Pojęcie ,,uzdrowisko” od najdawniejszych czasów związane jest z leczniczymi właściwościami tworzyw, których źródłem jest środowisko naturalne. Nauka zajmująca się leczniczym wykorzystaniem naturalnych zasobów środowiskowych nazywa się balneologia.

Balneologia- (z łac.: balneum - łaźnia, z gr.: lógos - słowo, nauka) - jedna z najstarszych dziedzin medycyny uzdrowiskowej zajmująca się badaniem właściwości leczniczych wód podziemnych i borowin oraz zastosowaniem ich w lecznictwie, zwłaszcza terapii chorób przewlekłych.

Balneoterapia polega na zastosowaniu naturalnych tworzyw do leczenia i profilaktyki. Obydwa pojęcia odnoszą się do leczenia uzdrowiskowego, nie są jednak synonimem medycyny uzdrowiskowej. Współcześnie jest to dział medycyny klinicznej zajmujący się kompleksowym leczeniem, rehabilitacją i profilaktyką, które są prowadzone w uzdrowiskach.

Współczesna kuracja uzdrowiskowa obejmująca rehabilitację w niesprawnościach różnego pochodzenia oraz leczenie chorób przewlekłych, posługuje się nie tylko naturalnymi tworzywami leczniczymi (wody, gazy, peloidy), ale również pozostałymi metodami fizjoterapii, a także dietetyką, klimatoterapią, w niezbędnych przypadkach farmakoterapią, psychologia i pedagogiką.

Historia polskich uzdrowisk sięga XII wieku. Najstarsza wzmianka o Cieplicach Zdroju pochodzi z 1132 roku, o Lądku Zdroju z 1242 roku, a Iwoniczu z 1520 r. Korzystali z uzdrowisk królowie i ich małżonki. Judyta żona Władysława Hermana powiła syna Bolesława Krzywoustego po leczniczych kąpielach w miejscowości Inwłódź nad Pilicą. Królowa Jadwiga leczyła się w Busku, Marysieńka Sobieska w Cieplicach a król Jan Kazimierz w Dusznikach.

Proces wyodrębniania się balneologii jako samodzielnej dyscypliny naukowej trwał kilka tysięcy lat. Jego dynamika była zawsze ściśle powiązana ze zjawiskami historycznymi, a interpretacja mechanizmów leczniczych wód i sposoby ich wykorzystania świetnie odzwierciedlały ducha danej epoki.

Wody, zwłaszcza początkowo, aplikowano głównie z pobudek religijnych, później również hedonistycznych, i zdrowotno-higienicznych, ale aż do XVIII w. powszechny był tzw. „mistycyzm zdrojowy”. Dopiero gwałtowny postęp nauk przyrodniczych pozwolił na racjonalną interpretację ich mechanizmów leczniczych, balneologia stała się nauką, a balneoterapia - istotną częścią fizjoterapii.

Równocześnie ewoluowało samo pojęcie balneologii. Początkowo ograniczono je wyłącznie do stosowania wód mineralnych. Stopniowo było rozbudowywane o klimato-, talasso-, subterranoterapię [dziedzina wiedzy zajmująca się wykorzystaniem właściwości terapeutycznych atmosfery przestrzeni podziemnych], aż do szeroko rozumianego całokształtu czynników psychosomatycznych oddziałujących na człowieka w trakcie pobytu w uzdrowisku, uwzględniające nie tylko czynniki fizykoterapeutyczne, ale i zmianę środowiska, trybu życia, diety i zwiększoną aktywność ruchową.

Medyczne podstawy balneologii zaczęły powstawać już w starożytności. Od najdawniejszych czasów ludzie potrafili odróżniać wody mineralne od zwykłych i znali ich lecznicze właściwości. Według Pliniusza Starszego wiedzę tę zdobywali m.in. dzięki obserwacjom zwierząt. Stosunkowo szybko powstała pewna praktyka postępowania balneoterapeutycznego, a dopiero później zaczęła rodzić się refleksja nad pochodzeniem uzdrawiającej siły wód. Przez tysiące lat, aż do XVII-XVIII w. źródła ich mocy upatrywano w czynnikach nadnaturalnych. F.K. Skobel nazwał ten pogląd „mistycyzmem zdrojowym”.

Zabiegi z wykorzystaniem wód łączono z okładami, masażami i innymi zbliżonymi procedurami. W Indiach odkryto kąpielisko sprzed 5 tysięcy lat z ujęciami źródeł, z basenem, pomieszczeniami do kąpieli parowych oraz do przebierania się i wypoczynku. Z tego okresu pochodzą również wykopaliska podobnych obiektów w Egipcie i Mezopotamii. W Babilonie wyraz ,,lekarz” znaczył ,,znający oleje” bądź ,,znający wody”. Te dwa składniki były stosowane najczęściej w ówczesnym leczeniu. We wszystkich krajach starożytnych cywilizacji, w których występowały ,,cieplicze” źródła mineralne, wykorzystywano je do celów leczniczych, budując przy nich świątynie. Na specjalnych tablicach kamiennych wyryto zalecenia i sposoby pobierania zabiegów wodnych oraz szczegółowe receptury kąpieli. Opiekunem wszystkich zdrojów był Herakles, mityczny syn Zeusa, będący symbolem siły i zdrowia.

Pogląd ,,mistycyzmu zdrojowego” akcentowali greccy lekarze - kapłani, skupieni wokół kultu Asklepiosa- zwani aslepiadami, byli oni pierwszymi lekarzami zdrojowymi. Praktykowali w sanktuariach poświęconych właśnie Asklepiosowi (asklepiach), były to kompleksy świątynno - zdrojowe i - ze względu na znaczenie słowa i muzyki w terapii zdrojowej - ośrodki kulturalne.

Kapłani uważali, że to bóstwa zamieszkujące wody lub opiekujące się nimi, udzielają im swojej siły leczniczej. Dlatego kąpiele miały znaczenie oczyszczające i lecznicze nie tylko w aspekcie fizycznym, ale i duchowym; poddawano się im m.in. przed uroczystościami religijnymi. Równocześnie - zgodnie z ideą kalokagathia - podkreślano rolę ruchu w terapii. Dlatego w asklepiach znajdowały się również palestry. O znaczeniu praktyki zdrojowej i jej powiązaniach z sacrum może świadczyć liczba aż 10 000 bóstw przypisanych wodom.

Dopiero w 460 - 377 p.n.e. Hipokrates zerwał z tradycją rodu aslepiadów i uznał, iż choroby nie zależą od interwencji bogów, lecz od lekarzy, których zadaniem było poznanie całości natury, a później dopiero leczenie. Został on uznany za ojca balneologii, opracował metodykę terapii i opisał skutki różnych typów kąpieli. Jako pierwszy lekarz, który podał medyczną interpretację mechanizmów leczniczych wód, został uznany za ,,ojca balneologii”. Opracował również metodykę terapii i opisał skutki różnych typów kąpieli. Wskazywał także na terapeutyczne znaczenie klimatu, powietrza i słońca. Teksty „Corpus Hipocratorum” wskazują na szczególne znaczenie jakie przywiązywał do potęgi wszechmocnej „physis” wyrażone m.in. w stwierdzeniu, że „natura leczy”.

Pogląd o nadnaturalnym pochodzeniu mocy wód, częściowo przejęli Rzymianie. Uznawali, że jest w nich „Quid diunum" „coś boskiego”, podkreślając równocześnie rolę lekarzy, którzy m.in. wyjeżdżali z pacjentami do zdrojowisk oraz udoskonalili terapię zdrojową. Aulus Celsus, Pliniusz Starszy i Galeno opracowali wskazówki balneoterapeutyczne. Zalecali nie tylko kąpiele mineralne, ale i błotne, również gorące, a także okłady na stawy, picie wód, masaże i dietę.

Wielkie znaczenie prozdrowotne w starożytnym Rzymie miały termy, czyli łaźnie, kąpieliska (balneae), służące nie tylko do celów higienicznych, ale także do odnowy biologicznej, leczenia oraz rozrywek kulturalnych. Jednym z pierwszych rzymskich lekarzy wykorzystujących wodę w leczeniu był Asklepiades z Prusy, który zyskał przydomek „psychrolutes” - zimnomyjec. Archigoras dokonał pierwszego podziału wód ze względu na ich właściwości lecznicze; choroby skórne zalecał kurować wodami siarczanymi, a nerek - żelazistymi. W Baiae k. Neapolu lekarz Antoniusz Muza wyleczył cesarza Augusta z poważnej choroby kąpielami zimnymi, a Horacego z choroby oczu - kąpielami ciepłymi w Clusinae i Gabinae.

Dominowało jednak „łaziebnictwo”, zwłaszcza w okresie cesarstwa, gdy szczególną wagę przykładano do funkcjonowania i budowy publicznych łaźni. Władcy podkreślając swój prestiż i zabiegając o przychylność Rzymian, nie szczędzili kosztów, by wznosić coraz okazalsze i wykwintniejsze termy nie tylko w Rzymie , ale i na obrzeżach cesarstwa.

W średniowieczu nastąpił ogólny upadek kultury, nauki i medycyny. Dopiero na przełomie XII i XIII wieku w Europie zaczęły powstawać uniwersytety, przy których tworzono wydziały lekarskie. W tym czasie powstała też większość najstarszych uzdrowisk europejskich. Upadek cesarstwa rzymskiego oznaczał również kres starożytnego zdrojownictwa i łaziebnictwa; pewne jego formy przetrwały na terenach zamieszkałych przez Słowian, a niektórych klasztorach kąpiele stanowiły element terapii. Za pierwowzór średniowiecznej medycyny klasztornej i systemu kąpielowego uchodzi reguła św. Benedykta z Nursji, ułożona dla stworzonej przez niego wspólnoty mnichów w klasztorze na Monte Cassino. Jej punkt 36, odnoszący się do opieki nad chorymi mówi m. in. o zażywaniu przez chorych kąpieli. Równocześnie osobom zdrowym, a zwłaszcza mnichom ograniczano możliwość korzystania z kąpieli, aby nadmierne pragnienie czystej szaty i ciała „nie stało się dla nich źródłem nieczystości”. Podobne zalecenia wprowadzono do reguły augustianów.

Wyprawy krzyżowe przyniosły m.in. renesans łaziebnictwa, a od XII w. również zdrojownictwa w Europie zachodniej. U jego podstaw legło zarówno zetknięcie się krzyżowców z medycyną i kulturą Wschodu -w tym korzystanie z licznych w arabskich miastach łaźni, ale i obawa przed wyniszczającymi średniowieczną Europę epidemiami dżumy i trądu - będącymi również pokłosiem krucjat. W miastach rozkwitła kultura kąpielowa, budowano łaźnie, prowadzone przez zrzeszonych w cechy łaziebników. Przy zdrojach mineralnych (np. w Akwizgranie, Lądku-Zdroju, czy Marienbadzie) budowano klasztory, do których pielgrzymowali wierni w poszukiwaniu zdrowia. Wodom, podobnie jak w starożytności, przypisywano moce nadnaturalne, z tym, że wraz nadejściem chrześcijaństwa pogańskie bóstwa zastąpili święci - opiekunowie źródeł.

Zaczęto również otwierać uzdrowiska termalne. Cieplice uznawano wówczas za środek leczniczy na dżumę i trąd. W XII-XIII w. rozpoczęły działalność uzdrowiska w Bilinie, Teplicach, Wildbad i Spa, w 1242 r. w Dusznikach, w 1281 roku w Cieplicach [obecnie cieplice Śląskie Zdrój] a od XIV w. również w Karlsbadzie, Pyrmont, Wiesbaden i Vichy. Pomimo tego w średniowieczu nie prowadzono żadnych badań wód, brak było również - poza mistyczną - refleksji nad pochodzeniem ich leczniczych właściwości.

Nadejście nowej epoki i zwrot w kierunku człowieka przyniósł ożywienie w badaniach medycznych. Humanizm, wraz z zainteresowaniem ludzkim ciałem był przesłanką rozwoju anatomii, a zdrowie zaliczono do życiowych przyjemności. Dbałość o nie sprawiła, że wśród pierwszych drukowanych książek znajdujemy m. im. dzieła „O dietetyce… i kąpielach” (Norymberga 1482), czy wierszowany informator „O wszystkich kąpielach które są gorące”.

