PROGRAM AUTORSKI ŚCIEŻKI REGIONALNEJ
„MOJA MAŁA OJCZYZNA”
DLA KLAS KSZTAŁCENIA ZINTEGROWANEGO
Opracowanie:
Małgorzata Sejka - Szkoła Podstawowa w Straszewie
Zofia Zenke - Szkoła Podstawowa w Straszewie
Małgorzata Zwolak - Zespół Szkół w Ryjewie
Spis treści
I Wstęp
II Ogólne założenia programu
III Charakterystyka działów programowych z uwzględnieniem celów szczegółowych,
treści nauczania, procedur osiągania celów i przewidywanych osiągnięć uczniów
IV Cele ogólne z podstawy programowej
V Karty pracy uczniów
VI Ewaluacja
VII Scenariusz i konspekt zajęć
VIII Bibliografia
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
I Wstęp
Program ścieżki regionalnej pt. „Moja mała Ojczyzna”
Reforma oświaty, która weszła w życie 1 września 1999r. wprowadziła nowy, trójstopniowy system szkolnictwa. Najdłuższy, sześcioletni okres przypada na szkołę podstawową i obejmuje dwa etapy: kształcenie zintegrowane w
klasach I - III i kształcenie w klasach IV - VI.
Dzieci w wieku wczesnoszkolnym zaczynają stopniowo rozwijać zdolność spostrzegania w zakresie wrażeń wzrokowych i słuchowych. Nastawione są do otaczającego je środowiska bardzo realistycznie. Interesują się światem rzeczy, a ich spostrzeżenia nabierają cech świadomej i celowej obserwacji. Ich orientacja w rzeczywistości opiera się na bezpośrednim działaniu. Założeniem programu ścieżki regionalnej „Moja mała Ojczyzna” dla klas kształcenia zintegrowanego jest rozszerzenie edukacji społeczno - przyrodniczej o treści dotyczące poznawania przez uczniów otaczającego ich środowiska od najbliższego do dalszego. Program ścieżki regionalnej jest skorelowany z pozostałymi edukacjami a jednocześnie zwraca większą uwagę na działania ekologiczne prowadzone w jego miejscowości. Program ten preferuje metodę aktywizacji uczniów z wyraźną preferencją nauczania w terenie. Podstawę tego programu stanowią częste wyjścia ze szkoły uczniów w celu zwiększenia więzi ze środowiskiem. Aktywność uczniów w środowisku pozwala na bezpośrednie jego poznanie z wielu stron: społecznej, historycznej i przyrodniczej ze zwróceniem uwagi na treści ekologiczne.
Autorki programu realizują swój materiał w oparciu o określone cele na zaplanowanych godzinach przeznaczonych na kształcenie zintegrowane. Jednakże zamierzają wystąpić do dyrektora szkoły i Rady Pedagogicznej o dodatkową jednostkę lekcyjną w celu realizacji pewnych treści będących przedmiotem programu - wycieczki do okolicznych miejscowości, zwiedzanie zabytków i zaplanowanych instytucji na terenie rodzimej miejscowości. Wiąże się to również z dodatkowymi środkami, które autorki programu zamierzają pozyskać od sponsorów i życzliwie nastawionych do owego programu rodziców.
Zespół Szkół w Ryjewie dysponuje doskonałą bazą do wprowadzenia ścieżki regionalnej „Moja mała Ojczyzna”. Uczniowie posiadają własną salę lekcyjną wyposażoną w telewizor i wideo. Mogą prowadzić doświadczenia, gromadzić swoje zbiory w „Kąciku przyrody” oraz dbać o zieleń w klasie bibliotece na terenie przyszkolnym. W bibliotece szkolnej znajdują się niezbędne atlasy i przewodniki.
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
Szkoła posiada aparat fotograficzny i kamerę wideo. Wieś Ryjewo położona jest na skraju niziny nadwiślańskiej i otoczona jest od północy i wschodu starym mieszanym lasem, w którym można spotkać nie tylko przepiękne okazy przyrody, ale różnego rodzaju osobliwości i pomniki przyrody.
Prawie z każdego miejsca widoczne są dwa kościoły wpisane do rejestru zabytków. W pobliskiej wsi Montowskie Pastwiska jest zagroda mennonicka w oryginalnym kształcie architektonicznym. Pozostałe wsie przylegające do Ryjewa - Jałowiec i Borowy Młyn to wsie rolnicze.
