Jońska filozofia przyrody
Tales
Arche = zasada, pramateria, substancjalne podłoże zjawisk. Arche = woda. Woda jest najważniejszym składnikiem organizmów i roślin, jest nieodzowna do istnienia. Z wody pochodzi życie.
Heraklit z Efezu ( ok. 500 p.n.e.)
Arche, odwieczna zasada - czyli zmiana. Istnieje odpowiedniość między strukturą umysłu ( mową, myślą) a strukturą rzeczywistości; zasada struktury to jedność przeciwieństw. Wieloznaczność zjawisk, świata, płynne przejścia. Introspekcja , ludzka psyche (dusza) jest aktywna i walczy, fizyzcnie, psychicznie, intelektualnie, chwyta się w procesie zmian lecz potrzebuje stałych ram, obiektywnych prawd, reguł postepowania, żeby mogła uchwycić własne istnienie.
Anaksymander z Miletu
Arche - bezkres ( apeiron), odpowiednik bezkresnego pierwotnego chaosu z którego wyłaniają się przeciwieństwa (ciepło -zimno, jasno - ciemność, góra - dół). Samoprzekształcanie się bezkresu, pełnego życia i inteligencji. Ziemia jest w symetrycznym centrum wszechświata i nie porusza się.
Ksenofanes, ur 580 p.n.e.
Arche = ziemia, interesują go bóstwa i religia, której jest pierwszym krytykiem. Antropomorfizm świadczy o ludzkim wytworze, bo „bóg trójkątów byłby trójkątem”. Bóg raczej jest jeden, jest wewnętrzny wobec świata, duch świata, jest tą siłą, która porusza świat ( i nic więcej). Jedność jest jego ideą - do której nawiązywał Parmenides.
Demokryt (460-360)
Atomizm, materializm. Przyroda składa się z atomów, niepodzielnych cząstek. Atomy nie maja jakości, różnice są ilościowe. Różni je kształt, położenie, porządek. Ich własnością jest ruch , odwieczny jak i atomy. Atomy są w próżni. Istnieją atomy i próżnia, zatem materia jest nieciągła, Atomy skupiają się razem za pomocą haczyków, wypustek (bo nie zna prawa grawitacji). Wszystko jest materialne, zarówno ciała jak i dusze, materia duszy jest tylko subtelniejsza. Odrzucenie celowości na rzecz przyczynowości. Istnieje nieskończona ilość światów, ale tylko na Ziemi jest życie- prawdopodobnie z powodu wody, której gdzie indziej nie ma. Racjonalizm i wtórnie empiryzm. Etyka - zadowolenie ( eutymia) jest celem, środkiem rozum, moralność jest tam gdzie mamy możność wyboru, miara.
Sokrates (469-399)
Twórca etyki. Przeciwko relatywizmowi sofistów. Cnota jest jedna. Każdy ja może osiągnąć. Cnota wiąże się z poznaniem. Cnota jest wiedzą. Wszelkie zło bierze się z niewiedzy. Wiedza to cnota. Cnota polega na wiedzy o tym, czym ona jest: jeśli wiem, czym jest przyjaźń, jestem przyjacielem, kiedy wiem, czym jest sprawiedliwość jestem sprawiedliwy. Metoda: elenktyczna (zbijanie) - fałszywa teza przyjmowana poważnie i rozbrajana, doprowadzana do absurdu , wtedy metoda maieutyczna- heurystyczna dziś, np. rozpisanie sprawiedliwość. I szukanie wspólnego mianownika. Daimonion, głos wewnętrzny.
Filozofia Renesansu
Mikołaj z Kuzy (1401-1464)
Świat widziany inaczej niż u sw Tomasza, nie jako hierarchia bytów ale jako dynamiczna jedność bytów, Bóg jest obecny w każdym miejscu świata tak samo, jest obecny w świecie i świat jest w nim obecny. Irenizm, równouprawnienie religii, „ oblicze Boga jest takie jakie jest spojrzenie patrzącego”. Prawda o Bogu tkwi w wielości religii, nawet w wielobóstwie, jego przykład - im więcej boków ma wielobok tym jest bliższy koła. Człowiek jest mikrokosmosem, nie bytem zredukowanym do szczebla w drabinie bytów. Chrystus przybył na ziemię nie tyle dla odkupienia ile po to by zademonstrować pełnię człowieczeństwa. Człowiek jest twórczy, tworzy swój świat jako wielką hipotezę, z ludzkiego ducha powstaje matematyka, astronomia, muzyka, z jego dziejów historia, z jego umysłu - wartości i oceny. Bóg tworzy rzeczy, człowiek -pojęcia i rzeczy utworzone sztucznie (jak wydmuchiwacz szkła, jak łyżka czy widelec z idei umysłu ludzkiego) . Poznanie jest nieskończonym procesem. Świat jest objawieniem niewidzialnego Boga, jego widzialnym aspektem.
Giordano Bruno (1548-1600)
Wszechświat jest nieskończony. Nie ma początku ani końca. Nieskończoność nie ma środka (system kopernikański, choć u Kopernika świat był skończony). Materia ziemska i niebieska jest taka sama, świat jest jednorodny, spajany rodzajem energii psychicznej , jakby „sympatia”. Radykalny monizm, zaprzeczenie wszelkiego dualizmu. Człowiek nie jest ośrodkiem świata, ma takie znaczenie jak każde inne stworzenie. Każda część świata jest obdarzona życiem i wszystko ma duszę, za Pitagorasem. Zatem wszystko co żyje jest wolne. Nikt nie ma prawa do narzucania innym swojej prawdy, szczególnie w dziedzinie religii. Świat jest harmonijny i doskonały, choć poszczególni ludzie czy rzeczy nie są. Heroizm poszukiwania prawdy i poznania.
Francis Bacon (1561-1626)
Istotą człowieka jest przekształcanie przyrody. „Zmienia dekoracje swojego teatru”. Sam jest częścią przyrody a zarazem ja zmienia mocą swojego umysłu. Poznanie i nauka - w praktycznym sensie tego słowa- są konieczne i postępują, niemniej sam charakter ludzkiego umysłu stwarza dla siebie przeszkody. Trzeba najpierw ujawnić i usunąć źródła błędów. Czyli Teoria złudzeń. Złudzenia plemienne - wspólne plemieniu ludzkiemu, ogólne, jak antropomorfizacja, finalistyczne traktowanie zjawisk, abstrakcje zbyt dalekie od rzeczywistości. Teoria złudzeń: Złudzenia jaskini - na wzór jaskini Platona, to złudzenia indywidualne, uwarunkowania wychowaniem, klasą społeczną, lekturami, etc.
Złudzenia rynku - czyli to co wynika z nieprecyzyjności języka, wieloznaczności pojęć, lub z tworzonych pustych pojęć , np. nieruchomy poruszyciel, szczęście. Złudzenia teatru - hipostazy pojęć i błędy związane z określonymi tradycjami filozoficznymi. Teoria indukcji - po usunięciu złudzeń przechodzimy do pozytywnej części metody . Eksperyment wynagrodzi braki zmysłów a indukcja rozumu. Uporządkowanie zbieranie danych przez zestawienia faktów: A. kiedy cecha występuje , np. ciepło, B. kiedy nie C. kiedy w różnym stopniu. Teoria indukcji: Wtedy mamy zestawienie obecności, braku i stopnia ( ciepło jest w promieniach słońca w ogniu, w żywym ciele , nie ma go w promieniach księżyca, w martwym ciele, w wodzie, stopnień - zależy od nasilenia ruchu, płomienia, paliwa, etc). Pozwoli nam to zobaczyć jaka własność łączy się z jaką dana , np. ciepło i ruch. Praktyczne zadania nauki, metoda osiągnięcia ich, przeszkody na tej drodze.
Platon - Twórca filozofii idealistycznej
Poprzednicy: Sokrates i pitagorejczycy, zakładający, że istotą rzeczy jest abstrakcja - cnota, liczba. Uwzględniał i zmienność zjawisk jak Heraklit i stałość bytu jak Parmenides, od orfików przejął ideę nieśmiertelnej duszy. Idee - jaka jest rzeczywistość którą poznajemy przez pojęcia? Są rzeczy piękne, ale czym jest samo piękno? Rzeczy piękne są zmienne i zniszczalne, ale idea piękna wieczna. Idee nie są nam dane bezpośrednio. Idee są wiecznymi, niezmiennymi bytami. Są samą rzeczywistością (jak arche u jońskich filozofów, jak atom u Demokryta, jak duch u Anaksagorasa, ale idee są bardziej transcendentne wobec materii. Świat idei jest hierarchiczny (podobnie jak świat społeczny), na szczycie jest idea Dobra. Dusza w tradycji greckiej jest rozumiana jako to, co ma w sobie - immanentnie- ruch. Dusza = ruch . U Platona dusza jest przeciwieństwem materii, która jest bezwładna, bierna. Pierwszy raz pojawiła się tak silna opozycja: dusza - materia. Zadaniem duszy jest poznanie - tylko dusza może mieć kontakt z ideami. Poza tym dusza jest istotą boską, zaziemską i tylko zamieszkuje ciało, potem je opuszcza (koncepcja nieśmiertelnej duszy pochodzi od orfików i pitagorejczyków, ci przejęli ją ze wschodu), dusza jest niematerialna, niezależna od ciała, ciało jest jej więzieniem, jest nieśmiertelna. Wszechświat, planety też mają dusze, bo mają w sobie źródło samoistnego ruchu. Przyroda jest celowa, rozumna, jej stwórca Demiurg uczynił świat jak najlepszym i wzorował się na ideach. Zbudowana z materii, nieograniczonej, wiecznej, bezkształtnej, jest niedoskonała. (Skoro idee i dusze są częścią przyrody doskonałą, materia odpowiada za niedoskonałość). Państwo- totalitarna koncepcja państwa, ascetyczna komunistyczna wspólnota, nie ma własności ani prywatności; rządzą filozofowie (mądrość), pilnują i bronią strażnicy (odwaga), pracują rzemieślnicy (panowanie nad sobą) - analogicznie do części duszy rozumnej, popędliwej, pożądliwej (rozum, wola, popędy). Dzieci wychowuje się poza rodziną, obowiązek rozmnażania się (kobiety 18-40 lat, mężczyźni do 50, eugenika, cel wspólnoty dominuje nad jednostkami.
