujęciu demokratycznym i antyfeudalnym. Obok tego propagują nowe, zapowiadające romantyzm, idee: oryginalności w sztuce i geniuszu artysty, uczucia i intuicji, wyobraźni, zwrotu do natury oraz przeszłości narodowej jako źródeł sztuki.
Wielką rolę w kształtowaniu się niemieckiej i europejskiej literatury okresu romantyzmu odegrał, wspomniany już, Jan Gottfryd Herder (1744-1803), poeta, filozof i historyk. Jego wkład polegał w głównej mierze na zwróceniu uwagi i dowartościowaniu poezji ludowej. Znaczny wpływ na poezję romantyczną wywarły, cieszące się dużą poczytnością, jego Pieśni ludowe, będące przekładami i swobodnymi przetworzeniami utworów literatury ludowej różnych narodów.
Jan Wolfgang Goethe (1749-1832), największy poeta Niemiec i jeden z największych poetów świata, sam nie uważał się za romantyka. Niemniej jednak jego twórczość wywarła ogromny wpływ na romantyzm światowy, stając się źródłem licznych inspiracji i nawiązań.
Do utworów Goethego, które wywarły największy wpływ, należą Cierpienia młodego Wertera.
Powieść napisana jest w formie listów młodego Wertera do przyjaciela Wilhelma i stanowi swoisty dziennik wyznań miłosnych bohatera zakochanego w Lotcie - kobiecie, która poślubia innego młodzieńca. Perypetie duchowe głównego bohatera stają się pretekstem do rozważań filozoficznych i etycznych. Werter snuje refleksje nad naturą ludzką, kontempluje przyrodę, daremnie szukając w niej pociechy. Nie mogąc zaspokoić osobistych pragnień ani odnaleźć szczęścia w świecie, w którym panują przesądy stanowe, Werter samobójstwem kładzie kres swym cierpieniom.
Dzieje Wertera wkrótce po wydaniu powieści Goethego stały się popularne w całej Europie, a jego postać zyskała rangę wzoru romantycznej uczuciowości i przeżywania miłości do kobiety. Werteryzm stał się swoistą modą - chętnie noszono żółte kamizelki Wertera, wpływem powieści Goethego tłumaczono także liczne w tej epoce przypadki samobójstw.
Wielki wpływ na poezję romantyczną wywarły ballady Goethego (najbardziej znane to Król elfów i Uczeń czarnoksiężnika), współbrzmiące z europejską modą na wprowadzenie elementów ludowego folkloru do literatury artystycznej.
Najznakomitszym dziełem Goethego jest Faust. Osnową dramatu są dzieje legendarnego doktora Fausta, uczonego-alchemika, będącego symbolem nieustannego zmagania się człowieka z własną małością wobec tajemnicy bytu. Główny bohater, prowadzony przez Mefistofelesa, dąży w swych wędrówkach do zrozumienia praw wszechświata, chce doznać pełni życia i prawdziwego szczęścia. Postać Fausta, będąca uosobieniem egzystencji poszukującej poznania i spełnienia, pojawiać się będzie jeszcze wielokrotnie w literaturze niemieckiej i światowej.
Serdecznym przyjacielem Goethego był Fryderyk Schiller (1759-1805). On również nie był romantykiem, mimo to wywarł ogromny wpływ na rozwój tego kierunku. Znany był przede wszystkim jako znakomity dramatopisarz. Jego pierwszy dramat, Zbójcy, osiągnął ogromny sukces. Odebrano go jako protest przeciwko niewoli i łamaniu ludzkich charakterów przez prawo. "Przeciw tyranom" - brzmiało motto dramatu. Intrygę dramatu stanowi rywalizacja dwóch braci Moor, zawistnego i tchórzliwego intryganta Franciszka z Karolem, "marnotrawnym synem" rodu, "młodzieńcem o naturze bezkompromisowej i gwałtownej". Na tle tej rywalizacji daje się odczytać potępienie feudalnego świata i obrona wolności jednostki. Postać Karola Moora zapoczątkowała liczną galerię romantycznych zbójców, ludzi szlachetnych i zbuntowanych przeciw niesprawiedliwemu moralnemu i społecznemu porządkowi świata.
Osobny rozdział w twórczości Schillera stanowią dramaty historyczne. Wychowywały one czytelników i widzów w umiłowaniu dziejów własnego narodu. Były jednocześnie wyrazem protestu przeciw rozbiciu Niemiec i panującym w poszczególnych państewkach feudalnym stosunkom.
Twórczość Schillera oddziaływała silnie na rzeszę czytelników oraz współczesnych pisarzy zarówno wartościami artystycznymi - świetnym odmalowaniem tła historycznego, nadzwyczajną scenicznością, jak i ideami społeczno-moralnymi. Ceniono Schillera za umiłowanie wolności i idei braterstwa, podziwiano propagowany przez niego kult przyjaźni.
