POJĘCIE DOWODU I RODZAJE DOWODÓW

• Dowód w postępowaniu karnym to każdy dopuszczalny przez prawo karne procesowe środek służący dokonaniu takich ustaleń, czyli służący ustaleniu okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia.

• Określenie „dowód" najczęściej uży­wane jest w następujących znaczeniach:

1. jako źródło dowodowe, czyli źródło informacji o faktach; w tym znaczeniu dowodem jest osoba oskarżonego, świadka czy biegłego, a także rzecz, miej­sce, ciało, dokument itd.;

2. jako środek dowodowy, czyli informacje płynące ze źródła dowodowego w sposób przez prawo procesowe określony; w tym znaczeniu dowodem są: wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadka, opinia biegłego, cechy i właściwości rzeczy, miejsca i ciała czy treść dokumentu;

3. jako fakt dowodowy, czyli pewna okoliczność udowodniona za pomocą;: określonych źródeł i środków dowodowych, która sama w sobie stanowi teraz dowód na istnienie lub nieistnienie innej dowodzonej okoliczności; do­wodem w tym znaczeniu jest np. alibi oskarżonego, czyli wykazanie, że w dacie przestępstwa znajdował się on w innym miejscu niż miejsce czynu.

4. jako czynność procesowa, która ujawnić ma okoliczności pozwalające na wysnucie określonych wniosków; w tym znaczeniu dowodem jest np. oka­zanie, konfrontacja lub sekcja zwłok;

4. jako sposób przeprowadzenia danego dowodu; w tym znaczeniu kodeks mówi np. o oględzinach jako dowodzie, choć jest to tylko sposób przepro­wadzenia dowodu z właściwości i cech miejsca, rzeczy czy ciała (art. 207§ 1), czy też o przesłuchaniu osoby, tj. przeprowadzaniu dowodu z zeznań lub wyjaśnień (art. 171 lub 370), albo o odczytaniu dokumentu (w tym pro­tokołu), czyli sposobie przeprowadzenia dowodu z dokumentu (np. art. 389.391-394);

5. jako ostateczny wynik procesu myślowego ukształtowany na podstawie
   dowodów we wcześniejszych znaczeniach tego słowa.

• Udowodnienie oznacza taki stan w którym fakt przeciwny dowodzonemu wydaje się realnie niemożliwy lub wysoce nieprawdopodobny. Dopóki przeciwieństwo tego faktu nie może być wykluczone, dopóty nie można przyjąć, że jest on udowodniony.

• Z uwagi na obowiązującą zasadę »domniemania niewinności (art. 5 § 1) udowodnienia wymagają jedynie fakty niekorzystne dla oskarżonego.

• Uprawdopodobnienie to obiektywny stan, w którym dany fakt jest jedynie wysoce prawdopodobny, jest możliwy; nie wymaga się tu pełnej obiektywnej przekonywalności dowodów, a więc wykluczenia możliwości zaistnie­nia faktu przeciwnego dowodzonemu. Uprawdopodobnienie daje zatem niższy sto­pień prawdopodobieństwa, który jednak uznaje się za wystarczający w danej sytu­acji. Uprawdopodobnione powinny być fakty korzystne dla oskarżonego, na które powołuje się obrona, np. alibi.

• Przedmiotem dowodu są przede wszystkim fakty, których istnienie ma być ustalone. Mają to być przy tym fakty mające znaczenie dla rozstrzygnięcia danej kwestii. Gdy chodzi o rozstrzyganie w przedmiocie procesu, wyodrębnia się:

• tzw. fakt główny, czyli zestaw wszystkich znamion przestępstwa, któ­rego dotyczy dany proces (np. zabicie człowieka, kradzież z włamaniem, naruszenie miru domowego), oraz

• fakty uboczne, czyli okoliczności niestanowiące znamion czynu zabronionego, ale pozwalające — poprzez logiczne rozumowanie — wysnuć wniosek o istnieniu faktu głównego (np. znalezienie odcisków palców oskarżonego na przedmiocie, którym zadano cios denatowi, fakt dostrzeżenia oskarżonego w po­bliżu miejsca czynu w tzw. krytycznym czasie)

• Dowody odnoszące się wprost do faktu głównego określa się nazwą dowody bezpośrednie, bezpośrednio bowiem potwierdzają bądź zaprzeczają istnieniu przestępstwa.

• Dowody odnoszące się do faktów ubocznych to tzw. dowody pośred­nie; służą one jedynie udowadnianiu przesłanek do dalszego rozumowania odnośnie do faktu głównego.

• Poszlaką jest fakt uboczny obciążający oskarżonego, a dowód poszlakowy to dowód z po­szlak, czyli faktów ubocznych, pośrednich niekorzystnych dla tego podmiotu

• Zbędność dowodzenia może leż wynikać z funkcjonowania domniemań. Do­mniemania mogą występować jako domniemania faktyczne i domniemania prawne.

• Domniemania faktyczne to sądy o faktach wynikające z doświadczenia życio­wego i obserwacji określonych prawidłowości życiowych. Pozwalają one przyjąć prawdziwość danego faktu w oparciu o to, że jest on niejako naturalny. Nie są one w ogóle przedmiotem regulacji ustawowej. Domniemania takie można obalić przeciwdowodem. Na przykład przyjmuje się, iż z założenia zeznający świadek nie jest dotknięty chorobą psychiczną, która wymagałaby przesłuchania go z udziałem biegłego (art. 192 § 2) i nie trzeba każdorazowo udowadniać, że stan psychiczny świadka nie budzi wątpliwości, tak jak nie udowadnia się z założenia prawdziwości każdego składanego dokumentu.

• Domniemania prawne to domniemania wynikające z norm prawnych. Mogą przybrać postać domniemań wzruszalnych, czyli względnych (praesumptiones iuris tuntum), lub niewzruszalnych, tzn. bezwzględnych

• Domniemania prawne niewzruszalne, z uwagi na zasadę prawdy materialnej, występują w postępowaniu karnym niezmiernie rzadko. Należą do nich np. domnie­mania przewidziane w art. 138 i 139 § 1, w których to przepisach przyjmuje się, iż jeżeli strona nie powiadomiła o zmianie adresu, to pismo wysłane pod ostatni zna­ny organowi jej adres uważa się za doręczone, a gdyby była to strona przebywająca za granicą i nie wskazała adresata w kraju, to — przy braku jej adresu krajowe­go — za doręczone uznaje się nawet pismo dołączone tylko do akt sprawy.

• Domniemania prawne wzruszalne to takie domniemania wynikające z norm prawnych, które można obalić dowodem przeciwnym. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim domniemanie niewinności. Do tej kategorii domniemań należy też domniemanie prawidłowości prawomocnego orzeczenia sądowego, które wyprowadza się z norm ograniczających wzruszanie takich orzeczeń.

Dowody klasyfikuje się według różnych kryteriów.

1. Istotnym podziałem jest rozróżnianie dowodów pierwotnych i po­
   chodnych. Wyznacznikiem jest tu odległość źródła dowodowego od dowodzonego
   faktu.

• Dowodem pierwotnym jest tzw. dowód z pierwszej ręki, gdy źródło dowo­dowe zetknęło się bezpośrednio z udowadnianym faktem, np. świadek naoczny czy oryginał dokumentu.

• Dowodem pochodnym jest dowód z dalszego źródła, a więc w sytuacji, gdy źródło dowodowe jest tylko ogniwem pośrednim między źródłem pierwotnym a faktem dowodzonym, np. kopia dokumentu, świadek ze słyszenia czy biegły.

• Przyjmuje się, że dowody pochodne mogą być wykorzystywane zawsze, gdy brak jest dowodu pierwotnego albo dla sprawdzenia jego wiarygodności lub gdy dany dowód, niezbędny w postępowaniu, z natury swej jest pochodny (np. opinia biegłego). Dowodem pochodnym jest też zawsze protokół przesłuchania osoby w po­równaniu z bezpośrednim odebraniem zeznań czy wyjaśnień. Protokół taki może być odczytany jedynie wtedy, gdy ustawa to przewiduje.

2. Mając na uwadze formalizm przeprowadzania dowodów, wyróżnia się z kolei dowód ścisły i dowód swobodny.

• Dowodem ści­słym (formalnym) jest dowód przeprowadzany dokładnie według wymogów prawa
  dowodowego, a więc w ściśle określony sposób i w określonej formie. Tylko takie dowody mogą stanowić podstawę do rozstrzygania w przedmiocie odpowiedzialno­ści karnej, a więc o winie i karze. Tym samym także tylko w oparciu o dowody ści­słe sporządzany powinien być akt oskarżenia.