Arystoteles ze Stagiry, Tracja, 384-322 p.n.e
LOGIKA- nauka o wiedzy, o jej metodach. Założenie hierarchiczności sądów - coraz bardziej ogólne pojęcia, aż do najogólniejszych, które są szczytem hierarchii pojęć. Taki też jest kierunek rozumowania, nie odwrotny. Podobnie hierarchię racji i następstw tworzą sądy, gdzie sądy ogólniejsze mogą tworzyć racje dla bardziej szczegółowych ale nie odwrotnie. Kresem dowodzenia są najogólniejsze sądy lub zasada sprzeczności. Sylogizm - rodzaj wnioskowania. Wnioskowanie z dwóch sądów mających jedno pojęcie wspólne Np. Wszyscy ludzie są śmiertelni, Sokrates jest człowiekiem, Sokrates jest śmiertelny. Od ogólniejszego sądu przechodzimy do bardziej szczegółowego.
Arystoteles Wyszedł od sprzeciwu wobec platońskich idei - nie ma nic takiego jak odwiecznie przechowywane w umyśle idee, w umyśle mamy to, czego nabywamy z biegiem życia i doświadczeń, przedtem umysł jest tabula rasa, niezapisana tablica .Wszelka wiedza pochodzi ze zmysłów, ale to, co istotne wydobywa z tego materiału rozum - tak Arystoteles godził sensualizm i racjonalizm . Nie ma nic takiego jak idee, są tylko konkretne rzeczy , czyli substancje. Substancją są tylko konkretne rzeczy = forma i materia. Można je wyodrębnić tylko intelektualnie, nie realnie, są dwoma aspektami substancji. „ Nie ma materii bez formy, nie ma formy bez materii”. Forma - czyli własności ogólne, gatunkowe, definicyjne; forma jest pierwsza, najważniejsza ( forma a - idee Platona). Materia - to, co w substancji nie jest formą , podłoże zjawisk, jest wiecznym podłożem zjawisk i rzeczy, niewyczerpanym. Materią dla Arystotelesa jest to, co może przyczynić się do kształtowania czegoś innego. Ani materia ani forma nie istnieją osobno i niezależnie, istnieją tylko konkretne zespoły formy i materii, substancje. ( zwierzę rodzi zwierzę, forma decyduje o gatunku, materia jest tym , co różni). Substancja nie realizuje sama w sobie swojej pełnej potencji, lecz jest też tworzywem dla innych substancji. Jest zarazem i formą i materią, formą wobec tego, co umożliwiało jej istnienie, materia wobec tego, czemu ona umożliwia istnienie. ( Gleba jest materia dla trawy, która rośnie aktualizując swoją potencję, z kolei trwa daje glebie formę możliwości zrealizowania jej formy potencji tego, co daje trawie możliwość wzrostu.) Z kolei trawa stanie się materią dla krowy, która jedząc ją realizuje swoją formę gatunkową, z kolei krowa także może się stać materią, np. dla człowieka który użyje jej mięsa i skóry). Przyczyny zmian : materialna ( bo istnieje obiekt zmiany), sprawcza (bo mamy przyczynę), formalna (bo jest określony przebieg zmiany, np. ciąża przebiega według pewnego schematu), celowa (np. w samym locie strzały musi być obecny cel, inaczej poleci gdziebądź). W tym łańcuchu zmian potrzeba jednak tej pierwszej niezmiennej siły - czystej aktualności, w której od wieków forma i materia, potencja i aktualność tak się zespoliły, że nie można ich oddzielić = nieruchomy poruszyciel, pierwsza przyczyna, czysta aktualność, która wprawia w ruch wszechświat, ale sama zostaje nieruchoma. Forma jest ważniejsza, jest tym, co przesądza , że ta rzecz jest tą rzeczą: forma jest istotą rzeczy, formę można poznać, forma jest pierwiastkiem czynnym w substancji. Energia i potencja - forma jest przyczyną i celem działania. Ponieważ jest aktywnym składnikiem bytu, więc energia, aktywność, działanie = istota bytu. Materia zaś jest potencją - siłą i możnością, dyspozycją. Stawanie się jest aktualizowaniem się potencji. ( np. ziarno zawiera formę rośliny, rośnięcie rośliny jest aktualizowaniem się jej potencji, dojrzała zaś roślina jest entelechią, zaktualizowaną możliwością. Przyroda jest celowa, substancjalna, dynamiczna, jakościowa. Forma jest siłą działającą celowo, jest celem i przyczyną. Męskie nasienie zawiera formę , kobieta dostarcza materii. Podobnie z nieśmiertelnym rozumnym elementem duszy- przedostaje się wraz ze spermą do organizmu. Ziemia jest centrum świata, jest nieruchoma ( Arystoteles odrzucił hipotezę o ruchu Ziemi) wokół niej krążą sfery gwiezdne, ich ruch jest podtrzymywany przez bogów. Świat jest zbudowany jak piramida, hierarchicznie. Na samym dole są proste żywioły: woda ogień, ziemia powietrze, eter. Dalej przyroda nieożywiona, Ożywiona , czyli wszystko, co ma duszę. Tu najważniejszy jest człowiek który jako jedyny realizuje potencję myślenia. Świat jest wieczny, przestrzennie ograniczony. Odbywa się w nim proces wiecznego
formowania się materii, aktualizowania tego, co w niej założone. Wszechświat więc stanowi jeden łańcuch przyczynowo-skutkowy. Wszystkie ogniwa są tej samej natury, i mają swoją przyczynę w poprzednim ogniwie, oprócz pierwszego. Co więc jest pierwszą przyczyną? Pierwsza przyczyna - Nieruchomy poruszyciel Byt prosty, niezłożony, niematerialny, jest czystą formą bo czystą energią, więc duchowy, więc jest rozumem - jako cel, który pociąga świat „ jak ukochany pociąga kochającego”. Jest jeden, konieczny i doskonały. Świat - niedoskonały przypadkowy, zależny wskazuje na byt absolutny, doskonały, niematerialny, ( idea Platona w innej postaci). Tak rozumiany Bóg jest poruszycielem, ale nie twórcą świata. Tak powstaje idea boga. Nie ma, jak u Platona, opozycji
idei i rzeczy ale świat - bóg, Zmienna całość - nieruchomy poruszyciel. Etyka Nikomachejska , złoty śodek. Najwyższym dobrem człowieka jest eudajmonia - stan rozwoju jego możliwości, osiągnięcie
pogody i spokoju, doskonałość. Wszyscy Grecy byli eudajmonistami. Cnoty dzielą się na dianoetyczne( bardziej intelektualne) jak rozsądek, i etyczne -jak odwaga, szczodrość, „spolegliwość. Każda aktywność ma swoją cnotę : Na biegunie miedzy skąpstwem a rozrzutnością będzie to szczodrość, między tchórzostwem a zuchwałością /napastliwością - odwaga, między obojętnością a afektacją - przyjaźń, zawsze zależnie od okoliczności. Aktywność jest drogą do eudajmonii, praktykowanie cnoty, nie sama cnota. Nie ma innych substancji niż materialne (inaczej niż Platon) ale osnową substancji jest forma to, co ogólne (inaczej niż materialiści, niż Demokryt).
Filozofia chrześcijańska
Orygenes 186-254, z Aleksandrii,
prowadził Szkołę Katechetów, oskarżony o herezję mieszkał potem w Cezarei. Zadanie Orygenesa - wyrazić chrześcijańską myśl kategoriami greckiej filozofii. Uzgodnić objawienie na którym opiera się wiara z rozumem, na którym opiera się wiedza, zgodność nauki objawionej z nauką rozumową Greków. Trudnym punktem jest przyjście na świat Boga - człowieka, które są rozumiane jako przeciwieństwa, inaczej można było to „przełożyć „ na wzór Filona, jak judaizm.