Za podstawę oceny opisowej osiągnięć ucznia posłuży systematyczna obserwacja wychowanków oraz test sprawdzający nabyte wiadomości w klasie III. Podsumowaniem owego programu będzie również ewaluacja na podstawie anonimowej ankiety przeprowadzonej wśród rodziców.
Autorki żywią nadzieję, iż nauczanie w terenie zgodnie z programem ścieżki regionalnej „Moja mała Ojczyzna” pozwoli uczniom na zdobycie wiadomości oraz rozbudzenie dociekliwości przyrodniczej, historycznej i społecznej o środowisku bliższym i dalszym. Efektem wprowadzonego programu będą: poszerzone wiadomości z zakresu najbliższego otoczenia, stała aktualizowana wystawa zdjęć z wycieczek oraz nakręcony film kamerą wideo.
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
II Charakterystyka programu
Program ścieżki regionalnej „Moja mała Ojczyzna” dla klas kształcenia zintegrowanego składa się z działów programowych, szczegółowych celów edukacyjnych, treści nauczania związanych z tymi celami, procedur osiągania celów i oczekiwanych osiągnięć ucznia. Program dostosowany jest do specyfiki szkoły, otaczającego środowiska i możliwości uczniów. Materiał nauczania jest rozszerzeniem treści edukacji społeczno - przyrodniczej dotyczącej poznawania przez ucznia bliższego i dalszego otoczenia.
Charakterystyka poszczególnych działów
Główne treści kształcenia i wychowania w proponowanym przez autorki programie ścieżki regionalnej „Moja mała Ojczyzna” są skupione wokół sześciu działów:
Moja rodzina
Droga do szkoły
Klasa i szkoła
Moja miejscowość i życie jej mieszkańców
Rośliny i zwierzęta w otoczeniu dziecka
W I dziale „Moja rodzina” uczniowie poznają środowisko im najbliższe, jakim jest rodzina. Poznają strukturę rodziny i swoje obowiązki jako jej członka. Kształtują postawę ekologiczną wobec środowiska domowego (potrafią segregować śmieci) oraz uczą się obowiązku opieki nad zwierzętami. Poznają zasady obsługi urządzeń technicznych w domu oraz pamiętają i czynnie uczestniczą w organizowanych uroczystościach dla osób najbliższych. Potrafią skonstruować drzewo genealogiczne swojej rodziny.
W II dziale „Droga do szkoły” zawarta jest wiedza uczniów na temat bezpiecznego poruszania się pieszo po ulicy oraz poznawania środków transportu, jakie istnieją w jego miejscowości. Zwraca się tu szczególną uwagę na poszanowanie roślinności zwłaszcza przy istniejących wzdłuż głównej ulicy trawnikach.
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
W III dziale uczeń poznaje środowisko trochę dalsze, ale jakże mu przyjazne - jest to szkoła, jej pomieszczenia, pracownicy oraz koleżanki i koledzy z klasy. Istotną sprawą jest poczucie odpowiedzialności za mienie klasowe i szkolne. Uczniowie pielęgnują zieleń w klasie, wokół szkoły jednocześnie doceniając jej rolę i walory estetyczne.
Miejscowość i życie jej mieszkańców to IV dział jakże czasami nieznany obszar rzeczywistości. Uczeń zwraca uwagę na krajobraz miejscowości, obiekty zabytkowe, zajęcia mieszkańców, miejsca użyteczności publicznej i władze terenowe.
W V dziale uczniowie poznają najbliższe okolice, którymi są trzy wsie i dwa miasta. Uczniowie potrafią je nazwać, określić położenie względem własnej miejscowości, wskazać miejscowości na mapie, wyróżnić najważniejsze zabytki.
W VI dziale uczeń poznaje przyrodę przez cały rok oraz pracę rolnika. Podczas wycieczek terenowych do lasu, na łąkę, do sadu i pole obserwują żyjące tam rośliny i zwierzęta oraz zmiany zachodzące w przyrodzie w różnych porach roku. Uczeń zwraca uwagę na piękno przyrody, docenia jej rolę, rozumie konieczność ochrony. Docenia również ciężką pracę rolnika.
