Przegląd religii żywych

Obecny świat religii żywych, pomimo znacznego zubożenia, jest nadal bardzo bogaty i zróżnicowany. Można je podzielić na cztery wielkie grupy:

1) wielkie systemy religii światowych, zwanych uniwersalistycznymi (najważniejsze: chrześcijaństwo, islam, buddyzm), 2) historyczne religie narodowe (najważniejsze: judaizm, hinduizm, szintoizm), 3) pozostałości religii ludów plemiennych (np. eskimoskie, indiańskie, afrykańskie, australijskie), 4) nowe religie i ruchy religijne (np. New Age, ruchy neopogańskie, różne odmiany okultyzmu).

Religie uniwersalistyczne, skupiające dzisiaj największą liczbę wyznawców, adresowane są do wszystkich, bez względu na rasę i narodowość.

Wśród religii światowych, najliczniejsze jest wywodzące się z judaizmu chrześcijaństwo. Skupia ono we wszystkich swych odmianach 1 759 000 000 wiernych, przy czym w ciągu ostatnich 50 lat podwoiło ono stan posiadania. U podstaw tej religii stoi postać Jezusa z Nazaretu, nauczającego w I w. n.e. w Galilei i w Judei, któremu wszyscy chrześcijanie przyznają cechy boskie, a kanoniczną księgą świętą jest dla nich Biblia, składająca się ze Starego i Nowego Testamentu. Cechą charakterystyczną chrześcijaństwa jest wiara w odkupienie grzechów ludzkości przez śmierć i zmartwychwstanie Jezusa oraz zasada miłości Boga i drugiego człowieka. Chrześcijaństwo dzieli się na wiele odłamów należących do kilku gł. nurtów wyodrębnionych w ciągu dwóch tysiącleci:

1) najliczniejszym wyznaniem chrześcijańskim (a także najliczniejszym ze wszystkich religii) pozostaje nadal rzymski katolicyzm (2001 — 1,07 miliarda wyznawców); jego wyznacznikiem jest zasada jedności Urzędu Nauczycielskiego Kościoła (pod zwierzchnictwem papieża — biskupa Rzymu), Tradycji i Pisma Świętego; katolicyzm ma wyznawców na wszystkich kontynentach świata;

2) prawosławie, wschodni nurt chrześcijaństwa, wyodrębniony ostatecznie w 1054 na skutek odrzucenia przez patriarchę Konstantynopola prymatu papieża rzymskiego. Dominuje on dziś wśród Greków, Rumunów i narodów wschodniosłowiańskich. Ponadto wyróżnia się: starożytne kościoły wschodnie: nestorianie i monofizyci (kościoły: koptyjski, etiopski, syryjski, ormiański) wyodrębnione w V w. na tle sporu o naturę Chrystusa, zaliczające się do tradycji prawosławnej. Razem — 216 milionów wyznawców.

3) protestantyzm, powstały w XVI w. jako wynik wielkiego ruchu religijnego, zwanego reformacją. Zwolennicy reformacji różnili się w poglądach i nie stworzyli jednolitego Kościoła, największe kościoły to luterański i odwołujący się do kalwinizmu ewangelicko-reformowany. Wyznawcy obu tych nurtów pozostają ze sobą na ogół w tzw. wspólnocie kościelnej.

Do tradycji protestanckiej zalicza się często także anglikanizm (będący swoistą drogą środka pomiędzy wyznaniami reformacyjnymi i katolicyzmem). Inne duże wyznania to baptyści, metodyści, ewangeliczni chrześcijanie; protestanci skupiają razem 428 milionów wiernych (w tym 81 milionów anglikanów).

Drugą co do liczebności wiernych religią uniwersalistyczną jest założony przez Mahometa islam. Skupia on we wszystkich odmianach 996 milionów wiernych, zwanych muzułmanami. Jest on bardzo dynamiczny. W ciągu ostatniego 50-lecia ilość wiernych wzrosła tu trzykrotnie. Podstawą islamu jest wiara w jednego Boga (arab. Allah) i objawienie zawarte w świętej księdze (arab. Koran), która jest zbiorem recytacji proroka Mahometa (arab. Muhammada).

Właściwą postawą muzułmanina jest bezwarunkowe podporządkowanie się Bogu (to właśnie znaczy słowo — islam). Wierni powinni tworzyć gminę (arab. umma), spełniać 5 podstawowych obowiązków (wyznania wiary, modlitwa, post, jałmużna i pielgrzymka do Mekki), a Koran ma być dla nich źródłem prawa i wzorcem postępowania. W Islamie występuje kilka nurtów, lecz ich największą część (ok. 80%) stanowią tzw. sunnici. Spośród mniejszości religijnych najważniejsi są szyici, których wyznanie jest oficjalną religią państwową (od 1979) w dzisiejszym Iranie. Jednym z ważniejszych problemów współczesnego islamu jest jego stosunek do kultury zachodniej i obowiązujących w niej praw. Niektóre z państw muzułmańskich przyjęły wzorce zachodnie i oddzieliły religię od państwa (np. Turcja). W innych dominuje tzw. fundamentalizm, czyli dążenie do uznania prawa muzułmańskiego za państwowe i podporządkowania całego życia społeczeństwa zasadom islamu (np. Iran, Afganistan).