Logos - jako ogniwo łączące i pośrednie miedzy Bogiem i człowiekiem. Ponieważ Bóg i świat byli w tak silnej opozycji wielu ojców Apologetów (wschodni Kościół) przeczyło, że to Bóg stworzył ( tak marny) świat. Podobnie Orygenes. Jego Bóg jest bardzo daleki, aczkolwiek on dodał ` dobroć i miłość ` jako jego cechy, właściwie niepoznawalny. Chrystus Logos jest hipostazą, pośrednikiem w przejściu od Boga do świata, twórcą i zbawcą świata. Cały świat powstał jako dzieło Boga, także materia. Ex nihilo, z niczego, ale odwiecznie ( jak u Greków) i nie ma początku. Ale zmienne są postacie świata. W tym świecie w którym żyjemy Logos stał się człowiekiem. Duchy są stworzone odwiecznie wraz z materialnym światem, mają pre-egzystencję (jak u Platona). Ich cechą jest wolność. Część duchów nie poszła za Bogiem, upadła, ale wszystkie będą ostatecznie zbawione. W drugim okresie dziejów świata wszystkie duchy będą zbawione, bo zło jest tylko negatywne, jest brakiem, odwróceniem się. Apokatastaza - końcowe zbawienie, koniec dziejów .
Tertulian, 160-220,z Kartaginy
Istnieje sprzeczność pomiędzy świecką kulturą a wiarą, wiedzą rozumową a objawieniem. Nie ma po co szukać i próbować poznania po Chrystusie i Ewangelii, prawda jest już znana. Prawda wiary jest inna niż rozumu - jest niemożliwością, absurdem i dlatego jest prawdą. Łączy w sobie rzeczy niemożliwe do połączenia, pewne rzeczy są dla rozumu niemożliwe (jak ofiarowanie się, odkupienie świata i zmartwychwstanie Chrystusa) . Wierzyć należy w to, co dla rozumu jest niemożliwością. Credo, quia absurdum formuła przypisywana Tertulianowi, wierzę gdyż jest to absurdem.
Natura ludzka jest marna, skażona, nie umie czynić dobra, nie widzi prawdy, wszystko co dobre pochodzi od Boga. Tertulian jest materialistą (rzadki pogląd w myśleniu religijnym ale możliwy). Materia jest dziełem Boga, jak wszystko, co istnieje . Nie ma powodu odrzucać jej i deprecjonować. Dusza, sama substancjalna, potrzebuje ciała, aby rozwinąć swoje możliwości. Ciała także zmartwychwstaną.
Augustyn, 354-430,
Wpływy - Plotyn, sceptycyzm, manicheizm. (sceptycyzm, manicheizm). Bóg jest sprawcą wszelkich rzeczy i wszelkiej wiedzy o świecie. „Uwierzyć, aby poznać.” Ale poznać najpewniej jest od wewnątrz, od duszy, introspekcyjnie. „Własna myśl to fakt najpewniejszy”. W umyśle znajdujemy prawdy wieczne, dane wprost, bez pośrednictwa zmysłów ( jak idee Platona). Te prawdy to idee Boga ( jak u Filona), i Bóg udziela duszom swoich prawd. Bez pomocy Boga, bez łaski poznanie nie jest możliwe. Iluminizm - Bóg udziela wiedzy w akcie iluminacji, udziela jej w akcie łaski, udziela tylko wybranym. Dusza jest doskonalsza od ciała, bo bliższa Bogu, niezniszczalna, nieśmiertelna, poznająca. Wola - ona stanowi o naturze , nie rozum. Nie wystarczy poznać dobro, aby je czynić ( Sokrates) trzeba je kochać. Bóg jest osobą, jego istotę stanowi wola. Jest panem i sędzią świata, Państwo Boże ( Civitas Dei) - dzieje ludzkości - obdarzeni wolną wolą, żyli w raju, dopóki nie użyli wolnej woli w złym celu, stąd grzech i zło, skażenie grzechem pierworodnym. Lecz bóg postanowił odkupić tych, którzy skorzystają z ofiarowanego im zbawienia, i byli to wtedy Żydzi. Jednak ludzie nadal byli występni i Bóg ukarał ich potopem. Noe, jego potomkowie i prorocy Izraela, starali się nawoływać do Boga, ale ludzie nie słuchali. Gdy przyszedł Chrystus jego wyznawcy z kolei stanowią Państwo Boże. Dzieje są walką miedzy Civitas Dei a państwem doczesności, szatana. Teoria predestynacji: Skoro Bóg jest wszechwiedzący i zna całe dzieje świata, musi wiedzieć, którzy ludzie będą zbawieni, a którzy nie. Jedni są przeznaczeni do zbawienia inni nie.
Pelagiusz
Powstaje zagadnienie wolnej woli człowieka. Łaska jest konieczna, ale predestynacja nie zwalnia nas z zabiegania o nią. Prymat woli - wola Boga stoi ponad rozumem i innymi zasadami ( to znaczy to co jest dobre jest dobre, bo Bóg tak chce, a nie dla tego, że jest dobre, nie ma zasady wyższej niż wola. Niemniej chce on dobrego, bo jest dobre). Pelagiusz , mnich z wysp brytyjskich. Zwalczany przez Augustyna, uznany za heretyka. Utrzymywał, ze nie ma grzechu pierworodnego, wszyscy są niewinni, nieochrzczone dzieci wcale nie będą potępione, śmierć jest zjawiskiem naturalnym, a człowiek może zachować czystość i bez łaski Boga. Przed Chrystusem też żyli ludzie, którzy byli czyści i są zbawieni. Jego poglądy zostały potępione przez kościół jako herezja pelagiańska , Augustyn zwalczał go zawzięcie. Zmiana paradygmatu: język chrześcijaństwa a język wcześniejszej filozofii greckiej. Cnota - natura Mądre życie - złe życie , To były opozycje, teraz są inne : życie pobożne i niepobożne,
potępienie i zbawienie.
Spór o uniwersalia, XI-XII wiek. Przedmiot sporu - w jaki sposób istnieją pojęcia ogólne? Początek sporu jest grecki, wywodzi się od Platona i Arystotelesa, stoików. Czy pojęcia ogólne istnieją w przyrodzie? czy istnieją w umysłach? Czy są obecne w indywiduach? Jeśli w przyrodzie, to czy są cielesne czy nie? Czy istnieją oddzielnie od rzeczy zmysłowych czy też w nich ? (Porfiriusz) Czy to jest rzecz czy wyraz/słowo/pojęcie? Realizm - 1. istnieją tylko przedmioty fizyczne 2. pojęciom ogólnym odpowiadają „realnie” przedmioty ogólne, gatunkowe.
Spór o uniwersalia, Roscelin, Anzelm, Abelard: Ten drugi wariant skrajnego realizmu jest swoiście średniowieczny, wzorem są idee Platona, bardziej realne niż rzeczy fizyczne. To stanowisko Anzelma, biskupa Canterbury, pojęcia ogólne jak idee istnieją niezależnie od naszych umysłów, mają wieczną esencję. Istnieje ludzkość, trójkątność, biel, etc, niezależnie od rzeczy indywidualnych.Umiarkowany realizm - pojęcia samodzielnie nie istnieją , ale istnieją jako forma ogólna w rzeczach - tu wzorem jest myśl Arystotelesa. Nominalizm - od IX wieku, dyskusja w XII wieku, w Paryżu. Roscelin (1050-1120) uważa, że nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami, uniwersalia, formy, są tylko „glosami” słowami ( skoro nie ma nic poza jednostkami, to są też akty jednostek, wypowiadanie słów jest takim aktem) , np. nie ma „barw” poza barwnym ciałem, nie ma „mądrości” czy „głupoty „ poza mądrymi lub głupimi ludźmi. Pojęcia ogólne to słowa. Na podstawie podobieństw klasyfikujemy przedmioty. Idee ogólne istnieją w naszych umysłach, jako efekt abstrahowania, ale nie poza nimi i nie same w sobie. (konsekwencja teologiczna : jedno bóstwo Trójcy i jej jedna substancja miałaby istnieć tylko w naszych umysłach? Byłaby trzema substancjami - bo istnieją tylko rzeczy jednostkowe - a jej wspólne cechy byłyby abstraktem. Zatem byłoby trzech bogów. Na synodzie w 1092 roku Roscelin odwołał swoje poglądy jako herezję. Abelard - natura substancji jest indywidualna i konkretna. Poszczególne przedmioty nie są przykładami typów uniwersalnych i form, którym miałyby zawdzięczać swoja realność ( Arystoteles). Poza i ponad naturą rodzajową posiadają rzeczywistą naturę indywidualną, która czyni z nich substancje o własnym prawie do istnienia, różne od innych przykładów tej samej klasy uniwersalnej. Ale mają wspólną formę. Nazwy ogólne nie są tylko dźwiękami, bo n.p. Piotr i Asia nie byliby ludźmi gdyby nie istniał rodzaj ludzki. Sermonizm (sermo - znaczenie), to nie sam dźwięk, to znaczenie. Uniwersalia istnieją ante res (przed rzeczami) jak idee i wzory, in rebus ( w rzeczach) jako to, co przysługuje wielu naturom indywidualnym i post res (po rzeczach, ponad nimi) jako pojęcia ogólne tworzone przez umysły ludzi. Uniwersalia to znaczenia pojęć ogólnych( konceptualizm lub sermonizm). Konceptualizm - pojęcia ogólne są konceptami, pojęciami (stanami umysłu) a ogólne pojęcia istnieją tylko w umysłach. Teoria stanu i względu - każdy przedmiot jest zarówno jednostka jak gatunkiem i rodzajem - Platon był człowiekiem i Grekiem. Jednostka i ogół to różne stany przedmiotów. Indyferentyzm - wszystko co istnieje jest jednostkowe, ale w jednostkowym istnieniu obok własności indywidualnych, odrębnych (differens) także gatunkowe, wspólne ( indifferens). Teoria zbioru - Joscelin z Soissons, rzeczy sa tylko jednostkowe, ale są wśród nich rzeczy podobne, zbiór podobnych rzeczy jest podstawa pojęcia ogólnego. Konformizm - Gilbert de la Porree. Istnieją tylko jednostkowe substancje , każda inna, ale są też między nimi podobne, o wspólnej formie, i to jest przedmiot pojęć ogólnych. Forma jest immanentna rzeczy, a traktowana jako samoistny byt staje się fikcją umysłu.