W XIV-XV w. można zaobserwować wyraźny zwrot ku zdrojownictwu. Jednak pomimo ożywienia w nauce nadal zachowano wierność wzorcom antycznym, a pogląd, że siłą sprawczą właściwości leczniczych wód jest duch zdrojów - „Brunengeist”, przeważał aż do XVIII w. Jeszcze Wojciech Oczko (1537-1599) pisał, że wody leczą, bo „taka jest ich natura…tylko Bóg wie dlaczego”.

Okres Renesansu, zapoczątkował badania wód mineralnych prowadzone przez lekarzy zdrojowych, najpierw we Włoszech (XIV-XV w.), następnie w Niemczech (XV-XVI w.). Jest to okres znacznego rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego w Europie i w Polsce. Jego wyjątkowy rozkwit nastąpił w XIX wieku.

Znaczący postęp, a nawet przełom wiąże się z osobą szwajcarskiego lekarza Theophrastusa Bombastusa von Hohenheim (1491-1543) zwanego Paracelsusem, który odrzucił galenowską koncepcję patologii humoralnej, na rzecz obserwacji natury i doświadczeń. Wprawdzie już w starożytności obserwacje skutków medycznych stosowania wód były wykorzystywane zarówno w tworzeniu praktyki zdrojowej, jak i w próbach uogólnienia wyników tych obserwacji, jednak analizę chemiczną, jako istotny element badania jako pierwszy wprowadził właśnie Paracelsus. Uznany za prekursora jatrochemii, sztukę tajemną - alchemię, zastąpił nauką - chemią. Ze starożytnych koncepcji medycznych uznawał jedynie poglądy Hipokratesa; uważał, że siły natury („lekarz wewnętrzny”) są głównym czynnikiem leczniczym, a człowiek („lekarz zewnętrzny”) powinien tylko im pomagać.

Nowe poglądy na znaczenie i metody badania wód zyskiwały coraz większą popularność. Zwłaszcza w Niemczech i w Polsce znalazły wielu zwolenników, nazwanych później paracelsjanami. Zaliczali się do nich m.in., XVI i XVII - wieczni wybitni lekarze, jak prekursor polskiej balneologii Wojciech Oczko.

Równolegle we Włoszech, a następnie w Niemczech zaczęto publikować prace syntetyczne z zakresu zdrojownictwa.

W Polsce o zdrojownictwie wzmiankują Maciej z Miechowa (1457-1523) i Józef Struś (1510-1568). Wojciech Oczko w 1578 r. opublikował „Przymiot”, a w 1581 „Cieplice” - pierwsze prace balneologiczne w języku polskim. Zawierały one całokształt ówczesnej wiedzy na temat wód mineralnych, ich właściwości i leczniczego wykorzystania, a nawet bardzo szczegółowe wskazówki dla kuracjuszy, dotyczące nie tylko samej kuracji (kąpiele o świcie, picie wody przy źródle - 4 litry dziennie, wyjazd wiosną i in.), ale i przygotowań do wyjazdu czy koniecznego ekwipunku. Oczko opisał odczyn kąpielowy bezpośredni oraz ocenił późne wyniki leczenia uzdrowiskowego. Jako pierwszy zastosował w bólach mięsni i stawów okłady z mułu z dna źródeł mineralnych. Zapoczątkował peloidoterapię.

Innocenty Petrycy (1592-1642) poszerzył wiedzę w zakresie lecznictwa uzdrowiskowego. Jako pierwszy i jeden z nielicznych lekarzy na ziemiach polskich zalecał, aby kąpiele nie trwały dłużej niż 2 godziny dziennie i były stopniowane, tak aby przez 3 tygodnie nie przekraczały łącznie 45 do 50 godzin. Doświadczenie swoje opierał na znajomości uzdrowisk włoskich i czeskich. Sam przez wiele lat co roku przebywał z pacjentami w uzdrowisku Drużbami lub w Łękowej.

Jednak dopiero w XVII wieku Francis Bacon (1561-1623), ogłaszając teorię eksperymentu i metodę indukcji w dowodzeniu praw przyrodniczych, stworzył podstawy nowoczesnych metod poznawczych. Jatrochemia (zwana również chemiatrią) stopniowo zdobywała coraz mocniejszą pozycję. Jatrochemicy propagowali pogląd, że podstawą wszystkich zjawisk życiowych są procesy chemiczne.

Przełom XVII i XVIII w. to również okres pierwszej fali popularności metod hydroterapeutycznych. Opublikowano wówczas wiele prac, które cechowały się jeszcze „bardzo surową empirią”; podkreślano efekty terapeutyczne powołując się na doświadczenia własne i poprzedników, ale nie próbowano wyjaśniać mechanizmów działania.

Chemiatria, mimo że stała się początkiem myśli fizjologicznej w naukach przyrodniczych, była tylko stadium przejściowym na drodze do nowoczesnej chemii. Jej współtwórcą, a równocześnie ojcem balneochemii był Robert Boyle (1627-1691), który m.in. zdefiniował pierwiastek chemiczny i jako pierwszy w sposób naukowy badał wody mineralne.

W Polsce badaniami wód mineralnych zajmował się Erazm Sixtus (1570-1635), który przeprowadził pierwszą w naszym kraju analizę chemiczną wód mineralnych (w Szkle - gdzie towarzyszył pacjentom jako lekarz zdrojowy).

Z kolei Sebastian Petrycy z Pilzna (1544-1627) - lekarz i filozof, uznany za ojca socjologii medycyny, dokonał klasyfikacji wód ze wzglądu na ich właściwości. Był również pierwszym polskim lekarzem, który corocznie wyjeżdżał do uzdrowiska w Drużbaku na Spiszu.

Termy, używane dotąd jako łaźnie - zostały przebudowane na potrzeby uzdrowiska; powstały hale spacerowe, ścieżki, promenady i przytulne miejsca do wypoczynku. Tym samym wcielił w życie nową ideę uzdrowiska, gdzie na efektywność terapii wpływa wiele czynników, również ruch. Jako pierwszy przełamał stereotypy biernej kuracji zdrojowej. Teophile de Bordeu (1722-1776) rozwinął tę myśl podkreślając jak silne oddziaływanie na zdrowie - tak fizyczne jak i duchowe - mają zmiany otoczenia, nawyków, uprzejmego traktowania, swobody oraz wiary w skuteczność terapii.

Wiek XVIII wraz z nowymi prądami oświeceniowymi, racjonalizmem i empiryzmem, przyniósł wiele istotnych odkryć, szczególnie w dziedzinie chemii. Również prowadzone na coraz większą skalę badania kliniczne, spowodowały przełom w naukach medycznych - w tym balneologii.

Friedrich Hoffmann (1660-1742), prof. uniwersytetu w Halle zbadał wszystkie znane wody mineralne, podzielił je na siedem grup i określił ich właściwości lecznicze. Określił wskazania i metodykę ich stosowania. Ruch, post i picie wody były według
F. Hoffmana było najprostszym i równocześnie najskuteczniejszym sposobem leczenia.

W Wiedniu Gerhard van Swieten (1700-1772), osobisty lekarz Marii Teresy, zreformował całą austriacką medycynę. Lekarze stworzonej przez niego tzw. Starszej Szkoły Wiedeńskiej, zbierali systematyczne obserwacje kliniczne, również na temat praktycznego zastosowania wody w leczeni np. paraliżu czy złamań kości.

W Świdnicy Johann Siegmund Hahn (1664-1742) prowadził badania nad stosowaniem zimnej wody. Swoje doświadczenia przedstawił m.in. w wydanej w 1738 r. pracy „Psychrolusia vetus renovate jam recocta”.

Jednak kamieniem milowym w tworzeniu naukowych podstaw balneologii były badania Antoine'a Lavouisierr (1743-1794), który jako pierwszy ustalił skład chemiczny wody i wielu innych związków oraz określił zasady tworzenia ich nazw. Opracowane przez niego metody analizy chemicznej pozwoliły na przeprowadzenie pierwszych w historii precyzyjnych „rozbiorów wód”.

Paradoksalnie, to właśnie rozwój chemii stał się przyczyną pierwszego kryzysu europejskiego zdrojownictwa. Francuski lekarz i fizjolog, współtwórca kierunku doświadczalnego w farmakologii Francois Magendie (1783-1855), wydał podręcznik o powstawaniu i stosowaniu nowych leków. Ich popularność wzrosła tak bardzo, że produkcję przeniesiono z aptek do fabryk chemicznych. Sam Magendie przedkładał substancje chemiczne nad surowce naturalne i chętnie stosował w terapii sole bromu, jodu i niedawno odkryte alkaloidy, jak morfina czy kodeina. Zachłyśnięcie się nowo odkrytymi, uznanymi wręcz za panaceum, lekami chemicznymi spowodowało odejście od naturalnych metod przyrodoleczniczych.

Jednym z pierwszych krytyków tych praktyk był Vinzenz Priesnitz (1799-1851). Głosił, że farmakoterapia prowadzi do zatruwania organizmu, a podstawą terapii powinno być w pierwszym rzędzie jego oczyszczenie, a dopiero później leczenie. Stosowane w jego zakładzie w Graefenbergu metody hydroterapeutyczne zyskały wielkie uznanie, zwłaszcza wśród austriackich elit, co zapoczątkowało modę na hydroterapię.

Skrajne stanowisko zajmował w tej sprawie Sebastian Kneipp (1821-1895), który chciał stworzyć konkurencyjny system medyczny, oparty wyłącznie na wodolecznictwie. Opublikował listę 215 znanych ówcześnie chorób, które - jak dowodził na 200 stronach swojej pracy - można było wyleczyć tą metodą. Jego metody spotkały się z krytyką, również wśród Polaków.

Mimo to metoda ta cieszyła się tak ogromną popularnością, że zakłady wodolecznicze stały się w Niemczech „nową gałęzią przemysłu”. Do założenia zakładu nie były wymagane żadne kwalifikacje („pastor, szewc, czy cyrulik uczuwali powołanie do uszczęśliwiania rodu ludzkiego”), co z równoczesnym wysypem publikacji hydroterapeutycznych domorosłych uzdrowicieli, na wiele lat zniechęciło lekarzy i środowiska naukowe do tej metody terapii.

Równocześnie przekonano się, że farmakoterapia, z którą wiązano tak wielkie nadzieje nie spełniła związanych z nią oczekiwań. Leki chemiczne okazały się nie tylko mało skuteczne, ale często wręcz szkodliwe. Ponadto powodowały wiele efektów ubocznych, których ówczesna medycyna nie potrafiła ani przewidzieć, ani niwelować.

To właśnie te dwa czynniki: rozczarowanie farmakoterapią i popularność będącej wówczas modną nowinką hydroterapii, w znaczący sposób zdecydowały o powrocie pacjentów do zdrojowisk.

Rozwój uzdrowisk w Polsce uległ silnemu zahamowaniu w okresie rozbiorów. Polityka zaborców oraz konkurencyjność ze strony uzdrowisk zagranicznych, nie sprzyjały rozwojowi uzdrowisk położonych na ziemiach polskich pod zaborami.

Dzięki wysiłkowi polskich balneologów pojedyncze uzdrowiska były rozbudowywane oraz powstawały nowe, m.in.: Busko, Solec, Ciechocinek, Krzeszowice, Swoszowice, Szczawnica, Goczałkowice, Rabka, Nałęczów, Rymanów. Balneolodzy polscy jako pierwsi wprowadzili do uzdrowisk zabiegi borowinowe. W połowie XIX w. dał się zauważyć wzrost zainteresowania balneologią nie tylko pod względem utylitarnym, ale i naukowo - badawczym. W Niemczech i Francji powstały komisje balneologiczne. W Krakowie w 1857 r. prof. UJ Fryderyk Kazimierz Skobel (1806-1876), zwrócił się 4 II 1857 r. do senatu UJ z propozycją prowadzenia wykładów z balneologii. Gorącym propagatorem nowych trendów medycyny europejskiej i zwolennikiem tzw. Młodej (drugiej) Szkoły Wiedeńskiej był Józef Dietl (1804-1878), były asystent na Uniwersytecie Wiedniu, uznany za ojca balneologii polskiej. Powołana z jego inicjatywy w 1858 r. Komisja Balneologiczna Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (dalej TNK) stała się kołem zamachowym galicyjskiego zdrojownictwa, a sama Galicja kolebką polskiej myśli balneologicznej. Celem Komisji było „podnoszenie gospodarki krajowej” poprzez stymulowanie rozwoju rodzimych zdrojowisk. Komisja miała zajmować się głównie sprawami organizacyjno - prawnymi i ekonomicznymi. Dlatego też początkowe publikacje jej członków również miały charakter głównie praktyczny: rozbiory wód, poszukiwania nowych źródeł, balneografia (opisy zakładów leczniczych, miejscowości, stosowanych terapii, wskazań - głównie w celach propagandowych).