• Natomiast dowód swobodny to do­wód, przy którym nie ma potrzeby zachowywania wszystkich rygorów prawa dowodowego. Można go wykorzystywać przy rozstrzyganiu innych niż odpowie­dzialność oskarżonego kwestii, a więc:

• w zakresie decydowania o przedmiocie dopuszczalności postępowania kar­nego (o jego wszczęciu czy odmowie wszczęcia, umorzeniu, zawieszeniu czy podejmowaniu np. umorzonego dochodzenia),

• w odniesieniu do kwestii wpadkowych (incydentalnych), np. co do kar porząd­kowych, środków zapobiegawczych czy choćby o potrzebie odroczenia rozpra­wy na określony czas np. z uwagi na usprawiedliwioną czasową nieobecność świadka.

3. Ze względu na charakter źródła dowodowego można wyodrębić dowody osobowe, rzeczowe i inne samoistne dowody.

• Dowody osobowe to dowody, gdzie źródłem dowodowym jest osoba (oskarżony lub świadek), a sposobem ich przeprowa­dzenia p przesłuchanie (wyjątkowo odczytanie protokołu takiego przesłuchania).W razie sprzeczności między uzyskiwanymi od nich środkami można tu przeprowadzić także konfrontację (art. 172).

• Dowody rzeczowe to dowody, przy których źródłem jest rzecz w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc przedmiot, ale też ciało ludzkie czy miejsce; środkiem dowodowym są tu cechy i właściwości owych „rze­czy" (np. odciski palców na przedmiocie, ślady obuwia w danym miejscu czy ślady urazów na ciele ofiary), a sposobem przeprowadzenia — oględziny.

• Trzecią grupę dowodów źródeł stanowią inne dowody samoistne, np. dokument, gdy interesuje
  nas jego treść, kiedy to podlega odczytaniu, czy eksperyment procesowy sprowadzający się do odtworzenia np. fragmentu zdarzenia, zapis obrazu czy dźwięku od­tworzony organowi procesowemu itd.; sposób przeprowadzenia dowodu jest tu za każdym razem odmienny i nie sprowadza się do przesłuchania lub oględzin

Z kolei w zależności od tego, jakiej tezy dowodowej dowodzi się danym dowo­dem, rozróżnia się dowody obciążające i odciążające. Pierwsze potwierdzają tezę oskarżenia, drugie — zwane też odwodowymi — podważają ją.

ZAKAZY DOWODOWE

Zakazy dowodowe to normy zabraniają­ce przeprowadzania dowodu w określonych warunkach lub stwarzające ogra­niczenia w pozyskiwaniu dowodów.

Zakaz zabraniający przepro­wadzania jakiegokolwiek dowodu na daną okoliczność określa się mianem za­kazu zupełnego.

Natomiast zakaz, który zabrania jedynie przeprowadzania do­wodu w pewnych warunkach, korzystania z określonego źródła lub środka dowodowego albo uzyskiwania środka dowodowego w określony sposób, czyli zakaz dowodzenia za pomocą pewnych dowodów lub z zastosowaniem określo­nych metod, to tzw. zakaz niezupełny

Przy zakazie niezupełnym możliwe jest dla udowodnienia danej okoliczności się­ganie po inne źródło lub środek dowodowy, przy zakazie zupełnym żaden dowód nie jest dopuszczalny.

Za­kazy niezupełne można przy tym podzielić na dwie kategorie.

Są to zakazy bezwzględne (bezwarunkowe), czyli takie, które nigdy nie mogą być uchylone, oraz zakazy względne (warunkowe), które przy zachowaniu określonych wymogów mogą być usunięte.

Do zupełnych zakazów dowodowych należą aktualnie:

1. zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom kon­stytutywnego (kształtującego) rozstrzygnięcia innego sądu, które wiąże sąd karny (art. 8 § 2);

2. zakaz dowodzenia przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem, któ­re, objęte tajemnicą, nie podlegają uchyleniu (art. 108 § 1); zob. jednak roz­dział VII § 4 pkt I;

3. zakaz dowodzenia zasadności lub bezzasadności uprzedniego prawomoc­nego skazania jako okoliczności decydującej o powrocie do przestępstwa; recydywę ustala się bowiem w oparciu o wiążące sąd poprzednie prawomocne skazania;

4. zakaz wykorzystywania i odtwarzania uprzednio złożonych zeznań oso­by, która następnie skorzystała z prawa do odmowy zeznań lub została zwolniona od zeznawania (art. 186 § 1);

5. zakaz przeprowadzania jakiejkolwiek czynności dowodowej zmierzają­cej do ujawnienia okoliczności objęcia świadka koronnego i osoby mu najbliższe ochroną osobistą lub pomocą w postaci zmiany miejsca pobytu, zatrudnieniu lub wydania nowych dokumentów tożsamości.

Zakazy niezupełne bezwzględne dają się pogrupować w kilka kategorii.

1. Do pierwszej grupy zaliczyć należałoby zakaz przesłuchiwania w charak­terze świadka:

1. obrońcy co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady praw­nej lub prowadząc sprawę oraz adwokata w zakresie jego kontaktu z za­trzymanym w warunkach art. 245 § 1 (art. 178 pkt 1). Zakaz ten jest konse­kwencją konstytucyjnego prawa do korzystania z pomocy obrońcy (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP).

2. duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi
   (art. 178 pkt 2).

3. osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy w zakresie ochrony zdro­
   wia psychicznego na okoliczność przyznania się (wobec nich) osoby
   z zaburzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego.

2. Do zakazów niezupełnych bezwzględnych należą także zakazy korzystania z niektórych innych niż świadek źródeł i środków dowodowych, w tym:

1. zakaz powoływania w charakterze biegłego: 1°) obrońców i duchownych, 2°) osób będących najbliższymi dla oskarżonego lub pozostających z nim w szczególnie bliskim stosunku osobistym, 3°) osób powołanych w charakterze świadków, 4°) osób będących świadkami czynu, choćby nie byli powo­łani na świadka oraz 5°) osób, do których odnoszą się odpowiednio przyczy­ny wyłączenia sędziego tzn. takich, których sprawa dotyczy bezpośrednio lub są krewnymi albo konkubentami bądź. powinowa­tymi strony lub jej przedstawiciela procesowego albo występowali już w spra­wie jako prokurator, osoba prowadząca postępowanie przygotowawcze lub przedstawiciel procesowy strony (art. 196 § 1);

2. zakaz wykorzystywania opinii złożonej przez biegłego, wobec którego po
   powołaniu ujawniły się powody uzasadniające niepowoływanic go w tym
   charakterze; opinia taka w ogóle nie stanowi dowodu (art. 196 § 2);

3. zakaz przesłuchiwania w charakterze biegłego lekarza z zakresu ochro­ny zdrowia psychicznego na okoliczność przyznania się osoby z zabu­rzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego (art. 52 ust. 2ustawy o ochronie zdrowia psychicznego z 1994 r.); jest to zakaz powiązany z zakazem przesłuchiwania danej osoby także jako świadka;

4. zakaz korzystania z oświadczeń oskarżonego dotyczących zarzucanego
   mu czynu, złożonych wobec jakiegokolwiek biegłego lub wobec lekarza
   udzielającego mu jakiejkolwiek pomocy medycznej (art. 199).

5. zakaz wykorzystywania przy przesłuchiwaniu oskarżonego oświadczeń tej osoby złożonych uprzednio w charakterze świadka

Zakaz ten wiąże się z możliwą zmianą ról procesowych w postępowaniach powiązanych ze sobą. Jest usytuowany jakby na pograni­czu korzystania z różnych środków dowodowych, gdyż odnosi się wpraw­dzie do zeznań świadka, ale w sytuacji, gdy dana osoba nie jest już świad­kiem, lecz oskarżonym. Przepisy kodeksu dopuszczają odczytywanie świadkowi protokołu jego wyjaśnień, które składał uprzednio, będąc oskar­żonym lub podejrzanym, jeżeli np. jego obecne oświadczenie dowodowe jest odmienne niż poprzednie (art. 391 § 2). Nie stwarza to dla świadka niebez­pieczeństwa, gdyż może on zawsze podnieść, że obecnie jest zobowiązany do mówienia prawdy, którego to obowiązku uprzednio jako oskarżony nie miał. W sytuacji odwrotnej, gdy osoba będąca poprzednio świadkiem jest obecnie oskarżonym, odczytanie jej, z uwagi na rozbieżności w oświadcze­niach uprzednio złożonego zeznania, zmusiłoby ją bądź do wycofania się z obecnych twierdzeń, bądź do przyznania, że złożyła ongiś fałszywe zezna­nie, za co może być pociągnięta do odpowiedzialności karnej. Z tych też względów przy przesłuchiwaniu oskarżonego kodeks nie przewiduje możli­wości sięgania do wcześniejszych zeznań oskarżonego składanych w cha­rakterze świadka (art. 389 § 1).