Sw. Tomasz z Akwinu (1225-1274)
Nie może być sprzeczności między wiedzą a wiarą. Prawdy objawione nie mogą być sprzeczne z rozumem. Na tej podstawie rozdzielenie teologii i filozofii, w sprawach wiary wypowiada się teologia.
Byt i uniwersalia - umysł ludzki nie zna bezpośrednio ani Boga (nie można mieć skończonej idei o czymś nieskończonym), ani duszy, ani prawd ogólnych ani istoty rzeczy poszczególnych -dane są tylko jednostkowe rzeczy. Są one substancjami, samoistnymi bytami. Arystoteles dowiódł istnienia Boga z pojęcia całkowitej aktualizacji - stałe kształtowanie się materii i stała aktualizacja wskazują na całkowicie zaktualizowaną formę bytu. Zaktualizowany, nieruchomy, samoistny, niestworzony = Bóg.
Jak przejść od doskonałego, dobrego, nieskończonego, niestworzonego, niezmiennego Boga do świata zmiennego, stworzonego, niedoskonałego? Przez idee platońskie - są one w umyśle Boga planem świata, wzorcem stworzenia, projektem. Niedoskonałość świata? Cokolwiek nie jest Bogiem jest mniej doskonałe, istnieje drabina bytów, obniżających się kolejno szczebli doskonałości. Od Boga przez aniołów (Serafiny, Cherubiny, Trony / Potęgi, Mocy, Panowania/ Księstwa, Archaniołowie, Stróże) które nie maja materii ani potencjalności i są gatunkami same dla siebie, bo materia czyni indywidualność, nie forma, po dusze ludzkie i materię. Różnica i indywidualność wynika z nieokreślonej natury materii, która może być różnie kształtowana przez tę samą formę. Po stronie materii jest wielorakość, zmiana, rozciągłość ( wymiary). Aktualizacją formy w człowieku jest dusza. Uniwersalia - za Arystotelesem, nie można idei oderwać od ich nośników, od rzeczy. Istnieją - w umyśle Boga, w umyśle człowieka, w rzeczy, ale nie jako samoistne byty. Formy są ideami Boga, strukturą wszechświata poznawalnego zmysłami i pojęciami tworzonymi przez umysł i nawzajem go tworzącymi. Czynny intelekt powoduje, że człowiek stoi niewiele niżej od aniołów. Światło iluminacji pozwala człowiekowi poznać ten system form, jaki tworzy naturę wszechświata i zespolić się z nim. Ale człowiek nie poznaje prawdy twarzą w twarz, jego poznanie jest procesem nie aktem, zapośredniczone przez zmysły, czas, materię. Intelekt bierny, potencjalny i czynny, który operuje na bazie danych zmysłowych, tworząc kategorie, pojęcia ogólne. Ta część intelektu, wraz z wolą, I osobowością jest nieśmiertelna ( u Arystotelesa tylko bezosobowy intelekt czynny, jak by Windows, system , tu system i pliki osobiste) Etyka - wiedza o Bogu jest najwyższym dobrem. Prawa moralne pochodzą od Boga - gwarancja własności, rodzina monogamiczna, hierarchia władzy -odpowiada hierarchii bytów i hierarchii aniołów. Dusza zaznaje szczęścia dopiero po śmierci, to życie jest przygotowaniem. Wolna wola jest cechą Boga i ludzi. Jednak wybieramy dobro, Bóg z natury, ludzie z powodu duszy i źródła jej pochodzenia. Bóg nie może chcieć czegoś innego niż dobro, jego wola to nie samowola ( Augustyn?) Natura Boga poprzedza jego wolę. Bóg czyni to, czym jest, dobro bo jest dobrem. Podobnie robiłby człowiek, ale nie może bo określa go świat, materia, brak wiedzy o najlepszym celu, przypadkowość działań. Nasz wybór jest wolny, może jednak być mylny, kiedy jest trafny jednak, kierowany rozumem, zasługuje na nagrodę, jak mylny na karę. „Człowiek jest koroną stworzenia”, szczytem ruchu od potencji ku aktualności w sferze ziemskiej, podobnie jak rozwija się ludzki embrion by w jakimś momencie móc przyjąć duszę. Człowiek jest po to żeby sławić i kochać Boga, podobnie jak wszelkie inne formy bytu afirmują stwórcę. Zatem człowiek może u sw Tomasz mieć poczucie pewności zbawienia, ponieważ Bóg kieruje się rozumem, intelektem, zasadą dobra którą człowiek może poznać. Opozycja - przeciwników poruszało kilka punktów, m.in. zasada nie-jednostkowości aniołów, osobowej nieśmiertelności. Boska Komedia Dantego - świat według wizji Tomasza, hierarchie, kręgi piekieł i niebios, podobnie jak świat feudalny ułożony w stałe hierarchie.
Stoicyzm-Okres hellenistyczny filozofii greckiej , III-I w. p.n.e.
Zenon z Kition na Cyprze, około 300 r. p. n. e.
Nazwa pochodzi od miejsca Stoa Poikile ( czyli Malowana Brama, miejsce w Atenach gdzie się zbierali ci filozofowie i ich uczniowie. ) Fizyka - materialistyczna, cały świat jest z materii, ale zarazem ożywiony, monistyczny a nie dualistyczny (czyli jednorodny - nie dzieli się np. na rzeczy i idee, formę i materię, Boga i świat). Zgodnie z energetycznym pojęciem Arystotelesa bytem jest to co działa i podlega działaniu, to dotyczy ciał, one więc są bytem. Dusze, bogowie, cnoty są więc cielesne, nie ma tego co nie jest bytem. Byli nominalistami - czyli pojęcia ogólne są tylko nazwami, istnieją jako nazwy, jako słowa. Panteizm . Świat jest rozumny, rozumność przenika go logos ( rozum, sens) jest poniekąd najlepszym z możliwych światów (Leibnitz). Uznajemy go za zrozumiały, bo uważać go za nieracjonalny, zdarzenia zewnętrzne uważać za nieuzasadnione, to zakładać zło. Akceptować taki świat byłoby podporządkowaniem się niewolnika, uznaniem fatum, tymczasem mędrzec akceptuje porządek świata jako rozumny choć trudny. Jest to rozumienie bliskie założenia osobowego umysłu (Boga) wszechobecnego we wszechświecie rządzącego biegiem zdarzeń ( jak chrześcijańska opatrzność). Apatheia - najstosowniejsza postawą jest a- patheia ( apatia) , czyli zachowanie dystansu wobec uczuć, namiętności, pragnień i pożądań. Np. kiedy tonie moje dziecko, ratuję go, ale jeśli nie udaje mi się i dziecko tonie, rozpacz nie ma sensu. Akceptuję to zdarzenie jako uzasadnione zgodne z opatrznością ( czyli rozumem świata) i nie zmienia ono mojego pogodnego stosunku do świata. Uczucia są ujmowane w kategoriach stanów intelektualnych - wiele jest „mylnych wzruszeń „ Tylko cnota - na nic innego nie mam wpływu. Mogę chcieć być zdrowym i bogatym , ale nie mam gwarancji a dbać o to mogę tylko w prawy sposób, mądrość akceptacji biegu rzeczy jest najważniejsza. Człowiek doskonale mądry jest dobry - to jest rzadkie jak biały kruk, bo ludzie wokół są szaleni i źli. Zachowanie spokoju, akceptacja losu, umiłowanie cnoty, aktywność nie pasywność.