Sam J. Dietl, cechując się dużymi zdolności organizacyjnymi i politycznymi (co udowodnił również jako poseł na Sejm i prezydent Krakowa) podkreślał przede wszystkim, że to ,,tętno przemysłu krajowego, to cyfra ekonomii narodowej”. Dlatego jako przewodniczący KB główny nacisk kładł właśnie na popularyzowanie rodzimych wód, zarówno wśród lekarzy, jak i obywateli Galicji.

Dopiero E. Sas-Korczyński na pierwszym posiedzeniu Komisji 9 III 1877 r. jako jej przewodniczący, podkreślił konieczność prowadzenia badań o charakterze naukowym, a nie tylko utylitarnym. Jednak i on zaznaczał, że priorytetem jest „balneologia krajowa” (zdrojownictwo). Na zlecenie Komisji, w przeciągu zaledwie kilku lat od jej powołania, przebadano wszystkie zachodniogalicyjskie wody mineralne, a wyniki opublikowano. Wody systematyzowano ze względu na ich skład, stosując tzw. równoważniki farmakodynamiczne. W tym okresie poznano już mechanizmy terapeutyczne wewnętrznego stosowania wód. Jednak metodyka kąpieli opierała się wyłącznie na doświadczeniu, tradycji i subiektywnych odczuciach pacjentów. Nie rozumiano mechanizmów zewnętrznego stosowania wód, ani nie dysponowano obiektywnymi metodami oceny efektów ich działania. F. K. Skobel pisał, że upokarzający jest fakt, iż ludzkość od niepamiętnych czasów stosując kąpiele, nadal niewiele wie o ich oddziaływaniu. Był on gorącym propagatorem rozwijania badań naukowych w tym zakresie. Już w 1861 r., powołując się na prace Filipa Phoebusa, profesora uniwersytetu w Giessen, przedstawił obszerną analizę ówczesnych metod badawczych tej dziedziny i wnioski dotyczących dalszego jej rozwoju. Ówczesna definicja nauki stwierdzała, że „prosty zbiór wiadomości empirycznych nie jest jeszcze przez się nauką, ale ze względu na dokładność i porządek systematyczny już przybiera charakter naukowy”.

Dlatego podkreślano znaczenie i konieczność prowadzenia wszechstronnych, przemyślanych i systematycznych badań, argumentując, że tylko w ten sposób balneologia wyrwie się z „prymitywnej empirii” i „zyska prawa obywatelstwa między naukami ścisłemi”. Nauka miała równoważyć doświadczenie. Niektóre z prac były przedmiotem dyskusji na posiedzeniach nie tylko samej Komisji, czy zwoływanych przez nią Walnych Zgromadzeń Balneologicznych, ale i na posiedzeniach TNK. W prace badawcze Komisji zaangażowali się czołowi uczeni - zarówno krakowscy, jak i z innych zaborów, m.in.: Emil Czarniański (1824-1882), Florian Sawiczewski (1797-1876), Fryderyk Kazimierz Skobel, Zygmunt Wróblewski (1845-1888), Karol Olszewski (1846-1915), Napoleon Czerwiakowski (1808-1882), Henryk Jordan (1824-1907), Ludwik Rydygier (1830-1920), Tytus Chałubiński (1820-1891) oraz rektorzy UJ: Józef Majer (1808-1899), Józef Dietl, Edward Sas -Korczyński (1844-1905).

W drugiej połowie XIX w. balneologia, stojąc na gruncie swoich nauk podstawowych: medycyny i chemii, dysponowała już szerokim spektrum badań umożliwiających ostateczne rozstrzygnięcie wielu kwestii naukowych.

Pionierskie prace Justusa Lebiega (1803-1873), Roberta Wilhelma Bunsena (1811-1899) i Claude'a Bernarda (1815-1878) oraz teorie roztworów i ciśnienia osmotycznego szwedzkiego fizyko-chemika Augusta Arheniusa (1759-1827), pozwoliły ustalić dokładny skład wszystkich rodzajów wód mineralnych i zrozumieć mechanizmy ich oddziaływania na organizm. W oparciu o rezultaty ich prac Wilhelm Winternitz (1835-1917) przeprowadził liczne eksperymenty i szeroko zakrojone badania kliniczne, których wyniki pozwoliły na stworzenie pierwszych, naukowo opracowanych zasad postępowania terapeutycznego. Równocześnie stały się one podstawą powołania 1891 r. pierwszej katedry balneologii na Uniwersytecie Wiedeńskim i uznania jej za część medycyny. W Niemczech, z powodu sprzeciwu Rudolfa Virchiwa (1821-1902), jednego z najwybitniejszych ówczesnych autorytetów naukowych katedra balneologii została powołana dopiero w 1917 r. w Giessen.

W Galicji na Uniwersytecie Jagiellońskim już w semestrze zimowym 1875/1876 Edward Sas - Korczyński wprowadził wykłady z balneologii do programu nauczania interny. Jego zasługą było również propagowanie badań naukowych w tej dziedzinie i wychowanie grona uczniów i asystentów, którzy zainspirowani jego pracami, kontynuowali je i rozwijali. Byli wśród nich późniejsi luminarze medycyny, jak W. Jaworski - pionier polskiej gastrologii.

O utworzenie katedry balneologii na jednym z dwóch galicyjskich uniwersytetów usilnie zabiegało powołane w 1905 r. w Krakowie Polskie Towarzystwo Balneologiczne. Nawiązując do tradycji KB skupiało wielu znakomitych uczonych z różnych dziedzin jak: Karol Olszewski, Leon Marchlewski (1869-1946), Stanisław Pareński (1843-1913), czy Władysław Szajnocha (1857-1928). Jego członkami byli znani balneolodzy również z innych zaborów m.in. Henryk Dobrzycki (1843-1914) i Franciszek Chłapowski (1846-1923). Rozkwit przeżywały galicyjskie zdrojowiska.

Ludomił Sas Korczyński w wystąpieniu na zjeździe przemysłowo-balneologicznym we Lwowie w 1910 r. stwierdził, że wprawdzie zdrojownictwo krajowe poczyniło wielki postęp, za to balneologia pozostaje w tyle w stosunku do innych krajów europejskich; nie jest wydawany żaden naukowy periodyk, a badania prowadzi się dorywczo i niesystematycznie. Uważał, że jedyną szansą na rozwój polskiej balneologii naukowej jest powołanie katedry, która zapewniła by „stałość, ciągłość i celowość” badań. Jednak pomimo wieloletnich starań pierwszą polską katedrą balneologii powołano dopiero w Polsce niepodległej - w 1920 r. w Poznaniu. Prof. Sas Korczyński był autorem wielu prac naukowych z zakresu balneoterapii i klimatologii lekarskie. Opracował także mapę uzdrowisk polskich.

Na początku XX w. do pełniejszego zrozumienia mechanizmów leczniczych wód przyczyniły się badania elektrolitycznej asocjacji, jonizacji i przewodnictwa elektrycznego Holendra Jakubusa van Hoffa (1852-1911). Nadal pozostało jednak wiele pytań, na które odpowiedź przyniosły dopiero prace Marii Skłodowskiej-Curie (1867-1934). Już w połowie XIX w. F.K. Skobel, w oparciu o ówczesny stan wiedzy, twierdził, że na gruncie fizyki i chemii nie da się wytłumaczyć wszystkich właściwości terapeutycznych wód, (m.in. cieplic).

Od początków XVIII w., gdy Friedrich Hoffmann uznał cieplice za „bezsilne i bezskuteczne”, pogląd ten dominował wśród balneologów. Stanisław Smoleński (1853-1890) - członek KB i lekarz zdrojowy w Jaworzu, twierdził, że nie różnią się one od zwykłej wody, a ich lecznicze oddziaływanie przypisał placebo. Wyjaśnienie przyniosło dopiero odkrycie radu i zjawiska promieniotwórczości, a cieplice okazały się najbardziej radoczynne spośród wszystkich znanych wód. Herman Weber, wybitny brytyjski balneolog, współtwórca klimatologii lekarskiej, uznał, że to właśnie prace M. Curie-Skłodowskiej stworzyły podstawę nowoczesnej balneologii naukowej.

XIX stulecie można uznać za złoty wiek balneologii. Do zdrojowisk rok rocznie przybywały setki tysięcy kuracjuszy, a badania naukowe w tej dziedzinie prowadziła elita europejskich uczonych. W wielu krajach powołano katedry balneologii i towarzystwa naukowe, wydawano czasopisma i zwoływano zjazdy balneologiczne. Cieszyła się poparciem rządów w wielu krajach, które - głównie z powodów utylitarnych - wspierały prace badawcze, a zdrojowiska otaczały szczególną ochroną, uznając je za instytucje pożytku publicznego. Zwieńczeniem tego okresu było uznanie balneologii za samodzielną dyscyplinę naukową i powołanie katedr balneologii w wielu krajach europejskich.

Choć ludzie od najdawniejszych czasów znali i stosowali wody mineralne, ich wiedza była wyłącznie empiryczna i nie usystematyzowana, a jej interpretacja hipotetyczna, spekulatywna, a dodatkowo często obarczona mistycyzmem. Dopiero gwałtowny postęp nauk przyrodniczych w dobie oświecenia stał się przesłanką wyodrębnienia balneologii jako samodzielnej dyscypliny naukowej w następnym stuleciu. Poznanie dokładnego składu wód, ich właściwości fizyko - chemicznych i wywoływanych przez nie reakcji fizjologicznych organizmu - stało się możliwe tylko dzięki licznym eksperymentom i badaniom z zakresu chemii i medycyny - dwóch dziedzin podstawowych balneologii. Pozwoliło to nie tylko na naukowe opracowanie zasad terapii i określenie jej społecznego znaczenia, ale na zdefiniowanie zakresu jej zainteresowań oraz metod badawczych.

Nieznane na początku wieku słowo - balneologia, zostało przyjęte nie tylko przez środowiska naukowe, ale było dość powszechnie rozpoznawane i rozumiane. Wypełniło lukę leksykalną, która pojawiła się wraz z rozwojem zdrojownictwa. Aż do lat 50 - tych XIX w. nazwa ta nie pojawiała się w piśmiennictwie, ani fachowym ani popularnym, zarówno polskim, jak i zagranicznym. Posługiwano się określeniami takimi jak wyjazdy do wód, kuracje zdrojowe i in. Na gruncie galicyjskim zaczęto jej używać po przybyciu do Krakowa J. Dietla, można więc domniemywać, że poniekąd związane jest z jego osobą. Jednak oficjalnie jako pierwszy terminem balneologia posłużył się 4 II 1857 r. F. K. Skobel, we wniosku do senatu UJ. To również F. K. Skobel był inicjatorem zmiany nazwy powołanej przy TNK Komisji na właśnie „Balneologiczną” (J. Dietl wnioskował 10 XI 1857 r. o powołanie Komisji „hydrologicznej” - nazewnictwo opierające na analogicznej komisji francuskiej) i utworzona przy wydziale Matematyczno-Przyrodniczym TNK 10 XII 1857 Komisja działała właśnie pod tą nazwą. Od tej chwili pojęcie to pojawiało się bardzo często w różnych publikacjach, budowano również nazwy dziedzin balneologii - jak balneochemia, balneotechnika, balneografia, czy wreszcie balneoterapia.