3. Kolejną grupę zakazów niezupełnych bezwzględnych tworzą zakazy zwią­zane z uzyskaniem oświadczenia dowodowego przy zastosowaniu niedopusz­czalnych metod przesłuchiwania. Zalicza się do nich:

1. zakaz korzystania z wyjaśnień, zeznań i innych oświadczeń uzyskanych poprzez użycie wobec przesłuchiwanego przymusu lub groźby bezpraw­nej; oświadczenia takie nie mogą bowiem w ogóle stanowić dowodu;

2. zakaz stosowania hipnozy, środków chemicznych (tzw. narkoanaliza) oraz środków technicznych (tzw. wariograf, poligraf) wpływających na proce­sy psychiczne przesłuchiwanego lub mających na celu kontrolę nieświa­domych reakcji jego organizmu w związku z przesłuchaniem; wyjaśnie­nia, zeznania i oświadczenia uzyskane z naruszeniem tego zakazu nie mogą stanowić dowodu

• Zakaz stosowania wariografu (poligrafii) odnoszony jest do przesłuchania. W wy­niku nowelizacji k.p.k. ustawą z 10 stycznia 2003 r. dopuszczono natomiast korzy­stanie z wariografu w ramach czynności biegłego. Jest to możliwe w dwóch sytu­acjach.

• Po pierwsze, za zgodą badanego „w celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych", czyli w postępowaniu przygotowawczym in rem (art. 192a § 2).

• Po wtóre, w toku postępowania in personom, za zgodą badanego też tylko w trakcie badania przez biegłego (art. 199a).

• W pierwszym przypadku wynik badania ma słu­żyć jedynie ograniczeniu kręgu osób podejrzanych i nie może w dalszym postępo­waniu być dowodem przeciwko określonej osobie.

• W drugiej sytuacji będzie to już dowód w procesie, z tym że nic z przesłuchania, lecz jako element badania, opinii biegłego. Dowód ów świadczy jednak nie o winie czy sprawstwie badanego, ale tylko o jego reakcji na zadane pytania.

• Wymagana w obu sytuacjach zgoda badane­go musi być wyraźna i może być w każdym czasie, w tym i podczas badania, cof­nięta, co zmusza z rezygnacji lub z przerwania badań z użyciem poligrafu.

Zbliżony do powyższych zakazów charakter ma też zakaz płynący z art. 6 ustawy o świadku koronnym z 1997 r., który zakłada, że nie mogą stanowić dowodu wyjaśnienia złożone przez podejrzanego, mającego być takim świadkiem, a obejmujące informacje, które mogą przyczynić się do ujawnie­nia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im oraz jego zeznania złożone w tym zakresie przed sądem przed podjęciem decyzji o dopuszczeniu takiego świadka, jeżeli ostatecznie prokurator oto nie wystąpi albo sąd odmówi dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego

4. Do omawianej kategorii zakazów zaliczyć też należy zakaz zastępowania wyjaśnień i zeznań treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych (art. 174). Kodeks wymaga, aby wyjaśnienia oskarżonego (podejrzanego) oraz zeznania świadka były odbierane bezpośrednio przez organ procesowy i utrwalane w postaci protoko­łu

Do zakazów dowodowych niezupełnych o charakterze względnym należą przede wszystkim

1) zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka osoby, która skorzystała z prawa do odmowy zeznań (art. 182 § 1 i 3). Prawo to służy osobie naj­bliższej dla oskarżonego (art. 182 § 1) oraz świadkowi, który w innej toczą­cej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postę­powaniem (art. 182 § 3), a także osobie, która ma być zobowiązana do zwrotu korzyści uzyskanej z przestępstwa innej osoby (art. 416 § 3). Z prawa tego
można skorzystać nie później niż do rozpoczęcia pierwszego zeznania w po­stępowaniu sądowym (art. 186 § 1). Zakaz ma charakter względny, gdyż za­ leży od woli świadka; zob. też § 4 pkt 2;

2. zakaz przesłuchiwania świadka, który uzyskał zwolnienie od zeznawa­nia z uwagi na szczególnie bliski stosunek osobisty z oskarżonym (art. 185); osoba taka musi wystąpić o zwolnienie i następnie przed rozpoczęciem pierw­szego zeznawania w postępowaniu sądowym oświadczyć, iż korzysta ze zwolnienia (art. 186 § 1); zakaz uzależniony jest zatem od woli organu pro­cesowego oraz od woli świadka, który musi o zwolnienie wystąpić, a będąc
   już zwolniony — może mimo to zeznanie złożyć;

3. zakaz przesłuchiwania osób korzystających z immunitetu dyplomatycz­nego, chyba że wyrażą na to zgodę (art. 581 § 1), oraz osób objętych im­munitetem konsularnym w zakresie okoliczności, na które rozciąga się ten immunitet (a na zasadzie wzajemności także w odniesieniu do innych oko­liczności), chyba że godzą się na przesłuchanie (art. 582 § 1); zakaz wiąże się z prawem międzynarodowym i uzależniony jest od woli osoby objętej
   immunitetem zakrajowym;

4. zakaz przesłuchiwania osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy państwowej na okoliczności objęte tą tajemnicą, bez uprzedniego zwolnie­nia ich od jej zachowania przez uprawniony organ przełożony. O zwolnienie takie, do właściwego naczelnego organu administracji rządowej, wystąpić może sąd lub prokurator; z tym że zwolnienia można odmówić jedynie, gdy­ by złożenie zeznania wyrządzić mogło poważną szkodę państwu (art. 179).

5. zakaz przesłuchiwania osób obowiązanych do zachowania tajemnicy służ­bowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu bądź funkcji na okoliczności, na które rozciąga się ta tajemnica, bez uprzedniego zwol­nienia tej osoby przez sąd lub prokuratora od jej zachowania.

Szczególne uregulowanie zagwarantowano jednak pięciu zawodom, wycho­dząc z założenia, że zachowanie tajemnicy zawodowej jest tu szczególnie istotne dla wykonywania tych zawodów. Dotyczy to tajemnicy adwokackiej, radcy prawne­go, notarialnej oraz lekarskiej i dziennikarskiej.

Osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy adwokackiej, radcy prawne­go, notarialnej, lekarskiej lub dziennikarskiej mogą być przesłuchane co do Taktów objętych tą tajemnicą jedynie, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego do­wodu. O przesłuchaniu lub zezwoleniu na nie decyduje sąd w postępowaniu przy­gotowawczym na wniosek prokuratora w ciągu 7 dni od jego otrzymania, a na po­stanowienie sądu przysługuje zażalenie (art. 180 § 2). W razie odmowy zezwolenia na przesłuchanie zażalenie służy prokuratorowi oraz stronom postępowania przy­gotowawczego, w razie zaś zarządzenia przesłuchania lub zezwolenia na nie — zażalenie przysługuje osobie zwolnionej od zachowania tajemnicy, jako zobowiąza­nej w ten sposób do zeznawania. W tej ostatniej sytuacji do czasu rozpatrzenia zaża­lenia można wstrzymać wykonanie postanowienia, czyli dokonanie przesłuchania.

Zakaz dowodowy wiąże się także z brakiem (wyłączeniem) swobody wypo­wiedzi osoby przesłuchiwanej. Jest to zakaz niezupełny, gdyż jedynie wyjaśnie­nia, zeznania i inne oświadczenia, uzyskane w warunkach wyłączających tę swobodę, nie stanowią dowodu (art. 171 § 7 k.p.k.)

Artykuł 171 § 1 zakłada, że osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobod­ne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności, a dopiero następnie można zadawać jej pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi. W art. 171 § 4 zastrzeżono dodatkowo, iż nie wolno zadawać pytań sugerujących treść odpowiedzi, a w § 7 art. 171 przyjęto, że wyjaśnienia, ze­znania i oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypo­wiedzi— podobnie jak uzyskane za pomocą zakazanych metod przesłuchiwania — nie mogą stanowić dowodu.

WPROWADZANIE DOWODÓW DO PROCESU. WNIOSEK DOWODOWY

• Dowody w postępowaniu karnym przeprowadza się na wniosek stron, pod­miotu mającego być zobowiązanym do zwrotu korzyści albo z urzędu (art. 167).

• Przeprowadzanie dowodów na wniosek stron i podmiotu z art. 416 jest przejawem kontradyktoryjności postępowania. Natomiast możliwość przeprowadzania ich z urzę­du świadczy o elementach oficjalności postępowania i związana jest z oparciem pro­cesu na zasadzie prawdy materialnej (zob. też rozdział II § 2 i 7).