Inni znani stoicy Epiktet, Seneca ( doradca Nerona), cesarz Marek Aureliusz
Kartezjusz-racjonalizm
Rene Descartes (1596-1650)
„Rozprawa o metodzie”, metoda, która zapewni niezawodną wiedzę. Jasność i wyraźność pojęć i idei wiedzy, jaka jest tylko w matematyce. Jasne i wyraźne jest to, co proste. Pomóc tu może metoda analityczna jaka jest stosowana w arytmetyce. Najlepiej by było ujmować stosunki tylko liczbowo, a tak daje się ująć przestrzeń i ruch. Sceptycyzm metodologiczny. Załóżmy, że nie umiemy odróżnić snu od jawy albo że co do poznania rzeczy wokół łudzi nas jakiś demon. Lub jesteśmy postacią z jego snu. Wątpię w realność świata. Ale skoro wątpię, to myślę. Co jest mi dane bezpośrednio, to moja myśl. Może być błędna ale jest bezpośrednia. Cogito, ergo sum. Myślę, więc jestem. Fundamentu wiedzy należy szukać w człowieku.
Racjonalizm i dualizm
Dualizm : świat myśli jest niezależny od świata materii. Od jaźni do Boga - jaźń nie istnieje niezależnie, sama z siebie, i nie jest doskonała. zatem musi mieć przyczynę. Jest nią Bóg. Oraz Bóg z idei Boga w umyśle. Bóg nie łudziłby nas co do realności świata. Po raz pierwszy dowodzenie istnienia Boga i świata zaczyna się od człowieka, od umysłu, jako pewnej przesłanki. Atrybuty Boga, duszy(myśli) i świata: Bóg jest nieograniczoną wolą ( jak u św. Augustyna); Dusza jest świadomością. Starożytność dzieła na rzeczy żywe i martwe, żywe miały atrybut świadomości, teraz podział na rzeczy świadome i nieświadome. Przekonanie, że świadomość jest zjawiskiem całkiem odrębnym od ciała i życia. Radykalny dualizm. Mechaniczny świat Kartezjusza: Ciało jest rozciągłością, ma własności geometryczne i ulega zmianom mechanicznym. Dusza nie wprawia ciał w ruch, jej przymiotem jest tylko myślenie. To Bóg udziela ciałom ruchu. Istnieją dwie substancje, rozciągła i myśląca, ciało i dusza. Czy więc dusza ma wpływ na ciało a ciało na duszę? Kartezjusz nie był pewny i mówił że ograniczony.
Afekty, psychologia Kartezjusza. Człowiek ma idee wrodzone, są one proste, jasne i wyraźne. ( jak idee Platona). Są niezawodne, bo pochodzą od Boga. Rozum jest zdolnością przedstawiania, a twierdzenie lub przeczenie to sprawa woli, podobnie jak błędy są sprawą woli, bo sąd jest aktem decyzji, nie tylko intelektu. Afekty (uczucia) są wywołane przez czynniki zewnętrzne i przez siły życiowe rezydujące we krwi, są zależne od temperamentu i pobudzają do działania, np. strach to chęć ucieczki. Proste afekty : podziw, miłość , nienawiść, pożądanie, radość, smutek. Książki Kartezjusza były zakazane przez kościół katolicki ponieważ filozof podkreślał możliwości ludzkiego umysłu i to, że człowiek może polegać na swojej wiedzy. Malebranche - dusza i ciało w ogóle nie oddziałują na siebie, i żadne z nich nie ma mocy działania. Między rzeczami nie ma związków przyczynowych, substancja stworzona może podlegać działaniu, ale sama nie może działać, każde działanie jest sprawą Boga.(Rzeczy skończone są tylko fragmentami nieskończoności - był to przekład idei matematycznych na metafizykę).
Filozofia Oświecenia,
1690-1790-Angielska, francuska, niemiecka
Ogólne nowe zasady filozofii: Orientacja przyrodnicza, praktyczna, nastawienie na dostępność wiedzy. Koniec systemów metafizycznych. Naturalizm - czyli zerwanie z metafizyką, nastawienie się na to co istnieje i daje się empirycznie ująć, bytów idealnych nie ma. Empiryzm i racjonalizm - ale nie spekulacja, rozum jako uzupełnienie doświadczenia. Relatywizm - zróżnicowanie się obrazu świata, świadomość wielości kultur, rozwoju, zmian.
Angielskie Oświecenie
John Locke ( 1632-1704)
Filozofia nie bada bytu, ale nasze pojęcia o bycie. Dotyczy więc poglądu na człowieka, nie na świat.
Umysł jest tabula rasa, niezapisana tablicą, a cała wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia, „ nie ma niczego w umyśle czego nie było w zmysłach”(Za Arystotelesem). Nie ma żadnych idei wrodzonych (Kartezjusz twierdził, że wrodzone są raczej dyspozycje do idei), idee rzekomo powszechnie wrodzone nie są znane dzieciom, „dzikim”, umysłowo chorym, natomiast władze umysłu, jego możliwości są cechą umysłu, w tym sensie wrodzone. Doświadczenia nabywamy przez postrzeganie rzeczy zewnętrznych i doświadczając samego siebie (sensation & reflection), przy czym postrzeżenie jest zawsze pierwsze, refleksja musi mieć „materiał”. Idee Locka: Wszystko, co jest w umyśle, postrzeżenia i refleksje, stanowi idee - bo znamy tylko idee, a nie rzeczy. Idee są pierwotne lub wtórne, zależnie czy dotyczą własności obiektywnych (rozciągłość, kształt, ruch) czy subiektywnych (barwy, smaki, dźwięki ) - podział od Demokryta ; Własności pierwotne są stałe, wtórne nie (gasimy światło i nie ma kolorów), pierwotne są postrzegane wieloma zmysłami, wtórne jednym. Krytyka pojęcia substancji - umysł pojmuje własności jako przywiązane do substancji, ale przecież poznajemy tylko własności. Usuwamy własności - nie zostanie nic. Substancja - o ile jest - nie da się poznać. Niemniej nadal uważał, że poznanie przez intuicję i dowód prawd ogólnych jest najpewniejsze. Zwracał uwagę w pedagogice na indywidualność dzieci. Teoretyk nowożytnej tolerancji, prekursor utylitaryzmu, deizm.
David Hume (1711-1776)
Powrót do świata człowieka, do jego codzienności. To jest właściwy teren. Człowiek nie wykracza poza swoje doświadczenie, jeśli wykracza, to roi, zmyśla. Krytka metafizyki, teologii, to cel Hume'a. Posługujemy się pojęciami jak Bóg, dusza, nieśmiertelność, które co znaczą właściwie? Kiedy filozofia porzuca człowieka , przestaje mieć moc filozofii. Wykraczamy poza fakty wtedy, kiedy na podstawie faktu stwierdzonego wnosimy o jakimś innym , który jeszcze nie zaszedł (jutro wzejdzie słońce). Ale wtedy musi to być związek konieczny, niezawodny. Związki przyczynowe - czy są konieczne? Związek przyczynowy poznajemy a priori lub empirycznie. Ale a priori nie da się go poznać - z analizy żadnego przedmiotu nie można wnioskować o jego przyczynach, ani o celach. Z analizy prochu nie wynika, że wybucha. Przyczynowość: Ale empirycznie też nie poznamy związku przyczynowego - doświadczenie informuje nas o następstwie faktów, ale nie o konieczności wynikania. Tu jedno zdarzenie wcześniejsze i oba ze sobą sąsiadują. Można mówić tylko o stałych następstwach. Dlaczego więc mówimy o przyczynach? Ekstrapolacja doświadczenia - tak było, więc sądzimy, że tak będzie. Dawniej zebrane doświadczenie rzutujemy w przyszłość. To jednak jest przekroczeniem granic doświadczenia. To działa nawyk, przyzwyczajenie. Podobnie skrytykował używanie pojęcia siły (działającej) kiedy mówimy „ ogień ma moc by stopić żelazo”. Ale nie obserwujemy takiej mocy, tylko następstwo faktów. Podobnie „ substancja” - jak „przyczynowość” służy do tego by łączyć fakty następujące po sobie, tak „substancja” do tego, by łączyć fakty współwystępujące. Uważamy, że to ciągle ten sam kwiat - pąk, rozwinięty, zwiędły - ale tym samym wykraczamy poza doświadczenie, zakładamy umysłem jakąś jedność choć postrzegamy różnice, bo wiemy z przyzwyczajenia, z obserwacji, z pamięci. Podobnie „dusza” lub „jaźń” - zakładamy jedność duchowej substancji, ja, ale odbieramy tylko konkretne postrzeżenia. Z podobnej racji krytykował ideę Boga (nie ma jak dowieść jego istnienia), nieśmiertelności osobowej (skoro po śmierci nie pamięta się życia, to skąd wiemy kim jest ta osoba) , religię monoteistyczną, religię w ogóle (Bóg albo jest zły albo nie jest wszechwiedzący, dobrego Boga i zła nie da się połączyć, Leibnitz nie ma racji w teodycei) i rozumowanie deistów - Bóg jako zegarmistrz, który konstruuje i nastawia zegar, potem nie ingeruje). Moralność wynika z życia społecznego, nie z woli Boga. Życie społeczne jest dla ludzi koniecznością. Wiara jest sprawą wiary, nie dowodzenia.