Początkowo termin balneologia łączono najczęściej z przymiotnikiem „krajowa” i odnosił się on głównie do galicyjskiego zdrojownictwa. Określenie to dominowało w wypowiedziach i publikacjach XIX- wiecznych balneologów i lekarzy zdrojowych. W tym kontekście pojęcie to stosował również Michał Zieleniewski (1821-1895), wieloletni sekretarz Komisji Balneologicznej, autor największej ilości publikacji z tej dziedziny w XIX w. Dopiero w swoich późniejszych pracach zdefiniował ją jako naukę, dzieląc ją na ogólną i szczegółową. Zastanawia natomiast fakt, że choć termin ten pojawił się w licznych publikacjach fachowych i popularnych, nie został uwzględniony w żadnych z opracowywanych od lat 30 - tych do 80 - tych XIX przez słowniki lekarskie, zwłaszcza, że ich autorem, bądź współautorem był właśnie F. K. Skobel. Był on autorem hasła „balneologija" w encyklopedii Orgelbranda z 1860 r., gdzie termin ten po raz pierwszy w literaturze polskiej został zdefiniowany jako nauka i szeroko omówiony. Obecność hasła i jego pochodnych w encyklopediach popularnych i słownikach sugeruje, że nawet jeśli określenie to nie było używane potocznie, to z pewnością znane.

W publikacjach obcojęzycznych termin balneologia również nie pojawia się przed połową XIX w. Brak go zarówno w publikacjach fachowych, jak i w encyklopediach i słownikach (popularnych i lekarskich). W pracach fachowych pojawił się w 1857 r. W wydanym wówczas kompendium balneologii powszechnej i szczegółowej T. Seegen - „Docent Heilquellenlehre” na uniwersytecie wiedeńskim słowa balneologia używa jako synonimu stosowanych dotąd określeń: Heilquellenlehre (źródło lecznicze, zdrój leczniczy), Mineralquellenlehre (źródło mineralne).

Od lat 60-tych XIX w. zaczęto publikować niemieckojęzyczne prace z terminem balneologia w tytule. Jednak do końca XIX w. brak tego hasła w encyklopediach i słownikach. Można domniemywać, że nie weszło ono do powszechnego użycia i rzadko stosowano je poza wąskim gronem fachowców. Nadal popularne były ugruntowane przez dziesięciolecia określenia jak: „bain”, „baths”, „mineralquellen”, czy „badekur”.

Rozumienie samego pojęcia balneologia zmieniało się wraz z postępem badań naukowych. Początkowo ograniczone do kąpieli mineralnych, następnie rozszerzone o wewnętrzne stosowanie wód, dalej „przetworów zdrojowych, zostało rozbudowane o wpływ klimatu na organizm człowieka”. Obecnie jest przedmiotem zorganizowanej współpracy międzynarodowej, którą koordynuje powołana w 1947 r. w Pradze Międzynarodowa Federacja Balneologii i Klimatologii (International Federation of Thermalism and Climatism) z siedzibą w Saint Gallen. Zarejestrowana w ONZ federacja, skupia organizacje krajowe, w tym Polskie Towarzystwo Balneologiczne.

Janusz Jankowiak (1904-1984), twórca Polskiego Towarzystwa Balneologii Bioklimatologii i Medycy Fizykalnej, dyrektor Instytutu Balneologicznego w Poznaniu w latach 1967-1975 był przewodniczącym komisji, która opracowała pełną definicję balneologii. Zgodnie z nią jest to nauka o terapeutycznym stosowaniu naturalnych sił leczniczych wody, wód morskich, klimatu i promieni słonecznych.

Równocześnie już w połowie XIX w. lekarze zdrojowi i uczeni podkreślali, że na pacjenta w zdrojowisku oddziałuje szereg czynników, równie silnie jak wody mineralne wpływających na końcowy efekt terapii, a właściwie dawkowany ruch jest jej integralnym elementem. Wymóg ten wpływał na sposób spędzania wolnego czasu w trakcie pobytu „u wód” i wymuszał zmiany w infrastrukturze zdrojowisk. Popularność i masowość kuracji zdrojowych pozwala sądzić, że propagowanie przez lekarzy zdrojowych „dietetyki” miało niebagatelny wpływ na zmianę stylu życia, w tym również kształtowanie nowych nawyków ruchowych setek tysięcy pacjentów odwiedzających corocznie zdrojowiska.

Kuracje prowadzone na ziemiach polskich pod koniec XIX wieku miały już kompleksowy charakter. Leczenie prowadzono przy wykorzystaniu naturalnych tworzyw uzdrowiskowych: wody lecznicze, borowiny oraz walorów klimatu i krajobrazu. Stosowano także wodolecznictwo i leczenie ruchem. W owym czasie na ziemiach polskich aż 237 miejscowości miało warunki do leczenia uzdrowiskowego. Doceniano ogromną wartość leczniczą kuracji w uzdrowiskach oraz wartości ekonomiczne.

Warunki prawne gospodarki uzdrowiskowej stworzyła dopiero Polska Niepodległa wydając w 1922 roku pierwszą ustawę uzdrowiskową, znowelizowaną 1928 roku. Ustawa nakreśliła ramy prawne i organizacyjne działalności uzdrowiskowej, nadała także określony kierunek rozwoju. Porządkowała gospodarkę uzdrowisk, szczególnie w zakresie inwestycji komunalnych i budownictwa. Określiła podstawy materialne działalności uzdrowisk. Wagę działalności leczniczej w uzdrowiskach podkreśliło ustawowe ich podporządkowanie Ministerstwu Opieki Społecznej, które zajmowało się sprawami zdrowia, oraz uznanie uzdrowisk za ogólnopaństwowe instytucje działalności publicznej.

Ustawa ta była jednym z najbardziej postępowych i kompleksowych aktów prawnych na świecie. Przetrwała do 1966 roku, kiedy uchwalono ustawę o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym. Aktualnie obowiązuje ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych.

W latach 20. XX wieku po raz pierwszy w Polce na politykę uzdrowiskową zaczynają mieć wpływ ubezpieczalnie społeczne: Kasa Chorych i Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Pierwsze sanatoria ZUS powstały w Krynicy, Inowrocławiu i Iwoniczu. W Polsce po 1918 roku istniały 4 uzdrowiska państwowe i 31 prywatnych. Przed II wojna światową uzdrowiska stanowiły część przemysłu turystycznego, dającego duże dochody. W okresie międzywojennym nastąpił dynamiczny rozwój uzdrowisk.

Okupacja hitlerowska i działania wojenne spowodowały duże zniszczenia w polskich uzdrowiskach. W 1946 roku były czynne w Polsce 22 uzdrowiska, w których leczyło się 73000 chorych. Po II wojnie światowej nastąpił burzliwy rozwój lecznictwa uzdrowiskowego, powstawały nowe uzdrowiska oraz wiele miejscowości uznano za potencjalnie uzdrowiskowe. Niestety z ilością nie szła jakość świadczeń leczniczych.

W pogoni za zwiększeniem miejsc sanatoryjnych zamieniano domy wczasowe na sanatoria, nie zważając na ograniczoną chłonność uzdrowisk, jak i brak bazy zabiegowej i wykwalifikowanej kadry lekarsko-pielęgniarskiej. W 1953 roku podporządkowano wcześniej upaństwowione uzdrowiska prywatne Centralnemu Zarządowi Uzdrowisk. Organami założycielskimi uzdrowisk był Minister Zdrowia i Opieki Społecznej, a także związki zawodowe, zakłady pracy, Fundusz Wczasów Pracowniczych. Nadzór merytoryczny nad lecznictwem uzdrowiskowym sprawował przez wiele lat Instytut Balneoklimatologiczny Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej. Został on powołany 14 maja 1952 roku w Poznaniu. dyrektorem został prof. Józef Jankowiak. W 1975 roku, po przejściu prof. Jankowiaka na emeryturę stanowisko dyrektora objął prof. G. Straburzyński, który pełnił tę funkcję do likwidacji w 1992 roku.

Według koncepcji powszechnej ochrony zdrowia, przyjętej w Polsce po II wojnie światowej, kuracja uzdrowiskowa powinna dopełniać leczenie i rekonwalescencję chorego prowadzoną w miejscu zamieszkania. Dzięki temu leczenie uzdrowiskowe stało się integralną częścią systemu bezpłatnej powszechnej opieki zdrowotnej. Tak było do początków lat 90. XX wieku, kiedy to wskutek transformacji ustrojowej polskie uzdrowiska przestały być integralna częścią państwowego systemu ochrony zdrowia i zostały poddane procesowi prywatyzacji.

PODSUMOWANIE

Leczenie uzdrowiskowe na przestrzeni ostatnich stu lat było różnie oceniane. Po okresie dużego rozwoju na początku ubiegłego wieku, kiedy było cenioną metodą leczniczą, zmniejszyło się zainteresowanie tą metodą w związku z szybkim postępem w zakresie chemioterapii, co przynosiło szybsze skutki leczenia. Obecnie naturalne metody leczenia są coraz bardziej doceniane w związku z poznaniem skutków ubocznych leczenia farmakologicznego i coraz bardziej efektywnymi wynikami leczenia uzdrowiskowego.

Leczeniem uzdrowiskowym zajmują się lekarze o specjalności balneologicznej uzyskiwanej po uzyskaniu specjalizacji klinicznej w zakresie interny, kardiologii, pediatrii, diabetologii itp. Balneologia jest samodzielną dyscypliną medyczną dysponującą własnymi, specyficznymi metodami leczniczymi, rehabilitacyjnymi i diagnostycznymi. Metody te nie przynoszą skutków ubocznych w przeciwieństwie do farmakoterapii a wyniki leczenia są trwalsze i utrzymują się dłużej.

Uzdrowiskiem w rozumieniu ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych jest obszar, na terenie którego prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, wydzielony w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych surowców leczniczych. W przypadku spełnienia wymogów, o których wyżej mowa, obszarowi nadawany jest status uzdrowiska.

Status uzdrowiska lub obszaru ochrony uzdrowiskowej stwarza podstawy prawno - organizacyjne do prowadzenia na danym obszarze lecznictwa uzdrowiskowego oraz działalności wypoczynkowej i turystycznej. Polskie uzdrowiska działają na podstawie ustawy uzdrowiskowej i aby uzyskać status uzdrowiska muszą posiadać:

•	klimat lokalny o walorach leczniczych,
•	unikalne, naturalne złoża surowców uzdrowiskowych,
•	zakłady opieki zdrowotnej udzielające świadczeń z zakresu lecznictwa uzdrowiskowego przez wysoko wykwalifikowane kadry medyczne,
•	obiekty szpitalne i sanatoryjne z pełnym zapleczem, o wysokim standardzie,
•	urządzenia przeznaczone do korzystania z uzdrowiskowych zasobów naturalnych,
•	wymagania określone w przepisach prawa o ochronie i kształtowaniu środowiska,
•	odpowiedni obszar pozwalający na wyodrębnienie stref ochrony uzdrowiskowej,
•	pełną infrastrukturę techniczną,
•	znaczenie ponadlokalne.

PODSTAWOWE POJĘCIA UŻYWANE W BRANŻY UZDROWISKOWEJ

Lecznictwo uzdrowiskowe- zorganizowana działalność polegającą na udzielaniu świadczeń opieki zdrowotnej, prowadzoną w uzdrowisku przez zakłady lecznictwa uzdrowiskowego, przy wykorzystaniu warunków naturalnych takich, jak właściwości naturalnych surowców leczniczych oraz właściwości lecznicze klimatu a także towarzyszące temu zabiegi fizykalne. 

Rehabilitacja uzdrowiskowa- zorganizowana działalność prowadzoną w szpitalu uzdrowiskowym lub sanatorium uzdrowiskowym, mającą na celu przywrócenie pacjentowi zdrowia lub możliwej do osiągnięcia dla danego stanu samodzielności ruchowej i społecznej, prowadzoną także przy pomocy naturalnych surowców leczniczych.

Obszar ochrony uzdrowiskowej- obszar gminy, która spełnia określone w ustawie uzdrowiskowej przypisane warunki , w przyszłości potencjalne uzdrowisko,

Strefy ochrony uzdrowiskowej (A, B, C) - części obszaru uzdrowiska albo obszaru ochrony uzdrowiskowej wydzielone w celu ochrony czynników leczniczych i naturalnych surowców leczniczych, walorów środowiskowych i urządzeń uzdrowiskowych.

Naturalne surowce lecznicze - kopaliny w tym peloidy (borowiny), wody lecznicze i wody termalne oraz gazy lecznicze, których właściwości lecznicze zostały potwierdzone na zasadach określonych w ustawie uzdrowiskowej.

