Dzieje religii wymarłych

Badania nad religiami wymarłymi nie dostarczyły nam jak dotąd odpowiedzi na pytanie, jak dawne jest zjawisko religii. Nic w tym dziwnego. Należy ono do kultury duchowej, a wiadomości o najstarszych etapach dziejów ludzkości czerpiemy wyłącznie z pozostałości materialnych odkrywanych przez archeologów. Mogą nam one dostarczyć wskazówek, iż prahistoryczni ludzie posiadali wierzenia i praktykowali kulty, lecz nie niosą konkretnej wiedzy o ich poglądach czy wyobrażeniach.

Niektórzy religioznawcy uważają, iż pewne formy zachowań religijnych mogły występować już w najstarszej epoce prahistorycznej, zwanej dolnym paleolitem. W 1965 natrafiono na Węgrzech — w miejscowości Vertösszölös — na szczątki czaszki praczłowieka w otoczeniu narzędzi kamiennych i mikrośladów pożywienia z czasów przedostatniego zlodowacenia (ok. 250 tys. lat temu), co mogłoby wskazywać na istnienie w tym czasie wyobrażeń o pośmiertnym trwaniu duszy (przedmioty te miały pomóc zmarłemu w „życiu po śmierci”).

Ok. 40 tys. lat p.n.e. Pojawił się człowiek kopalny (nieróżniący się od nas fizycznie, tzw. neantrop). O jego wyobrażeniach religijnych świadczą już nie tylko celowe pochówki, lecz także wspaniały rozwój sztuk plastycznych. Malowidła ścienne, których klasycznym przykładem może być hiszpańska jaskinia w Altamira 
czy fr. Grota w Lascaux 
, są nie tylko zdumiewającym dowodem ówczesnego poziomu estetycznego ich twórców, lecz były też bez wątpienia miejscami, gdzie sprawowano ówczesny kult religijny. Były odpowiednikami dzisiejszych świątyń. Skoro istniał kult, z pewnością były też w ówczesnych społecznościach osoby lub grupy, które go wykonywały i kierowały życiem duchowym. Niestety, nie możemy ustalić, jak wyglądała ówczesna organizacja społeczna i w co wierzyli ówcześni ludzie.

Z biegiem tysiącleci doskonaliła się kultura ludzka i ok. 4, 5 tys. lat p.n.e. Pojawiły się w Mezopotamii (dzisiejszym Iraku) pierwsze wolno stojące świątynie o rozmiarach znacznie przekraczających ówczesne domy mieszkalne 
.

Świadczy to o znacznym rozwoju form kultowych i wysokim stopniu organizacji religijnej. Zapewne chęć utrwalania słów wypowiadanych przy sprawowaniu kultu oraz opowieści o początkach świata i o bogach stały się jedną z przyczyn wynalezienia pisma klinowego, które pojawiło się w Sumerze (pd. Irak) pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. Niewiele później, z podobnych przyczyn pojawiły się hieroglificzne napisy w Egipcie. Powstała pierwsza literatura religijna ukazująca całą skomplikowaną doktrynę ówczesnych religii. Najstarsze egipskie teksty religijne z ok. 2400 p.n.e.,

Zapisywane w korytarzach piramid V dynastii, dostarczają nam nie tylko imion ówczesnych bóstw, lecz także pozwalają przypuszczać, że w tych czasach istniało już pojęcie Boga oraz taka wizja bytowania w zaświatach, w której los zmarłego zależał od jego postępowania za życia. Natomiast sumeryjskie gliniane tabliczki z tego samego okresu przynoszą nam pierwsze mity o rajskim ogrodzie bogów (cudowna wyspa Dilmun), o utracie nieśmiertelności (Adapa), o potopie (arka Ziusudry 
 
).

Miały one wielki wpływ na doktryny i wyobrażenia w późniejszych religiach, np. w hebrajskiej czy w greckiej. W XIV w. p.n.e. Doszło w Egipcie do pierwszej znanej w dziejach reformy religijnej, której celem było zastąpienie ówczesnych skomplikowanych wierzeń egipskich przez wiarę w jednego widzialnego boga Re — tarczę słoneczną (zwano go Aton 
).

Chociaż eksperyment — dokonany przez ówczesnego faraona Echnatona — nie powiódł się i Egipcjanie rychło powrócili do dawnych wierzeń, to jednak świadczy on o wysokim poziomie i możliwościach ówczesnej spekulacji teologicznej. Mniej więcej w tym samym czasie, tj. w II w. p.n.e. W Chinach, w Indiach i w Iranie uformowały się wierzenia religijne, które stały się punktem wyjścia dla dzisiejszych religii żywych: konfucjanizmu, taoizmu, hinduizmu i zaratusztrianizmu. Z obecnego punktu widzenia najważniejszym wydarzeniem religijnym II w. p.n.e. Było jednak wystąpienie Mojżesza, które doprowadziło w konsekwencji do powstania trzech wielkich religii żywych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.

Miało to miejsce ok. pocz. XIII w. p.n.e. Od pocz. I w. p.n.e. Do poł. II w. n.e. Rozwijały się bardzo interesujące religie, obecnie wymarłe, które pozostawiły po sobie ślad w przekazach pisanych. Do najciekawszych z nich należały: religie starożytnych Greków, Etrusków, Rzymian, Celtów, Germanów, dawnych Słowian, euroazjatyckich ludów stepowych i Ameryki Przedkolumbijskiej (np. Majów, Tolteków, Azteków, Inków). Żadna z nich nie ma już wyznawców, chociaż ich niektóre elementy (np. mitologie) są do dziś inspiracją artystyczną lub zespoliły się z folklorem.

---