Francuskie Oświecenie
Wpływ filozofii angielskiego oświecenia . Voltaire : deizm, racjonalizm, naturalizm ( przeciwko dualizmowi Kartezjusza), hylozoizm. Bajki filozoficzne: Kandyd, Prostaczek, Tak toczy się świat. Idee :rozum (bo nie objawienie), przyroda ( bo nie to co nadprzyrodzone), ludzkość ( jest celem dla siebie, bo nie Bóg). Denise Diderot (1730-1784), redaktor i wydawca Encyklopedii; materializm, ateizm, sensualizm, radykalizm społeczny. Kultura a natura: sztuka i nauka, cywilizacja w ogóle nie czyni ludzi lepszymi. Człowiek w stanie natury i jego „dobroć” - zepsucie natury człowieka przez własność prywatną - związane z narzędziami, rolnictwem, własnością ziemi, niewolnictwem, zależnościami społecznymi, biedą większości, bogactwem mniejszości. W tej dziedzinie cywilizacja jest upadkiem. „ Człowiek rodzi się wolny, a wszędzie żyje w kajdanach”. Powrót oczywiście nie jest możliwy, ale potrzebna jest naprawa tego stanu. Umowa społeczna dyskusja na tym jak osiągnąć najbardziej pożądany stan społeczny. Równość i wolność jako podstawowe ludzkie cechy i prawa. Państwa ich nie zabezpieczają, ani monarchie ani demokracje (wtedy - Holandia i Szwajcaria) Prawdziwa władza należy do ludu, lud jest suwerenem. I nie może być inaczej, tak po prostu jest. Lud może w zgromadzeniu powszechnym i bezpośrednim obalić każdą władzę jeśli działa ona w brew jego prawom i interesom, i ustalić nową. Lud ma prawo do rewolucji. Demokracja bezpośrednia ( do 100.000 mieszkańców, inaczej nie ma jak) wybiera swoją arystokrację z wyboru do reprezentowania swoich potrzeb i interesów. Jednostka bezwzględnie podporządkowana społeczeństwu, demokracja totalitarna. Religia naturalna - istnienie Boga, moralność, kara i nagroda po śmierci - żadne inne wyznanie, w to trzeba wierzyć. Emil - traktat o wychowaniu. Wychowanie blisko natury, bez przeładowania autorytetami, ruch, metoda uczenia nie pamięciowa ale demonstracyjna, uruchomienie własnego umysłu a nie narzucanie z zewnątrz, chodziło o wychowanie jednostki ludzkiej. Zofia - bardzo ograniczony model, uczy się jej tego co ma być przydatne matce i żonie, i bardzo ogólnej wiedzy. Emil został spalony wyrokiem sądu paryskiego , jako dzieło bluźniercze, niemniej był hitem.
Niemieckie Oświecenie
Immanuel Kant
Podział sądów: A. Sady a priori - orzekające o czymś bez udziału doświadczenia np. Bóg istnieje
C.Sądy syntetyczne - dodające do wiedzy o przedmiocie coś co nie jest zawarte w jego pojęciu - np. wszystkie ciała są ciężkie, sąd syntetyczny aposteriori. B. Sądy aposteriori - orzekające o czymś na podstawie doświadczenia - Pada deszcz. D. Sądy analityczne - nie orzeka o przedmiocie niczego czego już nie ma w samym jego pojęciu - np. czerwień jest barwą . Deszcz jest opadem. Sądy syntetyczne a priori: Sądy syntetyczne a priori nie są oparte na doświadczeniu ale rozszerzają wiedzę. Takie są sądy matematyki i fizyki, sądy te są powszechne i konieczne. Inne sądy syntetyczne a priori metafizyczne - np. „Bóg jest miłosierny”. Te sądy nie mają wartości poznawczej . Jak są możliwe sądy syntetyczne a priori? Hume - u niego wszystkie sądy analityczne są a priori ( definicyjne) a syntetyczne a posteriori (empiryczne). Kant - chodziło mu o sądy syntetyczne a priori, czyli te, o których empiryści uważali że są niemożliwe, a dla Kanta były osnową wiedzy. Kant nie poddawał wiedzy w wątpliwość ale uzasadniał to, jak ona istnieje. Teoria poznania: Filozofia ma analizować naukę i podać warunki jej istnienia. Ustalić jakie sądy a priori są zawarte w nauce, Kant chciał zachować i racjonalizm i empiryzm nauki. To są „ dwa pnie poznania”. Sprawują nad sobą wzajemna kontrolę i to daje gwarancję prawdy. Rozum wytwarza pojęcia ogólne. Zmysły dają we wrażeniach materiał do wyobrażeń, w którym oprócz wrażeń jest tez przestrzeń i czas. Czy to jest czynnik a priori?
Przestrzeń i czas: Czy przestrzeń jest wyobrażeniem a priori? Jest jedna przestrzeń, doświadczamy jej jednak zawsze indywidualnie. Czasu i przestrzeni nie odbieramy zmysłami, ale je dodajemy do wrażeń. Porządkujemy wrażenia jako równoczesne (przestrzeń) bądź jako następujące po sobie ( czas). Materia tych wrażeń jest empiryczna ale forma jest a priori. Nie ma przestrzeni i czasu bez ich zawartości, same w sobie nie istnieją. Przestrzeń i czas to formy subiektywne. Specyficzne dla ludzkiego poznania formy naoczności, przed empiryczne. Podmiot jest warunkiem przedmiotu, pojęcia są warunkiem doświadczenia. Wrażenia zespalamy w przedmioty - za pomocą pojęcia substancji , zdarzenia łączymy za pomocą kat. przyczynowości ,są to pojęcia rozsądku, porządkujące materiał poznawczy. Kategorie czystego rozsądku czyli formy rozsądku: Ilość sądów - ogólne, szczegółowe, jednostkowe. Jakość - twierdzące, przeczące, nieskończone. Stosunek - stanowcze, warunkowe, rozjemcze. Modalność - problematyczne, asertoryczne, apodyktyczne. Jakość - realność, zaprzeczenie, ograniczenie. Modalność - możliwość , istnienie, konieczność. Stosunku- substancja, przyczyna, wspólność. Przewrót kopernikański/kantowski: Pojęcia są warunkiem doświadczenia a jaźń - warunkiem przedmiotów. Sądy a priori stosują się do przedmiotów, które nie są od nich niezależne, ale są przez te sądy ukszałtowane. Nie ma tu tradycyjnej opozycji przedmiot - podmiot, podmiot jest warunkiem przedmiotu. Jak uzasadnić zgodność doświadczenia i pojęć? Albo doświadczenie umożliwia pojęcia, albo odwrotnie. Otóż pojęcia umożliwiają doświadczenie dla sądów syntetycznych a priori. Sądy matematyki i fizyki są możliwe. Sądy metafizyki - religijne nie mają uzasadnienia. Poznanie poznania, nie rzeczy: Pojęcia formy i materii jak z Arystotelesa ale inaczej. Formą jest z podmiotu, jest „ a priorycznym” wkładem w poznanie rzeczy ( materii). Myśl jest składnikiem doświadczenia. Same przedmioty doświadczenia są wynikiem kategorii rozsądku ( substancja, przyczynowość ) i form zmysłowości ( czas przestrzeń). Idee regulatywne rozumu: Dziedzina metafizyki - to noumeny, rzeczy same w sobie, nie poznawalne. Poznajemy fenomeny, nie noumeny. Rozum wytwarza idee regulatywne - na całość doświadczenia wewnętrznego - dusza, całość doświadczenia zewnętrznego - wszechświat - warunek doświadczenia - Bóg. Te idee można uzasadnić tylko psychologicznie, to jest wskazać na potrzebę, której odpowiadają. Etyka Kanta - imperatyw kategoryczny. Ludzie są wolni, to jest postulat praktycznego rozumu. Udowodnić tego nie można, ale można to postulować. Podmiotem moralnym może być tylko n człowiek wolny. Bez wolności nie ma bowiem wyboru. Imperatyw mówi „ postępuj zawsze tak, jak chciałbyś żeby inni postępowali wobec ciebie”. Obowiązek - nie osobisty, ale rozumowy jest podstawowym czynnikiem etyki. Postępuj tak, jakbyś chciał żeby postępowali wszyscy. Imperatyw kategoryczny. Imperatyw kategoryczny: Nie można się tu kierować uczuciami czy względami praktycznymi, wygodą. Ludzie są równi w swoim człowieczeństwie, zatem trzeba ich równo traktować skoro i ty chcesz być traktowany równo, jak człowiek. Państwo celów - jako związek istot rozumnych i autonomicznych. Ludzki świat nie jest już dany, on jest do tworzenia.