Właściwości lecznicze klimatu - czynniki atmosferyczne sprzyjające zachowaniu zdrowia, leczeniu lub łagodzeniu skutków lub objawów chorób.

Urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego - urządzenia służące do leczniczego wykorzystania naturalnych surowców leczniczych oraz właściwości leczniczego klimatu.

Zakład lecznictwa uzdrowiskowego- zakład opieki zdrowotnej, umieszczony w ewidencji naczelnego lekarza uzdrowiska, działający na obszarze uzdrowiska, utworzony w celu udzielania świadczeń zdrowotnych z zakresu lecznictwa uzdrowiskowego, w ramach kierunków leczniczych i przeciwwskazań ustalonych dla każdego uzdrowiska, w szczególności wykorzystujący warunki naturalne przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych.

Naczelny lekarz uzdrowiska - lekarz sprawujący funkcję kontrolną w imieniu Wojewody nad świadczeniami i metodami leczenia w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego niezależnie od podporządkowania właścicielskiego, znajdujących się w uzdrowisku.

Gmina uzdrowiskowa - gmina, której obszarowi lub jego części został nadany status uzdrowiska.

Tereny zieleni- powierzchnie na obszarze uzdrowiska pokryte trawą, krzewami lub drzewami.

Operat uzdrowiskowy - dokument zawierający charakterystykę obszaru pod względem możliwości uznania go za uzdrowisko lub obszar ochrony uzdrowiskowej.

Statut uzdrowiska - akt prawa miejscowego.

W Polsce istnieją 44 uzdrowiska statutowe. Generalnie możemy podzielić polskie uzdrowiska biorąc pod uwagę: 

1)	położenie geograficzne: • uzdrowiska nizinne, położone do 200 m n.p.m, • uzdrowiska nadmorskie, położone w odległości nie większej niż 3 km od brzegu morza, • uzdrowiska podgórskie, położone od 200 do 400 m n.p.m, • uzdrowiska górskie, położone od 400 do 800 m n.p.m,
2)	występujące naturalne surowce lecznicze: • zdrojowiska - uzdrowiska posiadające wody lecznicze, • uzdrowiska borowinowe - oparte na leczeniu borowiną, • uzdrowiska mieszane - posiadające wody lecznicze i borowinę

Tab. 1. Podział uzdrowisk ze względu na położenie.

Uzdrowiska nizinne

Augustów, Krasnobród, Busko Zdrój, Nałęczów, Ciechocinek, Połczyn Zdrój, Goczałkowice Zdrój, Przerzeczyn Zdrój, Gołdap, Solec Zdrój, Horyniec Zdrój, Supraśl, Inowrocław, Swoszowice, Konstancin, Wieniec Zdrój

Uzdrowiska nadmorskie

Kamień Pomorski, Świnoujście, Kołobrzeg, Ustka, Sopot, Dąbki

Uzdrowiska podgórskie

Cieplice Zdrój, Piwniczna Zdrój, Czerniawa Zdrój, Polanica Zdrój, Długopole Zdrój, Polańczyk, Duszniki Zdrój, Rymanów Zdrój, Iwonicz Zdrój, Szczawno Zdrój, Kudowa Zdrój, Ustroń, Muszyna Zdrój, Wapienne

Uzdrowiska górskie

Jedlina Zdrój, Szczawnica, Krynica Zdrój, Świeradów Zdrój, Lądek Zdrój, Wysowa Zdrój, Rabka Zdrój, Żegiestów Zdrój

Strefy Ochrony uzdrowiskowej

Na obszarze uzdrowiska lub obszarze ochrony uzdrowiskowej wydziela się trzy rodzaje stref ochrony uzdrowiskowej, oznaczone literami „A”, „B”, „C”: 

1) strefa „A",	obejmuje obszar, na którym są zlokalizowane lub planowane zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego, a także inne obiekty służące lecznictwu uzdrowiskowemu lub obsłudze pacjenta, w zakresie nieutrudniającym funkcjonowania lecznictwa uzdrowiskowego, w szczególności: pensjonaty, restauracje lub kawiarnie, dla której procentowy udział terenów zieleni wynosi nie mniej niż 75%;
2) strefa „B”,	dla której procentowy udział terenów biologicznie czynnych wynosi nie mniej niż 55%, obejmującą obszar przyległy do strefy „A” i stanowiący jej otoczenie, który jest przeznaczony dla niemających negatywnego wpływu na właściwości lecznicze uzdrowiska lub obszaru ochrony uzdrowiskowej oraz nieuciążliwych dla pacjentów obiektów usługowych, turystycznych, w tym hoteli, rekreacyjnych, sportowych i komunalnych, budownictwa mieszkaniowego oraz innych związanych z zaspokajaniem potrzeb osób przebywających na tym obszarze lub objęty granicami parku narodowego lub rezerwatu przyrody albo jest lasem, morzem lub jeziorem;
3) strefa „C”,	dla której procentowy udział terenów biologicznie czynnych wynosi nie mniej niż 45%, obejmującą obszar przyległy do strefy „B” i stanowiący jej otoczenie, obejmującą obszar mający wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych, klimatycznych oraz ochronę złóż naturalnych surowców leczniczych.”;

Lecznictwo uzdrowiskowe jest integralną częścią systemu ochrony zdrowia. Prowadzi się je w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego zlokalizowanych w uzdrowiskach przy wykorzystaniu urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego służących do leczniczego wykorzystania naturalnych surowców leczniczych oraz właściwości leczniczych klimatu. Pacjent w ramach leczenia uzdrowiskowego może skorzystać z następujących zakładów lecznictwa uzdrowiskowego 

»	szpitala uzdrowiskowego;
»	sanatorium uzdrowiskowego;
»	sanatorium, szpitala uzdrowiskowego dla dzieci;
»	zakładu przyrodoleczniczego;
»	sanatorium, szpitala w podziemnych wyrobiskach górniczych;
»	przychodni uzdrowiskowej.

W szpitalu uzdrowiskowym pacjentowi zapewnia się: 

1)	całodobowe świadczenia opieki zdrowotnej w warunkach stacjonarnych;
2)	całodobową opiekę lekarską i pielęgniarską;
3)	realizację przewidzianych programem leczenia zabiegów przyrodoleczniczych i leczenia farmakologicznego;
4)	korzystanie z naturalnych surowców leczniczych oraz urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego;
5)	edukację zdrowotną.

W sanatorium uzdrowiskowym pacjentowi zapewnia się: 

1)	całodobowe świadczenia opieki zdrowotnej w warunkach stacjonarnych;
2)	opiekę lekarską i całodobową opiekę pielęgniarską;
3)	realizację przewidzianych programem leczenia zabiegów przyrodoleczniczych z wykorzystaniem naturalnych surowców leczniczych oraz urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego;
4)	świadczenia profilaktyczne;
5)	edukację zdrowotną.

W sanatorium, szpitalu uzdrowiskowym dla dzieci zapewnia się dziecku, pochodzącemu ze środowiska zagrożonego rozwojem niektórych chorób: 

1)	całodobowe świadczenia opieki zdrowotnej w warunkach stacjonarnych;
2)	opiekę lekarską i całodobową opiekę pielęgniarską;
3)	realizację przewidzianych programem zabiegów przyrodoleczniczych z wykorzystaniem naturalnych surowców leczniczych oraz urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego;
4)	świadczenia profilaktyczne;
5)	świadczenia opiekuńcze;
6)	edukację zdrowotną.

W przychodni uzdrowiskowej pacjentowi zapewnia się: 

1)	ambulatoryjne świadczenia zdrowotne, w tym świadczenia profilaktyczne, z wykorzystaniem naturalnych surowców leczniczych zleconych przez lekarza;
2)	edukację zdrowotną.

Szpitale uzdrowiskowe i sanatoria uzdrowiskowe zapewniają warunki do prowadzenia nauczania i wychowania, jeśli udzielają świadczeń osobom w wieku szkolnym objętym obowiązkiem szkolnym i obowiązkiem nauki. 

Leczenie uzdrowiskowe prowadzi się również przy pomocy urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego w szczególności takich jak:

•	pijalnie uzdrowiskowe;
•	tężnie;
•	parki;
•	ścieżki ruchowe;
•	urządzone odcinki wybrzeża morskiego;
•	lecznicze i rehabilitacyjne baseny uzdrowiskowe;
•	urządzone podziemne wyrobiska górnicze.

Urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego są udostępniane użytkownikom zgodnie z regulaminem korzystania z tych urządzeń, sporządzonym przez podmiot posiadający te urządzenia. 

Naturalne surowce lecznicze

Warunkiem przydatności środowiska przyrodniczego dla celów leczniczych i profilaktycznych są walory krajobrazowe i naturalne czynniki lecznicze, a w tym także korzystne właściwości bioklimatyczne. Podstawę rozwoju funkcji uzdrowiskowych stanowią, zatem złoża kopalin leczniczych (wody lecznicze, gazy lecznicze oraz torfy lecznicze zwane borowinami) oraz lecznicze właściwości klimatu. 

Złożem kopaliny, zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994r. Prawo geologiczne i górnicze (tekst jedn. Dz. U. z 2005r. Nr 228, poz. 1947, z późn. zm.) jest takie naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą. Za kopaliny lecznicze uznano 71 złóż wód podziemnych oraz 18 złóż torfów (rozporządzenie Rady Ministrów z 14.02.2006r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. z 2006 r. Nr 32, poz. 220, z późn. zm.). 

Załącznik nr 4 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 13 kwietnia 2006 r. określa kryteria oceny leczniczych właściwości wód podziemnych, które mogą być uznane za lecznicze. Wodami leczniczymi mogą być:

1)	wody mineralne - wody zawierające w 1 dm3 co najmniej 1.000 mg rozpuszczonych składników, w tym w szczególności: chlorki, siarczany i wodorowęglany sodu, wapnia i magnezu, występujące w poszczególnych wodach w różnych stosunkach ilościowych. W charakterystyce wody mineralnej podaje się procentową zawartość ogółu składników stałych, rozpuszczonych w danej wodzie oraz nazwy anionów i kationów, których udział ilościowy w przeliczeniu na miligramorównoważniki (meq) w 1 dm3 wody przekracza 20%, w kolejności malejących stężeń;
2)	wody swoiste (słabo zmineralizowane) - wody zawierające w dm3 poniżej 1.000 mg rozpuszczonych składników stałych, w tym jeden lub więcej składników leczniczych swoistych, w podanych lub wyższych stężeniach: a) 1 mg jodków - woda jodkowa, b) 1 mg siarczków lub innych związków siarki (II) - woda siarczkowa, c) 2 mg fluorków - woda fluorkowa, d) 10 mg żelaza (II) - woda żelazista, e) 70 mg kwasu metakrzemowego - woda krzemowa, f) 1.000 mg niezwiązanego dwutlenku węgla - szczawa, g) 250-999 mg niezwiązanego dwutlenku węgla - woda kwasowęglowa lub h) wykazująca na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20°C - woda termalna, i) wykazująca aktywność promieniotwórczą co najmniej 74 Bg/dm3 - woda radonowa. W charakterystyce wody swoistej wymienia się zawarte w niej składniki swoiste w porządku malejących stężeń;
3)	wody mineralne swoiste - wody mineralne zawierające jeden lub więcej składników swoistych wymienionych w pkt 2. W charakterystyce wody mineralnej swoistej podaje się procentową zawartość rozpuszczonych składników mineralnych, nazwy anionów i kationów, których udział ilościowy w przeliczeniu na miligramorównoważniki (meq) w 1 dm3 wody przekracza 20 %, oraz nazwę związaną z charakterystycznymi dla danej wody składnikami swoistymi, w porządku malejących stężeń. Wody podziemne muszą także być niezanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych. Tworzywami leczniczymi wykorzystywanymi w lecznictwie są także gazy lecznicze. Występują one w przyrodzie w formie rozpuszczonej w wodzie lub samodzielnie. W balneologii wykorzystuje się głównie dwutlenek węgla, siarkowodór, tlen oraz ostatnio także ozon w mieszance ozonowo-tlenowej.
4)	torfy lecznicze  zaliczane są do peloidów, które pochodzą z nie odwodnionego torfowiska o stopniu humifikacji wyższym niż H3 (bardzo słabo rozłożony), zawierający więcej niż 75% substancji organicznych w przeliczeniu na suchą masę, mający właściwości fizyko-chemiczne i mikrobiologiczne odpowiednie dla surowców leczniczych (PN-Z-11000: 2001). Na wartość leczniczą borowin wpływa fakt, iż wśród składników stałych torfu występują części organicznie i nieorganiczne, których wzajemny stosunek jest podstawą podziału torfu na borowiny z torfowisk wysokich, przejściowych i niskich. Z reguły torfy typu wysokiego charakteryzują się wyższym stopniem rozkładu, dlatego też są bardziej cenione w lecznictwie uzdrowiskowym. Kryteria oceny leczniczych właściwości peloidów określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 kwietnia 2006 r. w sprawie zakresu badań niezbędnych do ustalenia właściwości leczniczych naturalnych surowców leczniczych i właściwości leczniczych klimatu, kryteriów ich oceny oraz wzoru świadectwa potwierdzającego te właściwości (Dz. U. z 2006r. Nr 80, poz. 565). Polska ma duże zasoby złóż borowinowych, które cechują się wysokimi wartościami leczniczymi. Uzdrowiskami, w których wykorzystuje się borowiny do kuracji są: Horyniec Zdrój, Inowrocław, Kamień Pomorski, Kołobrzeg, Połczyn Zdrój, Świnoujście, Ustka, Ustroń, Wieniec Zdrój. Naturalne kopaliny lecznicze należą do strategicznych zasobów kraju stanowiących własność Skarbu Państwa. Gospodarowanie nimi winno być prowadzone zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju i w interesie dobra ogólnego (ustawa z dnia 6 lipca 2001r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów kraju - Dz. U. z 2001 r. Nr 97, poz. 1051, z późn. zm.). Nadzór nad kopalinami leczniczymi pełni Minister Środowiska. Z punku widzenia lecznictwa uzdrowiskowego o wartości i pozycji uzdrowiska w sektorze decydujące znaczenie ma ilość i jakość naturalnych zasobów. Są uzdrowiska, które posiadają jedno ujęcie z wodą leczniczą oraz takie, które dysponują kilku, kilkunastoma i więcej ujęciami.