Wymienić należy jeszcze dwóch wybitnych teoretyków niemieckiego romantyzmu - braci Schleglów: Augusta Wilhelma (1767-1845) i Friedricha (1772-1829). Sformułowana przez nich koncepcja poezji uniwersalnej, utożsamianej z wiedzą i religią, posługującej się symbolem i mitem jako środkami poznania, wywarła ogromny wpływ na twórców romantyzmu. Fryderyk Schlegel był również autorem pojęcia ironii romantycznej, które stało się niezwykle ważne dla estetyki omawianego okresu.
Romantyzm angielski
W Anglii romantyzm poprzedzony był długim okresem sentymentalizmu, propagującego intuicję, indywidualizm, zbliżenie do natury, głoszącego prawo do marzeń, liryzm oraz tajemniczość w literaturze. W połowie XVIII wieku w Anglii następuje zwrot ku rodzimemu średniowieczu, noszący nazwę "odrodzenia gotyckiego" (Gothic Revival). Początkowo ma on charakter ekscentrycznej mody, która jednakże szybko przenosi się na kontynent europejski, pociągając za sobą radykalną zmianę dotychczasowych upodobań estetycznych. Do nurtu tego należą dwa ważne zjawiska: architektura neogotycka i powieść grozy (zob. także: gotycyzm), a wraz z nimi upodobanie do średniowiecznego sztafażu oraz specyficznej nastrojowości związanej z zagadką, tajemnicą, niepewnością i strachem.
W literaturze, romantyzm poprzedza twórczość Jamesa Macphersona (1736-1796). Stworzył on cykl Pieśni Osjana - poematów opartych na tradycji ustnej sięgającej wczesnego średniowiecza. Zostały one opublikowane jako rzekomy zabytek literatury celtyckiej z III wieku. Genialne fałszerstwo Macphersona rozbudziło w Europie zainteresowanie średniowieczem i surowym pejzażem Północy (osjanizm).
Właściwy romantyzm angielski otwiera w 1798 r. wystąpienie grupy tzw. poetów jezior (William Wordsworth, Samuel T. Coleridge). Jego postać dojrzałą reprezentuje twórczość Waltera Scotta i George'a Byrona.
Walter Scott (1771-1832) jest autorem licznych powieści o tematyce historycznej. Najbardziej znane z nich to: Waverley, Rob Roy, Narzeczona z Lammermooru. Tematyka wielu jego utworów zaczerpnięta jest z historii szkockich walk wyzwoleńczych, co wiązało Scotta z tendencjami wolnościowymi romantyzmu europejskiego. Stało się również jednym z powodów ogromnego powodzenia jego twórczości w całej Europie (patrz: walterscotyzm).
Mistrzostwo powieści Scotta polegało przede wszystkim na odtwarzaniu tzw. kolorytu historycznego, tj. cech obyczajowych i charakterów ludzkich właściwych danej epoce. Z tego też względu uważa się go za twórcę nowożytnej powieści historycznej.
Zbuntowanym poetą, który wywarł silne piętno na romantyzm europejski był George Gordon Byron (1788-1824). Urodzony i wychowany w rodzinie arystokratycznej, wypowiedział bezkompromisową walkę wszystkim przesądom i ideałom tej sfery. Zmuszony do opuszczenia Anglii, udał się do Grecji, by - wcielając w czyn głoszone przez siebie hasła wolności - wziąć udział w walkach wyzwoleńczych przeciwko Turkom. Śmierć Byrona poniesiona w czasie tych walk wywarła ogromne wrażenie na ówczesnej opinii publicznej. Współcześni uznali go za bohatera, zaś jego postępowanie za przykład ofiary poniesionej dla głoszonych ideałów. Stał się symbolem twórcy, którego życie i sztuka połączyły się w jedno.
Przedmiotem szczególnej fascynacji stali się stworzeni przez Byrona bohaterowie - charakteryzujący się wybujałym indywidualizmem, osamotnieni, skłóceni ze światem, ostentacyjnie łamiący jego prawa, rozdarci wewnętrznie i tragiczni. Byronowski dramat był dramatem szlachetnego buntownika, którego nikt nie chce wysłuchać i zrozumieć. Zdawał sprawę z tragedii człowieka osamotnionego w swej walce, niezrozumiałego i odtrącanego. Błędnego rycerza, który chciał zmienić świat.
W Polsce szczególną popularnością cieszyła się, przetłumaczona przez Mickiewicza, powieść poetycka Giaur. Jej fragmentaryczna akcja, brak chronologii w przedstawianiu wydarzeń, pełna niedomówień i tajemniczości narracja, doskonale współgrające z rozpaczliwą udręką głównego bohatera, bardzo silnie oddziaływała na wszystkich polskich romantyków.
Oprócz powieści poetyckich Byron był także twórcą dramatów (Manfred) i poematów dygresyjnych (Wędrówki Childe Harolda, Don Juan).