Filozofia dziejów
Friedrich Georg Wilhelm Hegel 1770-1831
Idea absolutna: Idealizm - założenie, że myśl jest pierwotna wobec rzeczy. Natura bytu jest logiczna, pojęcie stanowi podstawę, ogólność jest istotą bytu, to co jednostkowe nie jest ważne. Ważna jest całość, nie elementy. Tożsamość myśli i bytu. Byt podlega prawom logiki i ewoluuje, jest zmienny, o czym świadczy wielość jego postaci. Ponieważ podlega prawom logiki, więc jest rozumny, skoro rozumny, to jego fenomeny i stany są konieczne . Rzeczywistość jest zatem rozumna i konieczna. Metoda dialektyczna: Każde prawdziwe orzeczenie ma swoje prawdziwe zaprzeczenie. Każda teza swoją antytezę. Każda teza i antyteza tworzą swoją syntezę. Sprzeczność należy do natury bytu. Teza, antyteza, synteza. Np. Absolut jest bytem. Absolut jest nicością. Absolut jest stawaniem się. To co się pojawia ma w sobie zalążki własnego upadku, upada, ale zostaje pewna esencja, która jest dalej kontynuowana , w innej postaci. Kolejny fenomen jest syntezą , a zarazem pierwszym elementem kolejnej syntezy. Duch subiektywny, obiektywny, absolutny: Np. założenia i idee monarchii absolutnej we Francji jest tezą. Antytezą jest rewolucja francuska. Syntezą okres napoleoński, łączący w sobie elementy monarchii (cesarstwo) i rewolucji ( idee) . Każda postać bytu jest niezbędna w rozwoju. Prawo, państwo, moralność - tak się przejawia duch obiektywny. Sztuka, religia, filozofia - duch absolutny tu się przejawia. Filozofia dziejów: Idea absolutna tworzy przyrodę, swoją antytezę - bo przyroda nie ma świadomości i panuje w niej konieczność. Ale patrząc na przyrodę idea widzi swoją odmienność . Porzuca przyrodę a wciela się w dzieje i w instytucje, które tworzy człowiek, pochodzący ze świata przyrody, którą przekroczył. Idea zdobywa samowiedzę w historii ludzkiej . Rozwój samowiedzy , świadomości wolności. Celem dziejów jest wolność. Odźwierni historii- wielkie postacie historii, którzy nie znają całości tej sztuki w której epizodzie grają. Bo ludzie jej nie znają. Czasami działają zgodnie z kierunkiem rozwoju idei, z duchem czasu. Przykłady realizacji wolności: Starożytny Wschód - uznaje się, że ludzie nie są wolni. Wolny jest tylko władca (uznawany za boga często). Tworzy swoje instytucje, sztukę i religię. A - W starożytnej Grecji panuje idea, że niektórzy ludzie są wolni. Tworzy ona swoje instytucje, sztukę, religię i filozofię. S - pojawia się idea że wszyscy ludzie są wolni wcielona potem w chrześcijaństwo i ona ma swoje instytucje, sztukę i filozofię. T- chrześcijaństwo w postaci KK alienuje się od swojej pierwotnej idei. Niewola sumienia i podporządkowanie zajmują miejsce wolności. Chrystus staje się monstrancją, potem prześladuje się uczonych i „heretyków” KK jest zaprzeczeniem idei wolności. KK jest instytucją historycznie wyalienowaną, i już się nie odrodzi. A - Reformacja i jej idee wolności - sumienie jednostkowe, zniesienie hierarchii , odzyskanie ciała , S- Rewolucja Francuska , walka o powszechną wolność i pozbawieni władzy KK. Każda idea ma swój świt i zmierzch. Dziej są realizacją świadomej wolności. Wszystko co istnieje jest rozumne i rzeczywiste. Czy to znaczy że wszystko jest usprawiedliwione? Nie, bo prawdziwą rzeczywistością jest idea moralna i wolność. Ze zła nie powstanie nic co by było ważne dla przyszłości. Dziej są planem ducha absolutnego, który się uzewnętrznia w trakcie dziejów, nie jest on transcendentny wobec historii ale się w niej zawiera.Jest wobec niej immanentny. Absolut czyli dzieje. Krytyka Hegla: Sprzeciw wobec idealistycznych założeń. W tym ujęciu historia nie jest w ogóle wytworem ludzi. Lekceważenie jednostki na którą nie ma miejsca w tym ujęciu. Feuerbach uznał, że Hegel stosuje metodę teologiczną. Miejsce transcendentnej Opatrzności zajmuje immanentny Absolut.
Krytyka chrześcijaństwa
Ludwig Andreas von Feuerbach 1804-1873
O istocie religii: Feuerbach : „ Hegel postawił człowieka na głowie, ja go stawiam na nogach”. Przyroda jest naturalnym środowiskiem człowieka, i jego życie duchowe zależy od egzystencji przyrodniczej. Człowiek jest istotą społeczna i religie są wytworami społecznymi. Człowiek stworzył Boga na swój obraz i podobieństwo. To znaczy - bogowie myśliwych są myśliwymi, plemion- są plemiennymi bogami, wojowników są wojowniczy. Znaczenia teologii szukajmy w antropologii ( nauce o człowieku i jego kulturach). Bóg jest transpozycją ( projekcją) cech człowieka, doprowadzonych do stanu idealnego. Alienacja: Aby Bóg mógł być wszystkim człowiek musi być niczym ( jak np. u św. Augustyna). Religia jest produktem alienacji - wyobcowania się człowieka od tego kim w istocie jest. Raj jest odbiciem ziemskiego piekła, sprawiedliwość po śmierci - odbiciem braku sprawiedliwości na ziemi. Bóg zapośrednicza relacje między ludźmi. Czynimy dobro innym ludziom w imię Boga ( w imię swoich zasług), stosunki miedzy ludźmi stają się niebezpośrednie. Ateizm jest powrotem na ziemię, powrotem człowieka do ludzi. Znieść religię. Alienacja ma też pozytywny aspekt - ludzie muszą odzyskać swoją boską istotę zobaczywszy że ją alienują w pojęciu boga. Zarzuty: Feuerbach nie uwzględnił jednostek i ich zróżnicowanych potrzeb i postaw wobec religii, gdyż, jak wszyscy uczniowie Hegla pomijał indywidualność. Marks zarzucał mu, że stworzył uniwersalny zatem za ogólny model człowieka i pominął uwarunkowania społeczne.
Krytyka chrześcijaństwa, Nadczłowiek
Fryderyk Nietsche 1844-1900
Nihilizm ( pojęcie rosyjskiego pisarza Turgieniewa) oznacza negację absolutnych wartości takich jak „prawda” „moralność” ponieważ nie maja one uzasadnień. Często synonim „relatywizmu”. Nietzsche uważał kulturę swojej epoki za nihilistyczną, w tym sensie, że uczucia religijne dawno już wyschły, nie czuje się obecności Boga a rytuały religii zasłaniają inne realne, żywe wartości. Ludzie zostają jednak przy pozorach. Nie mają już dostępu do sacrum, choć nie potrafią bez niego żyć. Nadciąga epoka „śmierci Boga”, pogardy dla metafizyki i uznania faktu, że nauka nie dostarcza odpowiedzi absolutnych. Krytyka kultury judeo-chrześcijańskiej, pokazuje jej ukryte przesłanki. Na bazie tej krytyki Nietzche buduje program pozytywny. Wola mocy - jest podstawa istnienia. Jest samą egzystencją. Wywieraniem wpływu. Nie ma ludzi, którzy jej nie mają, ale nie jest ona tym samym co dążenie do przeżycia za wszelka cenę. Jest jak ogień u Heraklita, rodzajem „arche”, stałym wątkiem, ciągłością istnienia. Religia i kościół wypaczają to. Tworzą negatywne formy woli mocy - asceci, święci, kapłani realizują ją w oderwaniu od ciała, od natury i fizyczności. Apollo i Dionizos: Specjalne znaczenie sztuki w życiu. Narodziny tragedii , 1872 gdzie wprowadza podział na postawę dionizyjska i apollińską. Dionizyjska jest żywiołowa, naturalistyczna, irracjonalna, „dzika” i zmysłowa - to muzyka. Apollińska dąży raczej do stworzenie obrazu rzeczywistości i wprowadza weń ład racjonalny, to malarstwo, rzeźba, poezja. Te dwa żywioły połączyły się w sztuce starożytnej Grecji w tragedię. Znaczenie elementu dionizyjskiego jest marginalizowane, bo kojarzy się on z ciałem, seksem , winem, orgią - ale w ten sposób jest bliski irracjonalnej naturze rzeczywistości ( wpływ Schopenhauera na Nietzchego). Odrzucenie „hipotezy Boga”; krytyka moralności. Odrzucał „hipotezę Boga”, jako pojęcie nie do uzasadnienia, potrzebę stadną, dla naiwnych i zależnych ludzi. Moralność na bazie religii jest moralnością, która uczy pogardy dla siebie samego, dla ciała, nagradza słabość, uczy resentymentu i odcina ludzi od kontekstu natury. Niebo jako nagroda za życie w cierpieniu na ziemi, jest środkiem władania umysłami. Moralność stada. Wieczny powrót , nadczłowiek: Wiedza radosna, Tako rzecze Zaratustra - tu elementy koncepcji wiecznego powrotu. Żyj tak, jakby każdy twój wybór, każde działanie miało się powtarzać nieskończona ilość razy, w nieskończonej ilości razy powtarzającym się życiu - ale tak jak ono zostało przeżyte pierwszy raz. Jeśli żyjemy tak jak uczy kościół, moralność judeochrześcijańska, jak niewolnicy - nie podołamy temu. Trzeba żyć jak niezależny podmiot, jak nadczłowiek. Nadczłowiek nie jest ideą rasową ( tak interpretowali to naziści). Jest ideą moralną. Niemniej Nietzche był przeciwnikiem równych praw, zwolennikiem uznania naturalnej różnicy miedzy ludźmi , ale nie rasowej. Raczej mitologizował Grecję starożytną jako kulturę pełną heroicznej wzniosłości, siły, woli mocy nie ukrywanej pod pozorami pobożności. Nadczłowiek miał by być podmiotem moralnym na wzór greckich bohaterów, człowiekiem który afirmuje świat, życie, swoją indywidualność. Ci którzy byli nadludzmi jak Aleksander Wielki czy Napoleon uważamy dziś za negatywnych bohaterów. Życie w całej jego „krwawej krasie”, bez lęku . Punkty sporne i krytyka: Nietzsche a Wagner - przyjaźń z kompozytorem , który był nacjonalistą niemieckim i antysemitą, została zerwana, Nietzsche potępiał antysemityzm. Nietzsche mitologizował starożytność (według niego już Sokrates i Platon zaczęli niszczyć tę kulturę przez absolutyzowanie idei piękna i prawdy i dobra, co przejęło od nich chrześcijaństwo. Nietzche jako pisarz aforystyczny i poetycki nie zawsze jest jasny.