Trzecią wielką religią uniwersalną jest buddyzm. Jego podstawą jest nauka Siddharty Gautamy, zw. Buddą — nauczycielem i myślicielem (żył w Indiach na przełomie VI i V w. p.n.e). Wyznają go 303 miliony ludzi, gł. w Azji Południowo Wschodniej, Chinach, Mongolii, Korei i Japonii. Istotą buddyzmu jest wskazanie ludziom drogi do wyzwolenia z bólu kolejnych ziemskich żywotów. Tylko podążając drogą Buddy (dharma) i przyjmując jego Cztery Szlachetne Prawdy można wyzwolić się z koła wcieleń i osiągnąć stan nie cierpienia zwany nirwaną. Charakterystyczną cechą buddyzmu jest życie zakonne pozwalające na medytację. Buddyzm, jak wszystkie wielkie religie, uległ także historycznym podziałom. Najważniejsze odłamy to: 1) hinajana (Mały Wóz) panujący na Lance (Cejlonie) i w Indochinach; 2) mahajana (Wielki Wóz) w Chinach, Korei i Japonii; 3) lamaizm typowy dla Nepalu, Tybetu i Mongolii.

Spośród religii narodowych najwięcej wyznawców, bo aż 705 milionów, ma dziś hinduizm. Jest to religia historyczna, o bardzo starych korzeniach sięgających II, a może nawet III w. p.n.e. Obecna jej faza poprzedzona jest przez 2 starsze stadia zwane wedyzmem i braminizmem. Hinduizm uznaje autorytet Wed i podział na 4 dziedziczne warny (stany), lecz gł. źródłem inspiracji jest dla niego Bhagavadgita (Pieśń Wzniosłego), wchodząca w skład ogromnego poematu heroicznego — Mahabharaty.

Ostatecznym celem życia człowieka jest całkowite zjednoczenie duszy (atmana) z bogiem (brahmanem), a najlepszym sposobem jego osiągnięcia było całkowite oddanie się mu (tzw. bhaktimarga). Choć dzisiejszy hinduizm jest nadal religią narodową, cieszy się coraz większą popularnością w USA i w Europie. Przykładem może tu być coraz liczniejszy ruch Hari Kryszna, będący w istocie jedną z sekt hinduistycznych.

Innymi ważnymi żywymi religiami narodowymi są: konfucjanizm i taoizm. Jeszcze 50 lat temu statystyki wykazywały łącznie 350 milionów zwolenników tych chińskich systemów religijnych. Obecnie przyznaje się do nich zaledwie 6 milionów, lecz jest to najprawdopodobniej rezultat represyjnej polityki wyznaniowej komunistycznego reżimu ChRL. Historycznymi religiami narodowymi Azji są również: japoński szintoizm oraz wyznawane gł. na terenie Indii: sikhizm i parsizm.

Szintoizm jest zbiorem pierwotnych wierzeń Japończyków, które z biegiem czasu stały się oficjalną religią państwową. Jego wyznawcy twierdzą, iż wierzą w 100 milionów bóstw (jap. kami), z których najważniejsza jest bogini słońca — Amaterasu. Od niej to, wg tradycji zapisanej w księgach, wywodzi się panująca dynastia, a więc i obecny cesarz Akihito.

Natomiast sikhizm jest religią założoną w czasach historycznych (XVI w.), a jego wyznawcy żyją w Pendżabie na zachodzie Indii. Jest on doktrynalnie pokrewny zarówno hinduizmowi (np. uznaje wędrówkę dusz), jak i islamowi (wiara w jednego Boga). Największym autorytetem i świętością dla każdego Sikha jest święta księga Adi Granth przechowywana w Złotej Świątyni w mieście Amritsar.

Parsizmem nazywamy stadium wymierającej religii irańskiej, założonej w starożytności przez proroka Zaratusztrę. Jej wyznawcy wierzą w kosmiczną walkę sił dobra i jasności, reprezentowanych przez stwórcę świata — Ormuzda (Ahuramazdę), z siłami zła i ciemności, skupionymi wokół Ahrimana (Angra Mainyu). W średniowieczu pewna część jego wyznawców wyemigrowała do Indii, gdzie dziś tworzą największe skupisko w Bombaju.

Szczególną pozycję wśród religii narodowych zajmuje judaizm ze względu na występowanie jego wyznawców na całym świecie oraz na jego wielki wkład w początek i doktrynę dwóch najliczniejszych religii uniwersalnych: chrześcijaństwa i islamu. Najważniejszą cechą judaizmu jest wiara w jednego Boga (hebr. Jahwe), który zawarł przymierze z przodkami Żydów. Najważniejszą księgą świętą judaizmu jest Tora, czyli 5 pierwszych ksiąg biblijnych, które weszły również w skład chrześcijańskich pism kanonicznych. Do judaizmu przyznaje się dziś 17 milionów wyznawców, z czego połowa zamieszkuje w USA, a ok. 4,5 miliona w kolebce swej religii — Izraelu.

Znaczna część ludzkości pozostaje nadal wyznawcami tradycyjnych religii plemiennych. Ich wspólną cechą jest brak świętych ksiąg i ogromna rola rytuałów i kultów w życiu codziennym. Są one bardzo zróżnicowane, gdyż każda społeczność plemienna ma swoje odrębne wierzenia i mitologie i zazdrośnie strzeżone obrzędy.

Na przeciwnym biegunie stoi grupa tzw. nowych religii, które wyrosły niemal na naszych oczach w XX w. Zrodziły się one w najbardziej zaawansowanej technicznie części świata jako forma buntu przeciw materialistycznemu, konsumpcyjnemu modelowi życia i formalizmowi tradycyjnych religii. Nowe religie są na ogół synkretyczne, tj. przenikają się w nich często: chrześcijaństwo, neopoganizm, hinduizm, buddyzm i praktyki magiczne. Wyznawcami są na ogół ludzie młodzi, ulegający urokowi głoszących je mistrzów, określanych czasem sanskryckim terminem guru.

---