Skierowanie na leczenie uzdrowiskowe wystawia lekarz ubezpieczenia zdrowotnego. Lekarz wystawiający skierowanie (wniosek o potrzebie leczenia uzdrowiskowego) na leczenie uzdrowiskowe albo zaświadczenie o braku przeciwwskazań do korzystania z danego rodzaju świadczeń zdrowotnych w danym uzdrowisku uwzględnia: 

1.	przebieg choroby będącej podstawą do leczenia uzdrowiskowego i przebieg leczenia tej choroby,
2.	choroby współistniejące u pacjenta,
3.	stan ogólny pacjenta a w szczególności: a) zdolność do samoobsługi, b) wydolność: • układu krążenia, • układu oddechowego, • nerek.
4.	efekty przebytego w przeszłości leczenia uzdrowiskowego, jeżeli pacjent po raz kolejny korzysta z tej formy opieki.

W przypadku osób dorosłych zalecana częstotliwość korzystania z leczenia uzdrowiskowego wynosi nie więcej niż raz na 18 miesięcy. Wyjątkiem od tej reguły jest leczenie uzdrowiskowe polegające na pobycie świadczeniobiorcy w szpitalu uzdrowiskowym lub, gdy świadczeniobiorca odbywa leczenie uzdrowiskowe w formie rehabilitacji uzdrowiskowej w szpitalu uzdrowiskowym. 

Lekarz kierując i kwalifikując pacjenta na leczenie uzdrowiskowe opiera się na wskazaniach i przeciwwskazaniach do leczenie uzdrowiskowego. Zarówno wskazania i jak i przeciwwskazania są analizowane indywidualnie w odniesieniu do każdego pacjenta.

Okres pobytu na leczeniu uzdrowiskowym wynosi dla leczenia: 

»	w szpitalu uzdrowiskowym - 21 dni (okres może być wydłużony na wniosek lekarza zakładu lecznictwa uzdrowiskowego, za zgodą oddziału NFZ)
»	uzdrowiskowego w formie rehabilitacji uzdrowiskowej w szpitalu uzdrowiskowym - 28 dni;
»	w sanatorium uzdrowiskowym - 21 dni;
»	uzdrowiskowego w formie rehabilitacji uzdrowiskowej w sanatorium uzdrowiskowym - 28 dni;
»	ambulatoryjnego - do 18 dni zabiegowych.

Okres pobytu na leczeniu uzdrowiskowym dla dzieci wynosi: 

»	dla leczenia w szpitalu uzdrowiskowym - 27 dni (okres może być wydłużony na wniosek lekarza zakładu lecznictwa uzdrowiskowego, za zgodą oddziału NFZ)
»	dla leczenia w sanatorium uzdrowiskowym - 21 dni;
»	dla leczenia ambulatoryjnego do 18 dni zabiegowych.

W razie istnienia przeciwwskazań do leczenia uzdrowiskowego lekarz może skierować pacjenta na konsultację do właściwego lekarza specjalisty. Druk skierowania wystawiany przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego nie gwarantuje przydziału leczenia w uzdrowisku. Także proponowane przez lekarza konkretne uzdrowisko jest wyłącznie wskazówką dla NFZ w przydziale skierowania.

Skierowanie na leczenie uzdrowiskowe wymaga potwierdzenia przez oddział wojewódzki NFZ. Właściwy do potwierdzenia skierowania jest oddział NFZ miejsca zamieszkania pacjenta lub, jeśli nie można ustalić miejsca zamieszkania, oddział właściwy dla lekarza, który wystawił skierowanie. Kwalifikacji dokonuje zespół lekarzy o specjalizacji balneologii i medycyny fizykalnej lub rehabilitacji medycznej. Skierowanie powinno być rozpatrzone w ciągu 30 dni od dnia wpłynięcia do Funduszu. Termin ten może zostać przedłużony z przyczyn proceduralnych o 14 dni. O przyznaniu lub odmowie przyznania sanatorium Wojewódzki Odział NFZ informuje pisemnie podając przyczyny. Jeśli osoba starająca się o leczeni uzdrowiskowe zostanie zakwalifikowana, lecz miejsca sanatoryjne zostały wyczerpane w danym roku zostaje wpisana na listę oczekujących.

Okres oczekiwania: 

-		około 18 miesięcy - sanatorium,
-		około 6 miesięcy - szpital uzdrowiskowy,
-		około 14 dni - ambulatorium. ZASADY KWALIFIKOWANIA CHORYCH DO LECZENIA UZDROWISKOWEGO Chory zakwalifikowany do leczenia uzdrowiskowego powinien spełniać 3 podstawowe warunki: 1. Jego organizm musi mieć odpowiednią wydolność pozwalającą na jego obciążenie bodźcami, których źródłem są stosowane zabiegi, klimat i czynny tryb życia. Chory musi być zdolny do samoobsługi , 2. Chory narząd lub układ narządów musi mieć jeszcze zdolność reagowania na bodźce fizykalne, 3. Chory musi mieć chęć współpracy z lekarzem, a także chęć leczenia w uzdrowisku. Przy kierowaniu do uzdrowiska obowiązuje reguła „ właściwy chory, we właściwym czasie , do właściwego uzdrowiska”. Należy przy tym brać pod uwagę : - chorobę podstawową i choroby współistniejące, - okres choroby, - stan wydolności ogólnej i poszczególnych narządów, - wiek kalendarzowy i wiek biologiczny, - fazę i stadium choroby ( zaostrzenie, remisja czy nawrót oraz tendencję przebiegu procesu chorobowego ), - profil leczniczy uzdrowiska, - oddalenie od miejsca zamieszkania , - warunki klimatyczne, -rodzaj zakładu lecznictwa uzdrowiskowego. Dodatkowo : • Leczenie uzdrowiskowe musi być stosowane odpowiednio wcześnie, a nie jako ostateczne rozwiązanie, • Przed skierowaniem na leczenie należy wykorzystać kliniczno-chemiczne , serologiczne i fizykalne metody badań , a także różnego rodzaju testy wysiłkowe • Należy wykonać wszystkie badania potrzebne do dokładnego rozpoznania i przeprowadzenia odpowiedniego leczenia, • We wniosku oprócz wyników badań, należy umieścić także ocenę wydolności , sprawności układu oddechowego, stadium zaburzeń krążenia obwodowego i w przypadku RZS - ocenę okresu choroby. Rodzaje leczenia uzdrowiskowego:
»		formy zamknięte (stacjonarne): wczesna rehabilitacja uzdrowiskowa, leczenie szpitalne, leczenie sanatoryjne,
»		formy otwarte (ambulatoryjne).

Zapewnienie ambulatoryjnych świadczeń zdrowotnych należy w uzdrowisku do zadań przychodni uzdrowiskowej i zakładu przyrodoleczniczego. Uzyskanie skierowania na leczenie ambulatoryjne ubezpieczony uzyskuje w trybie podobnym jak do leczenia stacjonarnego w sanatorium uzdrowiskowym czy szpitalu uzdrowiskowym. Po otrzymaniu skierowania na leczenie ambulatoryjne pacjent uzgadnia termin przyjazdu z kierownictwem zakładu uzdrowiskowego do którego dostał skierowanie. W trybie leczenia ambulatoryjnego wyżywienie i zakwaterowanie pacjent zabezpiecza sobie we własnym zakresie. 

Skierowany do sanatorium ponosi następujące koszty: 

-	przejazdu na leczenie uzdrowiskowe i z leczenia uzdrowiskowego oraz
-	częściową odpłatność za koszty wyżywienia i zakwaterowania w sanatorium uzdrowiskowym,
-	opłatę uzdrowiskową w kwocie nie większej niż 3,33 zł dziennie.

Odpłatności za koszty wyżywienia i zakwaterowania w prewentorium i sanatorium uzdrowiskowym nie ponoszą: 

-	dzieci i młodzież do ukończenia lat 18, a jeżeli kształcą się dalej - do ukończenia lat 26,
-	dzieci niepełnosprawne w znacznym stopniu - bez ograniczenia wieku,
-	dzieci uprawnione do renty rodzinnej.

Odpłatność za pobyt w sanatorium uzdrowiskowym różnicuje się ze względu na sezon rozliczeniowy, w którym świadczeniobiorca odbywa leczenie. Ustalone są dwa sezony rozliczeniowe: 

1)	sezon I - od dnia 1 października do dnia 30 kwietnia;
2)	sezon II - od dnia 1 maja do dnia 30 września.

Do zadań prewentorium uzdrowiskowego dla dzieci należy w szczególności zapewnienie dziecku pochodzącemu ze środowiska zagrożonego rozwojem niektórych chorób, które skierowano na leczenie uzdrowiskowe w prewentorium:

1. udzielania całodobowych świadczeń opieki zdrowotnej w warunkach stacjonarnych;

2. opieki lekarskiej i całodobowej opieki pielęgniarskiej;

3. realizacji przewidzianych programem zabiegów przyrodoleczniczych z wykorzystaniem naturalnych surowców leczniczych oraz urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego;

4. świadczeń profilaktycznych;

5. świadczeń opiekuńczych;

6. edukacji zdrowotnej.

Kierunki lecznicze uzdrowisk.
1)	choroby ortopedyczno-urazowe;
2)	choroby układu nerwowego;
3)	choroby reumatologiczne;
4)	choroby kardiologiczne i nadciśnienie;
5)	choroby naczyń obwodowych;
6)	choroby górnych dróg oddechowych;
7)	choroby dolnych dróg oddechowych;
8)	choroby układu trawienia;
9)	cukrzyca;
10	otyłość;
11	choroby endokrynologiczne;
12	osteoporoza;
13	choroby skóry;
14	choroby kobiece;
15	choroby nerek i dróg moczowych;
16	choroby krwi i układu krwiotwórczego;
17	choroby oka i przydatków oka.

Minister Zdrowia po analizie przedstawionych przez Prezydentów, Burmistrzów i Wójtów Gmin Uzdrowiskowych operatach uzdrowiskowych, biorąc pod uwagę świadectwa wód i borowin leczniczych oraz klimatu leczniczego, wydanych przez uprawnione jednostki naukowe, a także posiadaną specjalistyczną kadrę medyczną i osiągnięcia w leczeniu danego profilu w uzdrowisku, wydał Decyzje, potwierdzające o możliwości prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego w danym uzdrowisku w określonych kierunkach leczniczych:

Augustów: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby naczyń obwodowych,
-	osteoporoza.