Komunizm
Karol Marks (1818-1883)
Teoria Marksa, nazwana przezeń "materializmem historycznym", a przez Engelsa "socjalizmem naukowym" lub "materializmem dialektycznym", opiera się na heglowskiej tezie, że historia przejawia się w dialektyce - ścieraniu się przeciwstawnych sił. Jednak Marks usuwa zupełnie idealizm Hegla. „ Filozofowie dotychczas tylko interpretowali świat, chodzi zaś o to, żeby go zmienić „. Marx stawia przed filozofią cele praktyczne. Dzieje ludzi są wytworem ludzi. Świat ludzki jest wytworem człowieka. Ludzie są aktywni, zmieniają świat przez pracę, przekształcają swoje środowisko. Ludzie, inaczej niż np. zwierzęta utrzymują kontakt z naturą w sposób zapośredniczony - czyli poprzez życie społeczne, stosunki międzyludzkie, społeczny podział pracy, społeczny poziom rozwoju narzędzi i sił wytwórczych, przez cywilizację, kulturę, dla czegoś i po coś. Nigdy - po prostu. Człowiek to świat człowieka, państwo, społeczeństwo i wszelkie ich formy. Człowiek = istota społeczna. Istota człowieka zależy od tego jaki jest całokształt historycznie wytworzonych stosunków społecznych. Nie da się go ująć w oderwaniu od jego własnego świata, momentu, relacji społecznych. O esencji człowieka stanowi całość stosunków społecznych. „Byt określa świadomość”. Ale nie odwrotnie. Ale w świecie ludzkim nic nie działa w jedną stronę. Środowisko działa na człowieka - i odwrotnie. Stan społeczny działa na człowieka - i odwrotnie. Człowiek bowiem jest aktywny a te relacje są dialektyczne, rozwijające się, zmienne. Człowiek dzięki działaniu i pracy zaczął poznawać świat. Poznanie nie jest szeregiem oderwanych od siebie aktów poznawczych ale procesem, który powstał w działaniu, związanym z historycznie uwarunkowaną egzystencją ludzi. Praktyka stanowi weryfikację prawdziwości poznawczej. Historia to działanie dążącego do swoich celów człowieka. Praxis - czyli działalność praktyczno-krytyczna, Marx dokonał rehabilitacji praktyki społecznej, bo praktyka jest kategorią ontologiczną - powołuje dożycia świat ludzi. kategorią socjologiczno-antropologiczną -bo w rezultacie praktyki ludzie tworzą więzi społeczne, instytucje. Kategorią epistemologiczną - wyjaśnia mechanizm powstania wiedzy i kultury. Siła robocza, środki produkcji, stosunki produkcji: zdolność do przekształcania przyrody to siła robocza. Jest nierozerwalnie związana z ludzką wyobraźnią i inteligencją. Siła robocza jest ludzką naturą. Marksowska analiza historii oparta jest na rozróżnieniu między bazą - środkami produkcji (czyli przedmiotami, których używamy w procesie produkcji, jak ziemia, zasoby naturalne i technologia) a nadbudową - społecznymi stosunkami produkcji (czyli relacjami społecznymi, które określają wykorzystywanie środków produkcji, ideologiami, etc). Oba te pojęcia obejmują również sposoby produkcji - Marks stwierdził, że w danej społeczności sposoby produkcji zmieniają się z biegiem czasu, a społeczeństwa europejskie dokonały postępu od feudalnych sposobów produkcji do kapitalistycznych sposobów produkcji. Marks wierzył, że środki produkcji zmieniają się szybciej niż stosunki produkcji, a rozdźwięk między bazą i nadbudową jest główną przyczyną konfliktów społecznych. Termin społeczne stosunki produkcji obejmuje relacje między grupami społecznymi, czy klasami. Marks uważał, że pojęcie klasy społecznej da się zdefiniować ściśle na podstawie obiektywnych kryteriów, tj. stosunku do własnej siły roboczej, niezależnie od tego, co ludzie myślą o sobie. Ideologia działa w interesie panujących, bogatszych, etc a ideologia jest przeważnie „ niewidzialna”. Robotnik nie musi wiedzieć, że należy mu się więcej, może być przekonanym , że nie. Do zmiany przekonania potrzebna jest świadomość klasowa. Alienacja - wyobcowanie. Przyczyną alienacji ekonomicznej ( leży ona u podłożą wszystkich innych procesów alienacji) jest gospodarka towarowa i własność prywatna (jak u Rousseau). Człowiek nie tworzy już dóbr dla zaspokojenia swoich potrzeb, tworzy towar, produkt przeznaczony do wymiany, na rynek. Świat rzeczy, produktów zyskuje niezależny byt i ma swoje prawa, które podporządkowują sobie ludzi. Wkrótce człowiek staje się dodatkiem do towaru. Ocenia się siebie i innych według posiadanych towarów. W ten sposób własność prywatna ( środków produkcji) stworzyła nieludzki świat, gdzie robotnik sprzedaje samego siebie. Alienacja dotyczy produktu pracy oderwanego od wytwórcy, dotyczy też samej pracy - robotnik sprzedaje swoją siłę roboczą i ona nie należy już do niego. Praca, która jest gatunkową umiejętnością człowieka ( istota gatunkowa) staje się kolejnym towarem, sprzedawanym za minimalną płacę, tyle, żeby odtworzyć siłę biologiczną i dalej pracować. Bezpośredni stosunek człowieka do człowieka zostaje zastąpiony przez „ stosunek do sakiewki, powozu, szaty” (Rousseau). Ideologia: Fetyszyzm towarowy - to fałszywa świadomość, a to jest ściśle związane z ich pojęciem ideologii. Pod pojęciem ideologii rozumieją oni zespół idei, które odzwierciedlają interesy danej klasy społecznej na danym etapie rozwoju historycznego, a są prezentowane jako wieczne i uniwersalne. Klasa społeczna, która kontroluje społeczne środki produkcji, kontroluje również powstawanie ideologii (co powoduje, że klasy podporządkowane wyznają idee sprzeczne z ich interesami). Dlatego nawet fałszywe idee odzwierciedlają stosunki społeczno-polityczne. Przykład marksowskiej analizy idei : "Religia jest ulgą dla udręczonego stworzenia, sercem w świecie pozbawionym serca i duszą pośród bezdusznych warunków. Religia jest opium dla ludu." Komunizm: Ruch, który zniesie własność prywatną i uspołeczni środki produkcji. W efekcie powinno zniknąć samo państwo, nie są ważne też narody ani religia. Komunizm ma znieść alienację, wprowadzić równość, nadać światu ludzką wartość. Pomóc człowiekowi zrealizować jego istotę gatunkową. Zarzuty: Nie uwzględnianie jednostki. Istota gatunkowa człowieka dotyczy gatunku, a nie jednostek. Podobnie ja u Hegla u Marksa panuje duch teologii - komunizm jest zbawieniem, przezwyciężeniem wszystkich sprzeczności, przekroczeniem nawet dramatu śmierci gdyż człowiek utożsamiając się z gatunkiem ludzkim , należąc do jego wspólnoty, nie będzie miał poczucia dramatu umierając. Zarzuty dotyczące kategorii takich jak dyktatura proletariatu, i brak zrozumienia ze strony Marksa i Engelsa dla liberalnie rozumianej wolności, jako wolności jednostki. Wiele innych, które czasami jednak nie wiadomo czy stosują się do samego Marksa czy do marksistów XX wieku.
4