• W postępowaniach przed sądem przeważa przeprowadzanie dowodów na wnio­sek.

• Oskarżyciel publiczny składa stosowne wnioski już w akcie oskarżenia (art. 333 § 1-2). Prezes sądu wzywa oskarżonego — przesyłając mu odpis aktu oskarżenia — do składania takich wniosków w terminie 7 dni od doręczenia mu tego aktu (art. 338 § I); termin ma charakter instrukcyjny. Praktycznie kodeks zakłada, że strony aż do zamknięcia przewodu sądowego w I instancji mogą składać swoje wnioski dowodo­we (art. 405). Nie ma też przeszkód, aby strona złożyła stosowne wnioski wskazują­ce nowe dowody, występując z apelacją od wyroku (art. 427 § 3), co może spowo­dować jego zmianę w II instancji albo uchylenie orzeczenia i zwrot sprawy do ponownego rozpoznania

• Prawo wprowadzania dowodów zapewniono jednak także sądowi, który jako organ procesowy może z urzędu przeprowadzić każdy dowód (art. 167). W takim wypadku sąd powinien wydać stosowne postanowienie.

• Wyjątkowo inicjatywa dowodowa w określonym zakresie przysługuje także biegłym. I tak w razie powołania biegłych psychiatrów dla wydania opinii o sia­nie zdrowia psychicznego oskarżonego mogą oni wystąpić:

• o powołanie ponadto biegłego lub biegłych innych specjalności, a więc o po­
  wołanie nowego eksperta (art. 202 § 2),

• wnosić o skierowanie badanego oskarżonego na obserwację w zamkniętym zakładzie leczniczym, czyli wnioskować co do sposobu przeprowadzenia dowodu (art. 203 § 1).

We wniosku dowodowym należy podać:

1. oznaczenie dowodu, jaki ma być przeprowadzony, a więc wskazać, o jakie źródło lub środek chodzi (w przypadku dowodów osobowych ze wskaza­niem danych identyfikujących źródło dowodowe),

2. okoliczności, które mają być udowodnione, czyli tezę dowodową, jaką za pomocą tego dowodu wnioskodawca chce wykazać.

• Wniosek może poza tym określać także sposób przeprowadzenia dowodu.

• Wniosek dowodowy nie zawsze musi być wnioskiem o przepro­wadzenie dowodu, może on także zmierzać do wykrycia lub do oceny właściwe­go dowodu (art. 169). Wniosek może być złożony na piśmie albo ustnie do protoko­łu. W razie przybrania formy pisemnej spełniać on musi także wymogi pisma procesowego.

W związku z takimi założeniami w doktrynie wyróżnia się kilka rodzajów wnios­ków dowodowych Wyodrębnia się tu m.in.:

1. tzw. wniosek w ścisłym znaczeniu (sensu stricto), czyli żądanie przeprowa­dzenia określonego dowodu skierowane do organu procesowego,

2. wniosek o wyszukanie (uzyskanie) dowodu, aktualny zwłaszcza w postę­powaniu przygotowawczym, np. o dokonanie przeszukania czy o odszuka­nie określonego świadka,

3. wniosek pomocniczy, tj. żądanie przeprowadzenia określonego dowodu w ce­lu ustalenia, gdzie znajduje się inny dowód,

4. wniosek z zakresu kontroli lub oceny dowodów, np. o odczytanie proto­kołu zeznań świadka z postępowania przygotowawczego dla wykazania rozbieżności i podważenia wiarygodności dowodu;

5. wniosek co do sposobu przeprowadzenia dowodu, np. o konfrontację czy o przesłuchanie świadka pod nieobecność oskarżonego.

Ponieważ wniosek dowodowy jest jedynie oświadczeniem postulującym, może być uwzględniony lub oddalony przez organ procesowy.

• Uwzględnienie wniosku może nastąpić w formie zarządzenia, jeżeli jednak wniosek laki złożono na rozpra­wie, a inna strona się mu sprzeciwia, o dopuszczeniu dowodu decyduje sąd postano­wieniem (art. 368). Postanowienie to nie wymaga uzasadnienia; nie jest ono zaskarżalne.

• Oddalenie wniosku dowodowego może nastąpić tylko w wypadkach wska­zanych w ustawie - art. 170.

CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH DOWODÓW

Wyjaśnienia oskarżonego

• Obecny kodeks zakłada, że jeżeli wyjaśnienia oskar­żonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości, sąd za zgodą obec­nych na rozprawie stron może przeprowadzić postępowanie dowodowe tylko częściowo (art. 388).

• W artykule 335 § 1 zakłada się możliwość wystąpienia przez prokuratora z wnioskiem o skazanie oskarżonego bez rozprawy, przy czym wystąpienie takie prokurator musi uzgodnić z oskarżonym, a więc musi mieć na to jego zgodę. Co więcej, jeżeli zachodzą warunki do wystąpienia z takim wnioskiem, a w świetle ze­branych materiałów wyjaśnienia podejrzanego nie budzą wątpliwości, dalszych czyn­ności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym można nie przeprowadzać (art. 335 § 2).

• W art. 387 przewidziano z kolei możliwość wystąpienia przez samego oskarżo­nego z wnioskiem o określone skazanie go bez postępowania dowodowego. Jed­nym z warunków uwzględnienia tego wniosku jest, by okoliczności popełnienia prze­stępstwa nie budziły wątpliwości (art. 387 § 2).

Świadkowie

• Świadek jest uczestnikiem postępowania, który w założeniu dostarcza środ­ka dowodowego w postaci zeznań. Na gruncie k.p.k. określenie „świadek" występuje w dwojakim znaczeniu: jako świa­dek w znaczeniu faktycznym, tj. świadek czynu, a więc osoba, która była świadkiem zdarzenia przestępnego oraz jako świadek w znaczeniu procesowym, tzn. osoba wezwana" do postępowa­nia w takim charakterze (art. 177 § 1). Temu ostatniemu właśnie poświęcony jest rozdział 21 kodeksu.

• Świadek niekiedy stać się może także przedmiotem oględzin i badań, do­starczając innych niż zeznania środków dowodowych.

• Zasadą jest tu, że świad­ka można poddać oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicz­nemu jedynie za jego zgodą (art. 192 § 4).

• Fakt skorzystania przez świadka z prawa do odmowy zeznań nie wyklucza automatycznie możliwości przeprowadzenia jego oględzin, jeżeli tylko świadek taki wyrazi na to zgodę.

• Z kolei jeżeli istnieje wąt­pliwość co do stanu psychicznego świadka, stanu jego rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania spostrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psy­chologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić (art. 192 § 2).

• Natomiast oględzinom i badaniom niepołączonym jednak z zabiegiem chirurgicz­nym lub obserwacją w zakładzie leczniczym nie może sprzeciwić się świadek, będą­cy pokrzywdzonym, jeżeli karalność czynu zależy od stanu jego zdrowia.

• Znowelizowane przez ustawy z 10 stycznia 2003 r. oraz z 17 grudnia 2004 r. przepisy k.p.k. zakładają możliwość — dla ograniczenia kręgu podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów — pobranie od osób będących jedynie świadkami odcisków palców, wymazu ze śluzówki policzków, włosów, śli­ny, próby pisma, próby zapachowej, wykonania fotografii lub utrwalenia głosu dla celów porównawczych (art. 192a § 1). Po ich wykorzystaniu w sprawie materiał zbęd­ny dowodowo podlega zniszczeniu. Przewiduje się jednak także możliwość podda­nia świadka, za jego zgodą— dla tych samych, wskazywanych wyżej, celów — badaniu przez biegłego z użyciem tzw. poligrafu (wariografu), czyli środków tech­nicznych rejestrujących nieświadome reakcje organizmu (art. 192a § 2).

• Kodeks zakłada też pewne szczególne rygory, gdy chodzi o przesłuchanie nie­których kategorii świadków.

• I tak w art. 171 § 3 przyjmuje się, że gdy świadek nie ma ukończonych lat 15, czynności z jego udziałem powinny być, w miarę możli­wości, przeprowadzane w obecności jego przedstawiciela ustawowego lub opieku­na faktycznego, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie, np. chodzi o czyn tej osoby wobec owego nieletniego.