Busko - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	osteoporoza,
-	choroby skóry.

Ciechocinek: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby naczyń obwodowych,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	cukrzyca,
-	otyłość,
-	osteoporoza,
-	choroby kobiece.

Cieplice Śląskie - Zdrój:

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	osteoporoza,
-	choroby nerek i dróg moczowych,
-	choroby oka i przydatków oka.

Czerniawa - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	osteoperoza,
-	cukrzyca.

Dąbki: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby endokrynologiczne.

Długopole - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby naczyń obwodowych,
-	choroby układu trawienia,
-	choroby krwi i układu krwiotwórczego,
-	cukrzyca,

Duszniki - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby naczyń obwodowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby układu trawienia,
-	osteoporoza,
-	choroby kobiece.

Goczałkowice - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	osteoporoza.

Gołdap: 

-	choroby ortopedyczno -urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby kobiece.

Horyniec - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	osteoporoza,
-	choroby skóry,
-	choroby kobiece.

Inowrocław: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby układu trawienia,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby naczyń obwodowych.

Iwonicz - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby układu trawienia,
-	otyłość,
-	osteoporoza,
-	choroby kobiece.

Jedlina - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby układu trawienia,
-	choroby nerek i dróg moczowych.

Kamień - Pomorski: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby neurologiczne,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby dolnych dróg oddechowych.

Kołobrzeg: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	cukrzyca,
-	otyłość,
-	choroby endokrynologiczne,
-	osteoperoza,
-	choroby skóry.

Konstancin - Jeziorna: 

-	choroby układu nerwowego,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych.

Krasnobród: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	otyłość.

Krynica - Zdrój: 

-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby układu trawienia,
-	cukrzyca,
-	choroby kobiece,
-	choroby nerek i dróg moczowych,
-	choroby krwi i układu krwiotwórczego.

Kudowa - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby naczyń obwodowych,
-	choroby układu trawienia,
-	choroby endokrynologiczne,
-	choroby krwi i układu krwiotwórczego.

Lądek - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby naczyń obwodowych,
-	osteoporoza,
-	choroby skóry,
-	choroby kobiece.

Muszyna - Złockie: 

-	choroby reumatologiczne,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby układu trawienia,
-	choroby endokrynologiczne.

Nałęczów: 

-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie.

Piwniczna: 

-	choroby reumatologiczne,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby układu trawienia.

Polanica - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby układu trawienia.

Polańczyk: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby endokrynologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	cukrzyca.

Połczyn - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	otyłość,
-	osteoporoza,
-	choroby kobiece.

Przerzeczyn - Zdrój:

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne.

Rabka - Zdrój: 

-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby ortopedyczno-urazowe,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby skóry,
-	cukrzyca.

Rymanów - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby nerek i dróg moczowych.

Solec - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	osteoporoza,
-	choroby skóry.

Sopot: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	osteoporoza.

Supraśl: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych.

Swoszowice:

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	osteoporoza,
-	choroby skóry.

Szczawnica 

-	choroby ortopedyczno urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	otyłość.

Szczawno - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby układu trawienia,
-	cukrzyca,
-	otyłość,
-	osteoporoza,
-	choroby nerek i dróg moczowych.

Świeradów - Zdrój:

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby naczyń obwodowych,
-	choroby skóry,
-	choroby kobiece,
-	osteoporoza,
-	cukrzyca.

Świnoujście: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	otyłość,
-	choroby endokrynologiczne,
-	osteoporoza,
-	choroby skóry.

Ustka: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby endokrynologiczne,

Ustroń: 

-	choroby ortopedyczno -urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	choroby naczyń obwodowych,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	cukrzyca,
-	otyłość,
-	osteoporoza.

Wapienne: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby reumatologiczne.

Wieniec - Zdrój: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby kardiologiczne i nadciśnienie,
-	osteoporoza.

Wysowa: 

-	choroby ortopedyczno - urazowe,
-	choroby układu nerwowego,
-	choroby reumatologiczne,
-	choroby górnych dróg oddechowych,
-	choroby dolnych dróg oddechowych,
-	choroby układu trawienia,
-	cukrzyca,
-	otyłość,
-	osteoporoza,
-	choroby nerek i dróg moczowych,

Żegiestów - Zdrój: 

-	choroby reumatologiczne,
-	choroby układu trawienia,
-	choroby nerek i dróg moczowych.

Lekarz kierując i kwalifikując pacjenta na leczenie uzdrowiskowe opiera się na wskazaniach i przeciwwskazaniach do leczenia uzdrowiskowego. Zarówno wskazania i jak i przeciwwskazania są analizowane indywidualnie w odniesieniu do każdego pacjenta. W razie istnienia przeciwwskazań do leczenia uzdrowiskowego lekarz może skierować pacjenta na konsultację do właściwego lekarza specjalisty.

Ogólne wskazania do stosowania kuracji uzdrowiskowej:

• Rehabilitacja po ciężkich chorobach lub operacjach, której celem jest szybkie włączenie chorego do życia w społeczeństwie i pracy zawodowej.

• Ograniczenie czynnika ryzyka i usunięcie zaburzeń w mechanizmach regulacyjnych, które występują w okresie poprzedzającym powstanie zmian organicznych, jest to zapobieganie pierwotne chorobom

• Zapobieganie powstaniu powikłań lub nawrotów przy utrzymującej się chorobie przewlekłej. Jest to zapobieganie wtórne.

• Leczenie chorób przewlekłych, przy czym celem jest uruchomienie istniejących jeszcze rezerw czynnościowych i trening własnych mechanizmów obronnych organizmu.

PRZECIWWSKAZANIA OGÓLNE I KARDIOLOGICZNE DO LECZENIA 
UZDROWISKOWEGO^*

1.	Ostre choroby zakaźne;
2.	Choroby zakaźne (czynna gruźlica, choroby weneryczne, choroby pasożytnicze, grzybica, świerzb, owsica, lamblioza);
3.	Ogniska zapalne (ropne zapalenie migdałów, ropne zapalenie zatok obocznych nosa, ropnie okołozębowe, grzybice skóry);
4.	Wirusowe zapalenia wątroby oraz objawy żółtaczki;
5.	Choroby mające istotne wskazania do zabiegów chirurgicznych w trybie ostrym (kamica pęcherzyka żółciowego, kamica nerki, zwężenie odźwiernika, krwawienia z przewodu pokarmowego, przepuklina ze skłonnością do uwięźnięcia i inne);
6.	Pełnoobjawowa niewydolność krążenia i oddychania;
7.	Niewydolność wątroby;
8.	Skazy krwotoczne;
9.	Choroby psychiczne, upośledzenie umysłowe znaczne i głębokie;
10.	Głębokie zaburzenia osobowości i zachowania stwarzające problemy w funkcjonowaniu społecznym;
11.	Organiczne zaburzenia psychiczne upośledzające funkcje poznawcze,
12.	Zniedołężnienie, całkowita niesprawność do samoobsługi;
13.	Choroby wyniszczające układowe;
14.	Ciężkie stany ogólne z przeciwwskazaniami do transportu;
15.	Nietrzymanie moczu i kału dużego stopnia (cewnikowanie na stałe pęcherza);
16.	Zespół uzależnienia od alkoholu, uzależnienie od substancji psychoaktywnych;
17.	Padaczka z częstymi napadami (jeden raz w miesiącu lub częściej, padaczka skroniowa);
18.	Czynna choroba nowotworowa;
19.	Stany w przebiegu leczenia operacyjnego lub zachowawczego czerniaka złośliwego, białaczki, ziarnicy złośliwej, chłoniaków złośliwych i nowotworów nerki, jeżeli leczenie uzdrowiskowe ma nastąpić przed upływem 5 lat, w przypadku pozostałych chorób nowotworowych przed upływem 1 roku od zakończenia leczenia;
20.	Ciąża i okres karmienia;
21.	Choroby niedokrwienne serca takie jak: a) stabilna choroba niedokrwienna serca w stadium III-IV według CCS - stopień ograniczenia codziennej aktywności życiowej, b) niestabilna choroba niedokrwienna serca, c) zawał mięśnia sercowego, d) chorzy w pierwszych dwóch tygodniach po zawale, e) chorzy ze znacznie upośledzoną funkcją skurczową < 35%, f) chorzy po zawale z wybitnie dodatnią próbą wysiłkową;
22.	Zaburzenia rytmu serca takie jak: a) zespół chorego węzła zatokowego bez zabezpieczenia stymulatorem układu przewodzącego, b) utrwalone migotanie przedsionków bez odpowiedniego leczenia przeciwzakrzepowego lub z niewydolnością krążenia, c) zespół preekscytacji z częstymi napadami migotania przedsionków lub częstoskurczów nawrotnych, d) migotanie komór w wywiadzie z wyjątkiem migotania komór we wczesnej fazie zawału i w wyniku ostrych zaburzeń elektrolitowych, e) częstoskurcz utrwalony w badaniu holterowskim (ponad 30 sekund) lub częste napady częstoskurczu w wywiadzie związane z organiczną choroba serca, f) częstoskurcz nieutrwalony, salwy i pary pobudzeń dodatkowych;
23.	Zaburzenia przewodzenia: blok przedsionkowo-komorowy III stopnia bez zabezpieczenia układem stymulującym oraz bloki trójpęczkowe pęczka Hisa;
24.	Choroby mięśnia sercowego w fazie ostrej;
25.	Kardiomyopatia rozstrzeniowa z towarzyszącą niewydolnością krążenia;
26.	Infekcyjne zapalenie wsierdzia;
27.	Nadciśnienie tętnicze 3 stopnia z dwoma i więcej czynnikami ryzyka, w fazie złośliwej oraz w fazie powikłań narządowych takich jak: niewydolność serca III-IV według NYHA oraz niewydolność nerek;
28.	Stany endokrynologiczne w zakresie przysadki, tarczycy i nadnerczy w okresie niewyrównania hormonalnego.

Przy przeciwwskazaniach do leczenia uzdrowiskowego obowiązuje zasada indywidualnego podejścia do stanu chorobowego pacjenta 

PRZECIWWSKAZANIA DO LECZENIA UZDROWISKOWEGO DZIECI^*

Przy kierowaniu i kwalifikowaniu dzieci do leczenia uzdrowiskowego obowiązują przeciwwskazania takie, jak przy kierowaniu osób dorosłych, oraz dodatkowo: 

»	upośledzenia umysłowe znaczne lub głębokie;
»	zespół Downa powodujący znaczny i głęboki niedorozwój;
»	padaczka - z uwzględnieniem stanu klinicznego i częstotliwości napadów;
»	wady serca siniczne i warunkowo siniczne;
»	schorzenia wymagające specjalnej, indywidualnej opieki (niewidomi, głuchoniemi) - tylko w przypadku braku opiekuna;
»	wady wrodzone ograniczające w znacznym stopniu czynności organizmu lub poszczególnych narządów;
»	ropne zmiany na skórze.

Istotą leczenia uzdrowiskowego jest:

- wyrównanie czynności narządów, np. przez pobudzenie pracy jakiegoś osłabionego narządu lub zahamowanie nadmiernej,

- przywrócenie jakiejś czynności do poziomu wyjściowego,

- ćwiczenia czynności w celu poprawy reagowania na bodźce,

- trening wszystkich narządów w celu zwiększenia sprawności i wydolności fizycznej,

- wzmocnienie zdolności przystosowawczych organizmu do środowiska społecznego,

- wzmocnienie naturalnych mechanizmów samozdrowienia i samoobrony organizmu,

- czasowe wyłączenie chorego z chorobotwórczego środowiska życia i pracy,

- zmiana niewłaściwego trybu życia i nawyków,

- usunięcia napięcia emocjonalnego,

- wdrożenie czynnego dbania o własne zdrowie.