Lp. |
Dział programowy |
Przewidywana liczba wycieczek |
1 |
Moja rodzina |
2 |
2 |
Droga do szkoły |
3 (w tym jedna całodniowa) |
3 |
Klasa i szkoła |
1 |
4 |
Moja miejscowość i życie jej mieszkańców |
6 |
5 |
Najbliższe okolice mojej miejscowości |
6 (wszystkie całodniowe i pozamiejscowe) |
6 |
Rośliny i zwierzęta w otoczeniu dziecka |
13 (w tym jedna całodniowa w celu poznania i umiejscowienia pomników przyrody) |
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
I Dział programowy: Moja rodzina
Cele poznawcze: |
Cele praktyczne: |
Cele motywacyjne: |
Treści nauczania |
Procedury osiągnięcia celów: |
Uczeń:
|
Uczeń:
|
Uczeń:
|
1. Miejsce dziecka w rodzinie. 2. Mieszkanie jako miejsce pracy i wypoczynku. 3. Zwierzęta domowe. 4. Higiena osobista. 5. Wypoczynek. |
1. Wycieczka terenowa - praktyczna segregacja śmieci 2. Wykonanie drzewa genealogicznego swojej rodziny. 3. Planowanie i organizowanie Dnia Matki, Dnia Babci i Dziadka. 4. Opracowanie własnego rozkładu dnia. 5. Wycieczka terenowa do lecznicy zwierząt. |
Osiągnięcia ucznia: |
|
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
II Dział programowy: Droga do szkoły
Cele poznawcze: |
Cele praktyczne: |
Cele motywacyjne: |
Treści nauczania |
Procedury osiągnięcia celów: |
Uczeń:
|
Uczeń:
|
Uczeń:
|
1. Znajomość drogi do szkoły i swojego adresu zamieszkania. 2. Zasady zachowania się na przystanku autobusowym i w środkach komunikacji. 3. Poruszanie się po drodze w niekorzystnych warunkach atmosferycznych. 4. Wpływ motoryzacji na zanieczyszczenie powietrza. |
1. Wycieczka terenowa - praktyczna nauka przechodzenia przez jezdnię. 2. Wycieczka terenowa - nazywanie uczestników ruchu drogowego. 3. Wycieczka pociągiem - zachowanie się w środkach komunikacji. 4. Wykonanie makiety ze znakami drogowymi. 5. Wpływ motoryzacji na środowisko. |
Osiągnięcia ucznia: |
|
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
III Dział programowy: Klasa i szkoła
Cele poznawcze: |
Cele praktyczne: |
Cele motywacyjne: |
Treści nauczania |
Procedury osiągnięcia celów: |
Uczeń:
|
Uczeń:
|
Uczeń:
|
1. Klasa szkolna jako miejsce nauki 2. Moi koledzy z klasy 3.Struktura budynku szkolnego i jego wykorzystanie 4. Pracownicy szkolni i ich pełnione funkcje 5. Pozytywny przykład na rzecz ochrony środowiska (kotłownia olejowa) |
1. Ćwiczenia praktyczne w zachowaniu prawidłowej postawy 2. Drama: przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa na lekcjach i przerwach 3. Doświadczenie: wpływ wody i słońca na rozwój roślin 4. Spacer po szkole i terenie przyszkolnym 5. Przeprowadzenie wywiadu z kilkoma pracownikami szkoły 6. Uczestniczenie w konkursie wiedzy o Mikołaju Koperniku |
Osiągnięcia ucznia: |
|
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
IV Dział programowy: Moja miejscowość i życie jej mieszkańców
Cele poznawcze: |
Cele praktyczne: |
Cele motywacyjne: |
Treści nauczania |
Procedury osiągania celów: |
Uczeń:
|
Uczeń:
|
Uczeń:
|
1. Nasza miejscowość częścią Polski. 2. Krajobraz naszej miejscowości. 3. Zajęcia naszych mieszkańców. 4. Obiekty zabytkowe w naszej miejscowości. 5. Władze samorządowe. |
1. Wskazywanie swojej miejscowości na mapie Polski. 2. Czytanie planu wsi. 3. Wycieczki terenowe w celu poznania zabudowy wsi. 4. Wycieczki terenowe do: Ośrodka Zdrowia, Urzędu Gminy, na pocztę, komisariatu policji, sklepów itp. 5. Opracowanie albumu „Życie mieszkańców mojej wsi” |
Osiągnięcia ucznia: |
|
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
V Dział programowy: Najbliższe okolice mojej miejscowości
Cele poznawcze: |
Cele praktyczne: |
Cele motywacyjne: |
Treści nauczania |
Procedury osiągania celów: |
Uczeń:
|
Uczeń:
|
Uczeń:
|
1. Położenie najbliższych miejscowości. 2. Zajęcia ludności. 3. Obiekty zabytkowe w okolicznych. miejscowościach. 4. Największe zakłady przemysłowe w sąsiadujących miastach. |
1. Wycieczki terenowe do najbliższych wsi. 2. Wycieczki do najbliższych miast (Kwidzyn, Sztum). 3. Czytanie planu miasta. 4. Wycieczka do największego zakładu przemysłowego. |
Osiągnięcia ucznia: |
|
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
VI Dział programowy: Rośliny i zwierzęta w otoczeniu dziecka
Cele poznawcze: |
Cele praktyczne: |
Cele motywacyjne: |
Treści nauczania |
Procedury osiągania celów: |
Uczeń:
|
Uczeń:
|
Uczeń:
|
1. Struktura uczniów funkcjonowanie lasu, pola, łąki i sadu. 2. Rośliny i zwierzęta w poszczególnych ekosystemach. 3. Praca pielęgnacyjne i użytkowe na polu - praca rolnika. 4. Ochrona środowiska w swojej miejscowości. |
1. Wycieczki do lasu, na łąkę, pole i sadu w różnych porach roku. 2. Wystawa w klasie („Kącik przyrody”). 3. Wycieczka do gospodarstwa rolnego. 4. Wycieczka do lasu w celu umiejscowienia i poznania pomników przyrody (dębów). |
Osiągnięcia ucznia: |
|
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
CELE OGÓLNE ( z podstawy programowej)
Zachowanie się w miejscach publicznych;
Bezpieczne poruszanie się pieszego w ruchu drogowym;
Pozytywne zachowanie wobec ochrony przyrody;
Rozpoznawanie w różnych środowiskach najczęściej spotykanych gatunków roślin i zwierząt;
Dostrzeganie zmian zachodzących w przyrodzie;
Określenie warunków naturalnych swojej miejscowości, okolicy i wskazywanie na mapie swojego miejsca zamieszkania, granic Polski, głównych miast i rzek;
Wskazywanie i nazywanie głównych kierunków świata;
Dokonywanie pomiarów temperatury powietrza.
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
K A R T Y P R A C Y
U C Z N I A
KARTA WYCIECZKI NA ŁĄKĘ
IMIĘ........................................................................................................................
NAZWISKO............................................................................................................