Romantyzm francuski
W literaturze francuskiej dziewiętnastowieczny romantyzm został poprzedzony przez pewne zjawiska zrodzone jeszcze w epoce klasycyzmu. Szczególnie bliski romantykom był Jan Jakub Rousseau (1712-1778), autor sentymentalnej powieści Julia, czyli Nowa Heloiza.
Romantyzm we Francji rozwijał się początkowo pod wpływem nowej poezji niemieckiej i angielskiej. Romantyczną "chorobą wieku" zaraził bohaterów literatury europejskiej Francois René Chateaubriand (1768-1848). W swej powieści René zobrazował niepokoje, rozterki i ból istnienia swego bohatera. René, niezdolny do działania, ogarnięty paraliżem woli, znużony i zniechęcony życiem młodzieniec, silnie oddziaływał na pokolenie romantyczne. Od jego imienia ukuto termin "reneizm".
Prawdziwy przełom i eksplozja romantyzmu miała miejsce we Francji pod koniec lat dwudziestych XIX wieku. To zaś za sprawą najwybitniejszego przedstawiciela tego okresu - Wiktora Hugo (1802-1885). Do najsławniejszych jego utworów należą dramaty: Cromwell i Hernani (ten ostatni przesądził o zwycięstwie romantyzmu nad klasycyzmem w teatrze francuskim) oraz powieści, z których do najbardziej znanych należą Nędznicy.
Bohater powieści kradnie chleb, aby nakarmić swoją rodzinę. Zostaje schwytany i skazany na galery. Rozgoryczony, wrogo nastawiony do ludzi, staje się zdolny do zbrodni. Dopiero dobroć przygodnie spotkanego biskupa odradza w nim człowieka szlachetnego, pełnego poświęceń i bohaterstwa.
Na szczególną uwagę zasługuje zawarty w Nędznikach realistyczny obraz społeczeństwa. Do najznakomitszych kart powieści należą opisy walk toczonych na rewolucyjnych barykadach. Szczególną uwagę zwraca nieśmiertelna postać paryskiego ulicznika Gavroche'a, biednego, beztroskiego i bohaterskiego.
Obok Hugo, wśród wybitnych twórców romantyzmu francuskiego wymienić należy Stendhala (1783-1842), autora powieści Czerwone i czarne oraz Aleksandra Dumas (ojca; 1802-1870), twórcy Trzech muszkieterów i Hrabiego Monte Christo.
Romantyzm rosyjski
Najwybitniejszym przedstawicielem rosyjskiego romantyzmu był Aleksander Puszkin (1799-1837). Jego twórczość otwiera, oparta na źródłach ludowych baśń poetycka Rusłan i Ludmiła - utwór, który zapewnił Puszkinowi czołowe miejsce wśród poetów romantycznych Rosji.
Puszkin jest również autorem dramatu Borys Godunow, obrazującego walki o tron moskiewski na przełomie XVI i XVII wieku. Jednakże jego największym dziełem jest poemat Eugeniusz Oniegin. Jest to niezwykle wnikliwy obraz ówczesnego życia arystokracji i ziemiaństwa rosyjskiego. Bohaterem poematu jest znudzony życiem, pełen sceptycyzmu, szarpany wewnętrznymi namiętnościami Eugeniusz Oniegin - typowy wytwór warunków, w jakich dorastała ówczesna młodzież rosyjska.
W ostatnich latach swojego życia zwrócił się Puszkin ku twórczości prozaicznej. Powstały wtedy opowiadania, wśród których szczególne znaczenie ma Córka kapitana zawierająca obraz Rosji w czasie powstania chłopskiego pod wodzą Pugaczowa.
Twórczość Puszkina miała wielkie znaczenie w dziedzinie artystycznej. Wniósł on poezję rosyjska na nieznane jej dotąd wyżyny. Wprowadził lub udoskonalił typowe dla romantyzmu formy artystyczne, jak ballada, pieśń poetycka, powieść poetycka, dramat romantyczny; obficie korzystał ze źródeł twórczości ludowej, stworzył nowy język poezji, oparty na potocznej mowie rosyjskiej, zrozumiały i bliski szerokim kręgom czytelników.
Drugim wielkim poetą romantycznej Rosji był Michaił Lermontow (1814-1841). Zesłanie na Kaukaz za hasła wolnościowe zawarte w drobnych utworach zbliżyło Lermontowa do folkloru górali kaukaskich, co silnie odbiło się na jego twórczości - między innymi na słynnym poemacie fantastycznym Demon.
Podobnie jak Puszkin, Lermontow pisał także utwory prozą. Stworzył m.in. jedną z najlepszych powieści rosyjskich I połowy XIX wieku - Bohater naszych czasów. Podobnie jak Oniegin Puszkina, powieść ta jest przejmującym obrazem zmarnowanego życia człowieka, który targany sprzecznościami, nie umiejąc pogodzić się z rzeczywistością, utracił wiarę w sens swojego życia. Oba utwory stanowią rosyjską odmianę romantycznej "choroby wieku".