• Natomiast w art. 185a założono, że przy przestępstwach przeciwko wolności seksualnej i obyczajności pokrzywdzony, który w chwili czynu nie ukończył 15 lat (bez względu na jego wiek w czasie przesłuchiwania), może być przesłuchany jako świadek tylko raz, chyba
  że wyjdą na jaw nowe okoliczności wymagające ponownego przesłuchania albo
  zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy podczas pierwszego przesłuchania
  pokrzywdzonego. Pokrzywdzonego takiego przesłuchuje sąd, zawsze przy tym na po­
  siedzeniu, na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział tylko prokurator, obrońca i pełnomocnik pokrzywdzonego, a jego przedstawiciel ustawowy jedynie wtedy, gdy
  nie ograniczy to swobody wypowiedzi świadka. Protokół takiego przesłuchania od­
  czytuje się później na rozprawie, już bez przesłuchiwania samego świadka. Jeżeli
  przesłuchanie utrwalano także inaczej, zapis ten podlega odtworzeniu na rozprawie.

Świadkiem w znaczeniu procesowym jest osoba wezwana do postępowania w charakterze świadka. Na świadku ciążą wówczas następujące obowiązki procesowe:

1. Obowiązek stawienia się na wezwanie (art. 177 § 1 in principio).

• Od obo­wiązku tego istnieją wszak pewne zwolnienia. Na przykład świadka, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby lub innej niedającej się usunąć przeszkody (np. pobyt w sanatorium, pobyt osoby w podeszłym wie­ku w domu starców), można przesłuchać w miejscu jego pobytu (art. 177§ 2).

• Jeżeli zaś świadek nie może stawić się do sądu z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia (np. znaczna odległość od sądu dla osoby kale­kiej czy w podeszłym wieku z trudnościami w poruszaniu się itd.), możliwe jest zlecenie przesłuchania przez sąd sądowi wezwanemu właściwemu dla miejsca pobytu świadka lub wyznaczenie do przesłuchania tam świadka —
  sędziego wyznaczonego ze składu sądu (art. 396 § 2).

• Obecnie kodeks do­puszcza też przesłuchanie świadka na odległość, z użyciem urządzeń technicznych to umożliwiających (art. 177 § la); świadek musi wtedy stawić się jedynie w określonym miejscu (nie do gmachu sądu, prokuratury czy poli­cji) lub w nim przebywać.

• Na świadka, który nie stawił się na wezwanie organu bez usprawiedliwienia, można nałożyć pieniężną karę porządkową w wysokości do 3000 zł, a nadto zarządzić jego przymusowe doprowadze­nie (art. 285). Karę pieniężną należy uchylić, jeżeli ukarany w ciągu tygo­dnia od daty doręczenia postanowienia o wymierzeniu kary dostatecznie usprawiedliwi swą nieobecność (art. 286);

2. Obowiązek złożenia zeznania (art. 177 § 1 infine)

• Na świadka, który bezpodstawnie uchyla się od złożenia zeznań, można nałożyć pieniężną karę porządkową (art. 287 § 1), a w razie uporczywego uchylania się od ich złożenia, a więc gdy kara pieniężna nie poskutkowała — także porządkową karę aresztowania na czas do 30 dni (art. 287 § 2). Przez bez­podstawne uchylanie się od złożenia zeznania rozumieć należy także bezpod­stawne uchylanie się od udzielenia odpowiedzi na pytanie. Obowiązek składa­nia zeznań oznacza bowiem, że świadek jest zobligowany udzielać odpowiedzi na każde pytanie związane z tematem przesłuchania, a odmowa jest dopusz­czalna jedynie w wypadkach wskazanych w ustawie. Odmowa udzielenia odpowiedzi w sytuacjach nieobjętych prawem do takiej odmowy jest zatem bezpodstawnym uchylaniem się od zeznawania;

3. Obowiązek mówienia prawdy i niezatajania prawdy, pod rygorem odpo­wiedzialności karnej za zeznawanie nieprawdy lub zatajanie prawdy

Przyrzeczenie - kodeks

Obok określonych obowiązków procesowych świadek dysponuje też okreś­loną gamą uprawnień procesowych.

1. Podstawowym uprawnieniem jest tu bowiem możliwość odmówienia zeznań. Kodeks przewiduje to w dwóch grupach sytuacji.

• Po pierwsze, w zakresie przedmiotowym zeznań, tj. gdy w grę wchodzi przesluchanie odnośnie do okoliczności objętych tajemnicą państwową, zawodową, służbową lub funkcyjną, kiedy to jednak po zwolnieniu od jej zachowania rodzi się znowu obowiązek złożenia zeznań (art. 180).

• Po wtóre zaś, w zakresie bardziej podmioto­wym, jako tzw. prawo do odmowy zeznań, służące określonym osobom, z uwagi na ich szczególny stosunek do oskarżonego lub do sprawy (art. 182). Skorzystanie z niego zależy wyłącznie od podmiotu uprawnionego i żaden organ nie może go uchylić.

2. Prawo do odmowy ze­znań służy nie tylko jak dotąd osobom najbliższym dla oskarżonego (art. 182 § 1), ale też świadkowi, który winnym postępowaniu jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym obecnym postępowaniem (art. 1 82 § 3) oraz osobie mającej być zobowiązaną do zwrotu korzyści uzyskanej z cudzego czynu (art. 416 § 3). Pamiętać tu należy, że krąg najbliższych, zdefiniowany w kodeksie karnym (art. 115 § 1 k.k.), w zakresie prawa do odmowy zeznań jest posze­rzony w k.p.k. przez przyjęcie, iż prawo to służy także po ustaniu małżeństwa (nie­zależnie od tego, czyje unieważniono, czy rozwiązano przez rozwód) oraz po ustaniu stosunku przysposobienia (art. 182 § 2). Do grona osób najbliższych, kierując się wskazówkami definicji najbliższego z k.k., orzecznictwo zalicza np. pasierba jako powinowatego w linii zstępnych czy męża siostry oskarżonego jako powinowatego w linii bocznej.

3. Prawo do odmowy zeznań jest ustanowione w interesie świadka, a nie oskarżonego. Nie chroni ono oskarżonego, lecz świadka, aby nie był zmuszony do dostarczania dowodu przeciwko osobie mu najbliższej (art. 182 § 1) albo ułat­wiającego postępowanie przeciwko sobie (art. 182 § 3 i 416 § 3).

4. Z prawa do odmowy zeznań, w procesie karnym, skorzystać można jedy­nie nie później niż „przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym" (art. 186 § 1).

Od prawa do odmowy zeznań odróżnić należy inne uprawnienie świadka, a mia­nowicie jego prawo do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli jej udziele­nie mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub za przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1).

• W zakresie zakazów dowodowych podobne konsekwencje jak skorzystanie przez świadka z prawa do odmowy zeznań wywołuje zwolnienie świadka od zeznawa­nia lub odpowiedzi na określone pytanie (art. 186 § 1 w zw. żart. 185 k.p.k.). Zwolnienie świadka od zeznawania lub odpowiedzi na pytanie leży w gestii organu procesowego, ale nastąpić może jedynie na wniosek świadka (art. 185 infine). O moż­liwości wystąpienia przez świadka o takie zwolnienie należy go uprzedzić dopiero wówczas, gdy ujawnią się okoliczności uzasadniające zwolnienie od zeznawania(art. 191 § 2 infine). Musi to jednak nastąpić przed rozpoczęciem pierwszego prze­słuchania na rozprawie przed sądem I instancji, gdyż tylko do tego momentu świa­dek może wystąpić o zwolnienie.

• Zwolnienie może nastąpić, gdy świadek pozostaje z oskarżonym w szcze­gólnie bliskim stosunku osobistym (arl. I 85 in principio). Występujący o zwolnie­nie powinien uprawdopodobnić istnienie tego stosunku.

• W zależności od sytuacji organ może zwolnić świadka w ogóle od zeznawania (np. jedyny oskarżony w sprawie pozostaje ze świadkiem w szcze­gólnym stosunku bliskości) lub jedynie od udzielania odpowiedzi na określone py­tania. W razie zwolnienia uprzednie zeznania świadka lub uprzednie jego odpowiedzi na dane pytania nie mogą stanowić dowodu ani być odtworzone (art. 186 § 1). Również i z tych uprawnień nie korzysta świadek koronny.

Do uprawnień świadka należy też możliwość żądania przesłuchania z wyłą­czeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą (art. 183 § 2). Pojęcie hańby powinno być rozumiane tak jak określenie to jest odbierane społecznie, chodzi zatem o okoliczności drastyczne, dotyczące spraw osobistych i intymnych, które w odczuciu społecznym „poniżają" osobę zachowującą się w dany sposób

• Od listopada 1995 r. funkcjonują w polskim procesie karnym normy dotyczą­ce szczególnej ochrony świadka w razie obawy użycia wobec niego przemocy lub groźby bezprawnej albo grożącego mu niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wol­ności lub mienia. Jest to tzw. instytucja świadka anonimowego (incognito), wpro­wadzona już do poprzedniego kodeksu nowelą z 6 lipca 1995 r.