Cele i zadania leczenia uzdrowiskowego. Zadaniem kuracji uzdrowiskowej jest:

• Leczenie uzupełniające chorób przewlekłych

• Skracanie okresu zdrowienia

• Przystosowanie do czynnego życia po wielu ciężkich chorobach, w następstwie których powstały trwałe zmiany w organizmie

• W przypadku chorób zawodowych- utrzymanie zdolności do pracy i utrwalenie zadowalającego stanu zdrowia

• Przedstawienie i pobudzenie sił porządkujących czynności życiowe organizmu i sił „samoleczących”

Leczenie uzdrowiskowe jest dopełnieniem i równocześnie wzmocnieniem leczenia prowadzonego innymi metodami, pobudza ono potencjalne rezerwy wydolności i zwiększa siły obronne oraz przyspiesza proces zdrowienia przez:

• Trening mechanizmów regulacyjnych w jeszcze zdrowej części organizmu;

• Uporządkowanie i harmonizację regulacji autonomicznej;

• Regulację zasadniczych czynności oddychania, krążenia, ruchu, gospodarki cieplnej, snu, trawienia, ukrwienia narządów, przemiany materii

• Poprawę lub odzyskanie psychofizycznej sprawności czynnościowej

Leczenie uzdrowiskowe ma duże znaczenie dla leczenia, rehabilitacji i profilaktyki chorób, przede wszystkim przez:

• Ćwiczenia bierne i czynne czynności poszczególnych narządów w celu poprawy zdolności reagowania na bodźce i adaptacji do nich;

• Ćwiczenie ogólnej wydolności w celu zwiększenia zdolności organizmu do wysiłku fizycznego;

• Czasowe wyłączenie chorego spod szkodliwych wpływów środowiska i niehigienicznego trybu życia (np. zanieczyszczeń powietrza, hałasu, niewłaściwego odżywiania, używek, nadużywania leków) oraz usunięcie napięcia emocjonalnego, m.in. przez zwolnione tempo, uregulowany tryb życia, rozrywki kulturalne, oddziaływanie pięknego krajobrazu, klimatu itp.;

• Wychowanie zdrowotne, prowadzące do wdrożenia higienicznych nawyków i czynnego dbania o własne zdrowie oraz wzbudzenia motywacji do walki z czynnikami szkodliwymi zagrażającymi zdrowiu lub do walki z chorobą.

ZASADY LECZENIA UZDROWISKOWEGO

- kompleksowe prowadzenie usprawniania czynności w sposób wielo- i różnoelementowy,

- usprawnianie powinno się odbywać według szczegółowo i indywidualnie opracowanego planu dla każdego chorego,

- w planie tym należy uwzględnić odpowiednią kolejność ściśle dawkowanych zabiegów, przy równoczesnym wykorzystaniu czynników klimatycznych, dietetycznych, krajobrazowych i kulturalno-oświatowych,

- w razie konieczności stosowanie farmakologii,

- unikanie polipragmazji zabiegowej,

- kinezyterapia prowadzona w sposób interesujący,

- uwzględnienie indywidualnych zdolności reagowania organizmu na bodźce zabiegowe w czasie kuracji,

- leczenie uzdrowiskowe ma służyć poprawie sprawności fizycznej,

- utrzymanie poprawy stanu zdrowia przez dłuższy czas,

- stosowanie celowanego leczenia poszczególnych narządów lub układów narządów bez równoczesnego obciążania innych,

- podstawową formą leczenia jest ruch, którego działanie wzmacniają współistniejące czynniki bioklimatyczne, fizyczne i chemiczne składniki wody leczniczej,

- programowe nauczanie zasad zdrowego trybu życia, a także wzbudzanie do walki z chorobami i zagrożeniami,

- stosowanie metod psychologicznych w celu wzmocnienia działania leczniczego zabiegów i skuteczności wychowania zdrowotnego

Okresy kuracji uzdrowiskowej

Jordan podzielił przebieg leczenia uzdrowiskowego na 6 faz:

1. Wstępną, występującą jeszcze w miejscu zamieszkania chorego. Zachodzi w niej proces psychofizycznego przygotowania się chorego do odbycia kuracji uzdrowiskowej, którego wynikiem jest pozytywne nastawienie chorego do niej. Faza ta jest analogiczna do znanego w fizjologii pracy okresu nastawienia się na pracę jeszcze przed wyjściem z domu.

2. Przestawienia się chorego z dotychczasowego trybu życia na tryb życia w uzdrowisku, tzn. zgodny z regulaminem uzdrowiskowym. Koniec tego okresu przypada na 3-4 dzień pobytu w uzdrowisku

3. Aklimatyzacji, w której to fazie następuje dostosowanie się organizmu chorego do nowego środowiska i do bodźców dostarczanych zabiegami. W tej fazie, na ogół pomiędzy 8 i 12 dniem kuracji uzdrowiskowej, przypada krytyczny szczyt reaktywności organizmu.

4. Fazę, w której występuje odczyn uzdrowiskowy, ze szczytem między 18 i 22 dniem kuracji.

5. Końcową, w której pojawia się dopiero właściwy wynik kuracji.

6. Ostatnią, która występuje w miejscu zamieszkania chorego, już po powrocie z uzdrowiska.

Z chwilą gdy kuracjusz przestaje poddawać się zabiegom, pojawia się faza reklimatyzacji polegająca na dezadaptacji do bodźców, które działały na organizm chorego w trakcie leczenia uzdrowiskowego.

W okresie między 8 i 12 oraz 18 i 23 dniem kuracji uzdrowiskowej należy szczególnie starannie kontrolować stan zdrowia pacjentów. Dotyczy to zwłaszcza ludzi starszych, u których sama reakcja wstępna jest znacznie większa niż u młodszych, zmiana środowiska stanowi bowiem dla nich większe obciążenie.

Odczyn uzdrowiskowy polega na występowaniu przejściowego pogarszania się stanu zdrowia pacjenta. Może on doprowadzić do kryzysu w leczeniu uzdrowiskowym. Nazywany jest on także odczynem kąpielowym gdyż pojawia się po 3-6 kąpieli leczniczej, między końcem pierwszego, a początkiem czwartego tygodnia leczenia. Spowodowany jest on nadmierną reakcją organizmu na bodźce związane z kuracją uzdrowiskową. Gdy nie ma powikłań, trwa on do 7 dni.

Kryzys w przebiegu leczenia związany jest ze zmniejszeniem zdolności organizmu do przeciwdziałania obciążeniom bodźcami fizykalnymi, a wiec o zmniejszeniu sprawności regulacji autonomicznego układu nerwowego. Stanowi to poważne zagrożenie dla pacjenta i w najgorszym przypadku może prowadzić nawet do jego śmierci. Gdy siły kompensacyjne organizmu nie są wystarczające do przezwyciężenia odczynu uzdrowiskowego, należy przerwać zabiegi lub zmniejszyć ich siłę. Lekarz prowadzący musi być zatem zobowiązany do starannego notowania subiektywnych spostrzeżeń pacjenta.

Natężenie odczynu uzdrowiskowego zależy od rodzaju choroby pacjenta, jej przebiegu, reaktywności organizmu, ale również od ilości i intensywności zabiegów. Odczyn może pogarszać również sytuacja meteorologiczna. Odczyn uzdrowiskowy nie wpływa na wynik kuracji tylko wtedy gdy nie jest zbyt silny i gdy nie wywoła żadnych zmian czynnościowych w organizmie, np. niewydolność krążenia. Kuracja uzdrowiskowa powinna być zatem prowadzona w sposób przemyślany i planowy, a bodźce stosowane w fizykoterapii powinny być indywidualnie dobrane dla każdego pacjenta. Nadmierne obciążenie nimi organizmu pacjenta, wywiera na niego ujemny wpływ i przekracza jego możliwości adaptacyjne.

ZMIANY REAKTYWNOŚCI ORGANIZMU W PRZEBIEGU LECZENIA UZDROWISKOWEGO

Opisane są dwa modele zmian reaktywności organizmu :

1. Charakteryzuje go 7 dniowa okresowość i wczesne występowanie maksimum reaktywności. Maksymalna amplituda reakcji ergotropowej występuje około 7 dnia leczenia, natomiast pomiędzy 14 a 21 dniem zmniejsza się. Takiemu modelowi odpowiada również występowanie odczyny uzdrowiskowego. Według Hildebrandta charakterystyczny, czasowy i okresowy przebieg reaktywności w tym modelu jest wyrazem nieswoistego autonomicznego przestrojenia mającego na celu doprowadzenie do czynnościowej adaptacji. Wczesne wystąpienie maksimum reaktywności spowodowane jest bodźcowym działaniem zmiany klimatu i środowiska.

2. Późne pojawienie się szczytu reaktywności organizmu ( około drugiej połowy pobytu w uzdrowisku, najczęściej pod koniec 3 tygodnia). Jest on rzadszy. Występuje głównie w przebiegu leczenia kąpielami kwasowęglowymi oraz leczenia metodą Kneippa, przede wszystkim przy stanie trofotropowym autonomicznego układu nerwowego.

W lecznictwie uzdrowiskowym wyróżnia się trzy podstawowe reżimy, czyli ustalone metody postępowania, które łącznie decydują o całokształcie jego poziomu:

— reżim ogólnouzdrowiskowy,

— reżim sanatoryjny,

— reżim indywidualny.

Reżim ogólnouzdrowiskowy polega na postępowaniu mającym na celu zapewnienie wysokiego poziomu lecznictwa, warunków zdrowotnych, estetycznego wyglądu uzdrowiska, usług oraz rozrywek kulturalnych. Szczególnego znaczenia nabiera obecnie problem ochrony naturalnego środowiska uzdrowisk. Narastające uprzemysłowienie i napływ zmotoryzowanych turystów to czynniki zagrażające pięknu przyrody uzdrowisk oraz burzące ich lokalny bioklimat.

Reżim sanatoryjny można określić jako pozostający pod kontrolą lekarską rytm działalności sanatorium, zapewniający optymalne warunki leczenia. Dotyczy on zarówno chorego, jak i personelu służby zdrowia sanatorium. Podstawowym założeniem reżimu jest unormowanie trybu życia chorego w taki sposób, aby zapewniał on właściwe warunki leczenia. Sen, wypoczynek, zabiegi lecznicze, posiłki, spacery i rozrywki kulturalne są rozmieszczone w czasie i zaplanowane. Egzekwowanie od chorych przestrzegania tego porządku z jednej strony ułatwia leczenie, z drugiej zaś wyrabia u nich nawyki, które przeniesione w warunki życia codziennego mogą stać się ważnym czynnikiem wpływającym korzystnie na przebieg występujących u nich chorób. Reżim sanatoryjny nakłada również poważne obowiązki na personel służby zdrowia. Musi on wykazywać w stosunku do chorych dużą troskliwość, a jednocześnie wymagać od nich ścisłego przestrzegania zasad obowiązujących w sanatorium.

Reżim indywidualny chorego wynika w logiczny sposób z reżimu sanatoryjnego. Jego cechy indywidualne są związane z przebiegiem schorzenia, zasadniczym celem pobytu chorego w sanatorium oraz jego możliwościami fizycznymi i psychicznymi. W zależności od tych czynników stosuje się reżim oszczędzający lub trenujący. Reżim oszczędzający cechuje mniejsze nasilenie procesu leczniczego oraz oszczędzający tryb życia, w którym wypoczynek przeważa nad wysiłkiem. Postępowanie lecznicze oszczędzające stosuje się w pierwszych dniach pobytu chorego w sanatorium w celu ułatwienia mu aklimatyzacji. Reżim trenujący cechuje intensywne leczenie balneologiczne i fizykalne. Ponadto stosuje się ruch i rozrywki kulturalne z jednej strony, wypoczynek zaś z drugiej, w takiej proporcji, która uaktywnia chorego i działa wzmacniająco na ustrój. Ważnym elementem reżimu indywidualnego jest przestrzeganie przez chorego zleconych zabiegów leczniczych oraz picia wód. Niezbędne jest również przestrzeganie zaleceń dietetycznych oraz zakazu palenia tytoniu i picia alkoholu. Przedłużenie reżimu sanatoryjnego stanowią zalecenia lekarza udzielone podczas wizyty podsumowującej wyniki leczenia sanatoryjnego. Przestrzeganie ich zależy oczywiście w dużej mierze od chorego. Po zakończeniu leczenia sanatoryjnego dalszą opiekę nad chorym przejmuje jego lekarz rejonowy lub zakładowy, który na podstawie uwag i zaleceń lekarza sanatoryjnego kontynuuje leczenie, mające na celu utrwalenie wyników uzyskanych podczas pobytu w sanatorium.

20

---