• Instytucja świadka anonimowego (incognito) zarówno w poprzednim, jak i w obecnym k.p.k. występuje w dwu postaciach.

• Pierwszą, tzw. świadka anoni­mowego sensu largo, przewiduje art. 191 § 3 k.p.k. (art. 173 § 3 d. k.p.k.) i jest to częściowe jedynie utajnienie niektórych danych identyfikujących świadka.

• Świa­dek może bowiem zastrzec (decyzja należy do niego) dane odnośnie do swego miej­sca zamieszkania (i tylko takie) jedynie do wiadomości prokuratora lub sądu, jeżeli wykaże istnienie uzasadnionej (popartej faktami) obawy użycia przemocy lub groź­by bezprawnej wobec niego lub osób mu najbliższych w związku z jego czynnością składania zeznań.

• Instytucję utajnienia sensu stricto przewiduje zaś art. 184 k.k.

• Zakłada on obecnie, że utajnienie świadka może nastąpić, gdy zachodzi „uzasad­niona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej".

• Przez mie­nie „w znacznych rozmiarach" należy rozumieć nie mienie (szkodę) „znacznej warto­ści" w ujęciu art. 115 § 5 i 7 k.k. (powyżej 200-krotności najniższego wynagrodze­nia), ale szkodę, której rozmiary — a nie wartość — są znaczne. Chodzi zatem o obawę takiej szkody, która dla świadka (jego najbliższych) jest znaczna, czyli — z uwagi na ich stan majątkowy — wyjątkowo poważna. Wskazane zagrożenia (oba­wy) powinny być realne, tak w rozumieniu samego świadka, jak i dla organu pro­cesowego.

• Przy istnieniu wskazanych podstaw wydaje się postanowienie o anonimizacji świadka, czyli „o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych".

• przepis mówi wprawdzie znowu o utajnieniu okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, ale zastrzega, że odnosi się ono tylko do takich okoliczności, które „nie
  mają znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie"

• W razie utajnienia świadka przesłuchuje go jedynie prokurator lub sąd; ten ostatni może zlecić przesłuchanie sędziemu wyznaczonemu ze składu (art. 184 § 3 zd. 1). Przesłuchanie następuje w miejscu i w sposób uniemożliwiający ujawnienie okoliczności, które pozwalałyby poznać osobę świadka (art. 184 § 3 zd. II), a więc z ewentualnym użyciem odpowiednich środków technicznych.

• Tylko w przesłucha­niu świadka przez sąd lub sędziego mają prawo wziąć udział oskarżony i obrońca, a także prokurator, z tym że oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uznaje to za konieczne (art. 184 § 3 zd. III). Możliwe jest też przesłuchanie takiego świadka na odległość z udziałem owych podmiotów.

• Kodeks wprowadza, po nowelizacji z 10 stycznia 2003 r., wyraźnie możliwości zmiany decyzji o utajnieniu w toku dalszych czynności.

• Zakłada się więc, że sam świadek może do zamknięcia przewodu sądowego w I instancji wystąpić z wnioskiem o uchylenie postanowienia o jego utajnieniu; może to nastąpić także po uchyleniu wyroku w trybie instancji, gdyż ustawa nie wymaga, aby nastąpiło to na pierwszej rozprawie wdanej sprawie (art. 184 § 7). Chodzić tu będzie najczęściej o sytuacje, gdy w ocenie samego świadka nie ma już obaw, które dawały mu zasadnie powód do dotychczasowego utajnienia (np. zmarł jeden z oskarżonych, ten, który stwarzał owe zagrożenie). Na postanowienie w tym przedmiocie służy zażalenie (art. 184 § 7 zd. II); może je złożyć świadek lub oskarżony w razie odmowy uchylenia, a prokurator także w razie uchylenia postanowienia (art. 184 § 5 w zw. z § 7 zd. III). W razie uchylenia postanowienia protokół przesłu­chania świadka podlega ujawnieniu (art. 184 § 7 zd. IV). Nie ma przeszkód w do­datkowym przesłuchaniu wówczas tegoż świadka.

Uchylenie postanowienia o utajnieniu może też nastąpić z urzędu lub na wnio­sek prokuratora (art. 184 § 8). Uchylić je może samodzielnie prokurator w postę­powaniu przygotowawczym lub sąd na jego wniosek w sądowym stadium procesu. Może to mieć miejsce, gdy:

1. ustalono, że w rzeczywistości nic istniały obawy uzasadniające utajnienie, natomiast samo ich odpadnięcie w toku procesu nie stwarza tu jednak możli­wości uchylenia

2. nastąpiło ujawnienie osoby świadka w toku procesu, bez względu na przy­czyny takiego ujawnienia; jak wskazano wcześniej, nie jest jednak ujawnie­niem samo wezwanie tej osoby na świadka jawnie zeznającego na wniosek trony przeciwnej, nie można natomiast wykluczyć ujawnienia osoby świad­ka jako anonimowego w trakcie składania przez niego jawnych zeznań,

3. świadek ten złożył świadomie fałszywe zeznanie, przy czym nie chodzi tu jdynie o to, że sąd nie dał wiary temu świadkowi, lecz należy wykazać okoliczności, z których wynika, iż świadomie zeznawał on fałszywie.

• W orzecznictwie SN, wychodząc z założenia, że dowód z zeznań świadka ano­nimowego nic może być nic tylko wyłącznym (jedynym), ale także dominującym dowodem świadczącym o sprawstwie określonej osoby

Instytucja świadka koronnego

• Instytucję świadka koronnego wprowadza do postępowania karnego wspo­mniana już ustawa z 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym. Jest to tzw. ustawa czasowa, ma bowiem — po licznych jej nowelizacjach — obowiązywać do 1 września 2006 r. (art. 27 ustawy), z tym że jej przepisy będą stosowane i później do świadków koronnych ustanowionych przed utratą mocy prawnej przez tę ustawę (art. 26 ustawy).

• Ustawa zakłada, że świadek koronny nie podlega karze za przestępstwo, w od­niesieniu do którego instytucja ta wchodzić może w rachubę i w którym on sam uczestniczył, a które ujawnił w trybie ustalonym przez ustawę o świadku koronnym (art. 9 ust. 1). Ustawa zakłada przy tym, że instytucja świadka koronnego jest możliwa tylko w następujących sprawach (art. 1 ustawy):

• o przestępstwa popełnione w zorganizowanej grupie przestępczej albo w związku mającym na celu popełnianie przestępstw:

1. zamachu na życie Prezydenta RP (art. 134 k.k.), zabójstwa zwykłego i kwalifikowanego (art. 148 § 1—3 k.k.), sprowadzenia zdarzenia z zakre­su niebezpieczeństwa powszechnego z art. 163 § 1 i 3 k.k. lub umyślnie bezpośredniego niebezpieczeństwa takiego zdarzenia (art. 164 § 1 k.k.) albo sprowadzenia innego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia (art. 165 § 1 i 3 k.k.), (...)

2. przeciwko mieniu, powodujących znaczną szkodę; szkoda znaczna to szko­da przewyższająca 200-krotność najniższego wynagrodzenia miesięcz­nego (art. 115 § 5 i 7 k.k.),

3. skarbowych, powodujących uszczuplenie należności publicznoprawnej
   dużej wartości, tj. powyżej 500-krotności najniższego wynagrodzenia,

4. wytwarzania, przetwarzania i obrotu środkami odurzającymi lub substan­cjami psychotropowymi,

5. określonych w art. 67 i 70 k.k.s., tj. podrabiania i przerabiania tych zna­ków akcyzy lub zbywania ich bądź przekazywania osobom nieuprawnio­nym oraz posiadania tych znaków bez stosownego dokumentu,

• przestępstwa z art. 228 § 1 i § 3—6 k.k. (łapownictwo bierne, poza czynem mniejszej wagi), art. 229 § 1 i § 3-5 k.k. (łapownictwo czynne, poza czynem mniejszej wagi), art. 230 § 1 k.k. (płatna protekcja), art. 230a § 1 k.k. (ła­pownictwo czynne za pośrednictwo) (...)

Wykaz powyższy jest zamknięty. Gdy jednak świadek koronny zeznał także na okoliczności innych przestępstw, jest możliwe wykorzystanie tych zeznań w postę­powaniu karnym dotyczącym owych czynów i osób oskarżonych o nie, z tym że nie będzie on w takim postępowaniu występowa! już jako świadek koronny.




Świadkiem koronnym jest osoba będąca podejrzanym o przestępstwo(a) wyżej wskazane, która zostanie dopuszczona do składania zeznań w charakte­rze świadka przeciwko innym jego (ich) współuczestnikom (art. 2 ustawy). Świad­kiem koronnym nie może jednak być podejrzany, który:

1. usiłował popełnić lub popełnił zabójstwo z art. 148 § 1-3 k.k. albo współ­uczestniczył w jego popełnianiu,

2. nakłaniał inną osobę do popełnienia czynu zabronionego, co do których in­stytucja świadka koronnego wchodzi w rachubę, w celu skierowania prze­ciwko niej postępowania (tzw. prowokator),

3. zakładał zorganizowaną grupę lub związek przestępczy bądź grupą taką albo
   związkiem kierował (art. 4 ustawy)

Podejrzany może zostać świadkiem koronnym, jeżeli:

1. do chwili wniesienia aktu oskarżenia (przeciwko niemu) do sądu w swoich wyjaśnieniach przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informa­cje, które mogą przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im,

2. zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczą­cych osób uczestniczących w przestępstwie oraz pozostałych okoliczności tego(tych) przestępstwa(w); ustanowienie danej osoby świadkiem koronnym może być ponadto uzależnione od zobowiązania się podejrzanego do zwrotu korzyści majątkowych odniesionych z przestępstwa oraz naprawienia szko­dy (art. 3 ust. 1 i 2 ustawy).

Z czynności zobowiązania się podejrzanego do złożenia zeznań obciążają­cych oraz do zwrotu korzyści i naprawienia szkody sporządza się odrębny pro­tokół (art. 3 ust. 3).




• dopuszczenie dowodu z zeznań świadka koronnego występuje do sądu prokurator prowadzący lub nadzorujący postępowanie przygotowawcze, po uprzednim uzyskaniu na to zgody prokuratora apelacyjnego (art. 5 ust. 1 usta­wy), a w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych — Naczelnego Prokuratora Wojskowego (art. 24 ustawy).

• Postanowienie o dopuszczeniu wydaje sąd właściwy do rozpoznania sprawy, po uprzednim przesłuchaniu podejrzanego co do wszystkich okoliczności, odnośnie do których wyjaśniał i zobowiązał się zezna­wać; do udziału w przesłuchaniu dopuszcza się obrońcę, jeżeli żąda tego podejrza­ny, a obrońca stawił się, zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania jest obo­wiązkowe, jeżeli żąda tego podejrzany (art. 5 ust. 3 ustawy).

• Sąd powinien wydać postanowienie w przedmiocie wniosku prokuratora o do­puszczenie świadka koronnego w terminie 7 dni od jego złożenia (art. 5 ust. 5). Sąd może dopuścić taki dowód albo odmówić jego dopuszczenia, jeżeli uzna, że nie zachodzą warunki do jego dopuszczenia. Na postanowienie to prokuratorowi służy zażalenie (art. 5 ust. 6 ustawy).

• W razie wydania przez sąd postanowienia dopuszczającego dowód z zeznań świadka koronnego prokurator sporządza odpisy materiałów dotyczących osoby świadka i wyłącza je do odrębnego postępowania, które następnie zawiesza: zawieszenie to trwa do prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko po­zostałym sprawcom, w którym ma on zeznawać (art. 7 ustawy).

• W postępowaniu, w którym świadek występuje jako koronny, nie stosuje się wobec niego przepisów o prawie do odmowy zeznań, odmowy odpowiedzi na pytanie, zwolnienia od zeznawania oraz o świadku incognito (art. 8 ustawy). Świadek może natomiast żądać przesłuchania go z wyłączeniem jawności, o czym powinien być pouczony; w trakcie takiego przesłuchania nie mogą być wówczas obecne na sali rozpraw żadne osoby poza stronami (art. 13 ustawy).




• W ciągu 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego to postę­powanie prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania wobec osoby będącej świadkiem koronnym, z uwagi na niepodleganie karze (art. 9 ust. 2); na postanowienie to zażalenie nie służy (art. 9 ust. 2 infine).

• Niepodleganie karze obejmuje tu jednak tylko odpowiedzialność za te czyny, których dotyczy ustawa o świadku koronnym, w tym i samego udziału w grupie przestępczej, ale nie za inne przestępstwa popełnione przez świadka
  w takiej grupie.

Prokurator nie umarza procesu, lecz podejmuje zawieszone postępowanie, jeżeli:

1. świadek koronny zeznał nieprawdę lub zataił prawdę co do istotnych oko­ liczności sprawy albo odmówił zeznań,

1. popełnił nowe przestępstwo, działając w zorganizowanej grupie lub związku,

2. ujawniły się okoliczności, w świetle których osoba ta nie mogła w ogóle być świadkiem koronnym (art. 10 ust. 2 i 3 ustawy).

• Prokurator może podjąć zawieszone postępowanie, jeżeli świadek koronny po­pełnił inne umyślne przestępstwo lub nie wykonał zobowiązania zwrotu korzyści i naprawienia szkody (art. 10 ust. 4 ustawy).

• Na postanowienie o podjęciu postę­powania świadkowi koronnemu służy zażalenie do sądu, który decydował o do­puszczeniu tego dowodu (art. 10 ust. 5 ustawy).

• Natomiast, gdyby już po umorzeniu postępowania przeciwko świadkowi koronnemu okazało się, że był on osobą, która wedle ustawy nie może korzystać z dobrodziejstwa niepodlegania karze albo świa­dek ten popełniłby nowe przestępstwo, działając w zorganizowanej grupie lub związ ku, umorzone postępowanie wznawia się, jeżeli nastąpi to w ciągu roku od uprawo­mocnienia się umorzenia.




Ustawa zaznacza, że w razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego albo osoby mu najbliższej:

1. mogą być oni objęci ochroną osobistą,

2. mogą uzyskać pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu lub zatrudnienia,

3. w szczególnie uzasadnionych wypadkach można im wydać dokumenty umoż­liwiające używanie innych niż własne danych osobowych, w tym upraw­niające do przekroczenia granicy, oraz umożliwić zabieg chirurgiczny usu­wający charakterystyczne elementy wyglądu lub operację chirurgiczną,

4. można też przyznać im pomoc finansową na pokrycie kosztów utrzymania w razie niemożności zatrudniania świadka koronnego lub osoby mu najbliż­szej (art. 14 ust. 1 i 2 ustawy).

Objęcie ochroną lub pomocą może nastąpić na wniosek osób mających być chronionymi lub z urzędu za ich zgodą (art. 17 ust. 1 i 2 ustawy). W przedmiocie zastosowania ochrony lub pomocy prokurator wydaje postanowienie, na po­stanowienie to służy zażalenie osobom, które mają być objęte ochroną lub pomocą.




O niektórych innych dowodach

Przepisy rozdziałów 20-24 k.p.k. nie wyczerpują katalogu możliwych w postępo­waniu karnym dowodów. O innych niż omówione dotąd dowodach wspomina się w róż­nych normach k.p.k., w tym w przepisach ogólnych o dowodach (okaznnic i konfron­tacja— art. 172,173), w przepisach tyczących się czynności procesowych i odtwarzania zniszczonych akt (np. zapis obrazu i dźwięku) czy w normach o sądowym postępowa­niu dowodowym (dokumenty).

• Dokumentem w rozumieniu prawa materialnego jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub oko­liczności mającej znaczenie prawne (art. 115 § 14 k.k.). W tym ujęciu dokumentem są także rzeczy będące w postępowaniu dowodem rzeczowym. Jest to zatem okreś­lenie zbyt szerokie. W rozumieniu procesowym dokumentem jest z kolei stwier­dzenie pismem ręcznym, maszynowym lub drukiem okoliczności istotnej dla postępowania. Nośnik informacji inny niż pisemny (np. dyskietka, zapis obrazu z monitoringu, wideo) jest w tym wypadku procesowym dowodem rzeczowym, do­wód zaś w formie wydruku (np. biling rozmów) stanowi już dokument.

• Dokument stanowi w takiej sytuacji samoistne źródło dowodowe i podlega odczy­taniu; środkiem dowodowym jest tu treść dokumentu. Jego wystawca może być prze­słuchany jako świadek. Jeżeli przedmiotem zainteresowania staje się autentyczność dokumentu, jest on rzeczą poddawaną oględzinom, a więc dowodem rzeczowym.

• Z punktu widzenia wystawcy można wyróżnić dokumenty urzędowe (np. za­świadczenia lekarskie, świadectwa szkolne, wyciągi z akt stanu cywilnego, odpisy wyroków itd.),

• prywatne (umowy, kwity odbioru itd.) oraz dokumenty podpisane przez autora (np. oficjalne zawiadomienie o przestępstwie składane przez instytu­cje) albo

• anonimowe (np. takież zawiadomienie przesłane Policji anonimowo przez nieznaną osobę). Te ostatnie dokumenty mogą być uznane jedynie za informację, jeżeli wzbudzają w organie procesowym przypuszczenie, że podane tam fakty mog­ły mieć miejsce. Wymagają wówczas sprawdzenia w drodze czynności operacyj­nych lub niekiedy i procesowych, same w sobie jednak dowodu nie stanowią. Wspomniane przykładowo anonimowe zawiadomienie, gdyby okazało się fałszywe i ustalono by jego autora, może być jednak dowodem rzeczowym w postępowaniu o przestępstwo fałszywego oskarżenia, jeżeli jego autor świadomie chciał skiero­wać proces przeciwko danej osobie.

• Uwzględniając odległość od faktu, o którym dokument świadczy, wyróżnia się oryginały oraz dowody pochodne, czyli odpisy, kopie, kserokopie itp. Z dowodu (dokumentu) pochodnego można skorzystać zawsze, gdy brak jest oryginału albo chcemy sprawdzić wiarygodność oryginału, porównując oba dokumenty; w tym ostatnim wypadku dokument staje się jednak przedmiotem oględzin jako dowód rzeczowy.

• Mając z kolei na uwadze miejsce powstania dokumentu i cel jego wystawienia, można mówić o

• dokumentach procesowych, czyli powstałych w postępowaniu lub dla tego postępowania, oraz

• dokumentach pozaprocesowych.

• Do tych pierwszych zalicza się przede wszystkim protokoły oraz notatki urzędowe, a także np. opinie biegłych, wywiad środowiskowy czy zawia­domienie o przestępstwie. W odróżnieniu od innych dokumentów odczytywanie protokołów z czynności procesowych oraz notatek z nieprotokołowanych czynno­ści postępowania podlega w procesie karnym ograniczeniom (art. 389, 391-394).

• Do dokumentów pozaprocesowych zaliczyć można oświadczenia, publikacje, listy, notatki prywatne, w tym i tzw. grypsy (zob. art. 393 § 3). Pamiętać jedynie należy, że nie wolno zastępować dowodu z zeznań lub wyjaśnień treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych (art. 174, zob. też § 2). Nie wolno również dokumentem innym niż opinia biegłego zastępować tej opinii (zob. § 4 pkt 3 uw. II).




• Taśma filmowa (wideo) lub magnetofonowa to samoistny dowód stanowiący zapis obrazu bądź dźwięku. Sam zapis jest tu środkiem dowodowym, a jego obej­rzenie lub odsłuchanie — sposobem przeprowadzenia dowodu.

• Kodeks zakłada, że czynność protokołowana może być dodatkowo rejestrowana za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, a niekiedy nakazuje wręcz dokonanie takich utrwaleń (art. 147 § 1 i 2); zapis taki jest wówczas załącznikiem do protokołu i zawsze może być odtworzony (zob. też rozdział VII § 8). Utrwalenia przewidziane są także w od­niesieniu do kontroli rozmów telefonicznych w procesie karnym oraz rejestracji tre­ści przekazów innych niż rozmowy telefoniczne (art. 237, 241 — zob. dalej § 5). Utrwalenia dźwięku z przebiegu rozprawy może dokonywać również strona na własny użytek za zgodą sądu (art. 358), który może także zezwolić na takie utrwalenia oraz na utrwalenia obrazu przebiegu rozprawy przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy (art. 357). Również takie utrwalenia mogą być wykorzystywane w dalszym postępowaniu jako dowody, po uprzednim sprawdzeniu, jeżeli zachodzą co do tego wątpliwości, autentyczności zapisu w drodze ekspertyzy biegłego. Kodeks wprost natomiast zakłada wykorzystanie wszelkich zapisów obrazu i dźwięku przy odtwa­rzaniu zaginionych lub zniszczonych akt.




Podobnie podejść należy do dowodu w postaci fotografii, jako statycznego za­pisu obrazu zdarzenia i jego fragmentów, śladów i dowodów przestępstwa, rzeczy albo osoby.

Fotografia jest — podobnie jak dynamiczny zapis obrazu (film, wideo) — do­wodem samoistnym, gdzie obraz jest środkiem dowodowym, a obejrzenie fotografii sposobem przeprowadzenia dowodu. W razie wątpliwości, czy nie stanowi ona tzw. fotomontażu, powinna stać się przedmiotem opinii biegłego.




• Przykładem silnego powiązania procesu karnego i kryminalistyki jest też tzw. okazanie. Okazanie normują obecnie art. 74 § 1 pkt 1 k.p.k., dopuszczający okazy­wanie oskarżonego innym osobom w celu rozpoznania go, oraz art. 74 § 2 i 308 § 1, zezwalający na podobną czynność wobec osoby podejrzanej, a ponadto art. 173 k.p.k., regulujący zasady okazywania nie tylko osób.

• Samo okazanie określa się jako skon­centrowanie osoby przesłuchiwanej na określonym przedmiocie percepcji zmysło­wej przedstawionym jej w grupie innych przedmiotów tej percepcji; jej sens sprowadza się do identyfikacji przedmiotu poznania. Zwane jest też niekiedy (z czeskiego) rekognicją. Jednym z efektów okazania może być roz­poznanie okazywanego przedmiotu. Rozpoznanie nie jest więc samo w sobie czyn­nością procesową, lecz możliwym wynikiem okazania.

• Zgodnie żart. 173 osobie przesłuchiwanej (świadkowi, oskarżonemu) można okazać inną osobę, jej wizerunek lub rzecz (w szerokiem znaczeniu) w celu jej rozpoznania. Okazanie może być więc bezpośrednie (osoby lub rzeczy) lub pośrednie (okazanie wizerunku), a pod pojęciem wizerunku można rozumieć zarówno foto­grafię, jak i zapis obrazu w ruchu (film, wideo).

• Okazanie stanowi odrębną dowodową czynność procesową, w wyniku której uzyskuje się dowód w postaci oświadczenia o rozpoznaniu (lub nierozpoznaniu) danej osoby lub rzeczy w efekcie percepcji zmysłowej. Jego przeprowadzenie wymaga sporządzenia protokołu (art. 143 § 1 pkt4 infine).

• Okazanie powinno być przeprowadzane tak, aby wyłączyć sugestię (art. 173 § 1 zd. II). Okazywana osoba, jej wizerunek albo rzecz powinny więc być zaprezento­wane w grupie innych osób lub rzeczy. Co do osób kodeks wymaga, aby okazywany znajdował się w grupie obejmującej łącznie co najmniej 4 osoby (art. 173 § 3).

Okazanie osoby może być jawne i —jak wskazuje się w kryminalistyce — ma ono tę cechę, że zadziałać tu może mechanizm psychologiczny, powodujący przy­znanie się podejrzanego. Może też wystąpić jako tzw. okazanie „ślepe", inaczej zwane „pustym", gdzie w okazywanej grupie nie ma przedmiotu rozpoznania, co pozwala sprawdzić wiarygodność i stopień sugestywności danej osoby. Okazanie takie może wyprzedzać okazanie właściwego przedmiotu okazania i być traktowane jako element likwidacji sugestii. Okazanie osoby może też być tajne. Zgodnie bowiem z art. 173 § 2 można w razie potrzeby przeprowadzić okazanie tak, aby wyłączyć możliwość rozpoznania osoby przesłu­chiwanej przez osobę rozpoznawaną.




Szczególnym sposobem przeprowadzenia dowodu ze źródeł osobowych jest kon­frontacja (art. 172). Podobnie jak okazanie dotyczy osób przesłuchiwanych, z tym że polega na skonfrontowaniu tychże, czyli tzw. stawieniu wzajemnie do oczu w ce­lu wyjaśnienia sprzeczności zawartych w ich dotychczasowych zeznaniach czy wy­jaśnieniach. Przesłuchuje się ich w ramach konfrontacji, zadając wzajemnie (na prze­mian) pytania dotyczące kwestii rozbieżnie przedstawianych w ich dotychczasowych oświadczeniach dowodowych, które teraz podtrzymują lub zmienią. Konfrontować można wzajemnie zarówno świadków i oskarżonych (podejrzanych) lub świadka z podejrzanym (oskarżonym), jak i biegłych. Wysłuchanie tych źródeł i ich obser­wacja podczas konfrontacji ma też ułatwić ocenę wiarygodności każdego z nich. Konfrontacja nie jest obowiązkowa, przeto sąd (organ ścigania) nie ma obowiązku konfrontacji zawsze, gdy ujawniają się rozbieżności w zeznaniach czy wyjaśnie­niach, powinien natomiast tak uczynić, jeżeli może się to przyczynić do prawidło­wego ustalenia stanu faktycznego

DOWODY

Strona 18 z 18

---