KLASA....................................................................................................................
WIOSNA
Nadeszła pora roku........................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................... o godz. .....................wskazywał .............................0C
Na łące rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?)..................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)......................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) ......................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................ ................................................
Zapamiętam, że ............................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły na łące w największej ilości.
JESIEŃ
Nadeszła pora roku.................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
Na łące rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?).......................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)...........................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) ........................................................................................................................... . .............................................................................................................................................................................
Zapamiętam, że ................................................................................................................................................... ..............................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły na łące w największej ilości.
ZIMA
Nadeszła pora roku.................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
Na łące rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?)........................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)............................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) ....................................................................................................................... . ...........................................................................................................................................................................
Zapamiętam, że ................................................................................................................................................. ...........................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły na łące w największej ilości.
KARTA WYCIECZKI DO SADU
IMIĘ........................................................................................................................
NAZWISKO............................................................................................................
KLASA....................................................................................................................
WIOSNA
Nadeszła pora roku.................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
W sadzie rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?)........................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)...........................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) .............................................................................. ............................................. .............................................................................................................................................................................
Zapamiętam, że ...................................................................................................... ........................................... .............................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły w sadzie w największej ilości.
JESIEŃ
Nadeszła pora roku.................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
W sadzie rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?)........................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)...........................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) ............................................................................................................................. . ................................................................................................................................................................................
Zapamiętam, że ..................................................................................................................................................... ...............................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły w sadzie w największej ilości.
ZIMA
Nadeszła pora roku................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
W sadzie rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?).......................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)..........................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) ........................................................................................................................... . .................................................................................................................................. ...........................................
Zapamiętam, że ................................................................................................... ...................... ......................... .................................................................................................................................. ...........................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły w sadzie w największej ilości.
KARTA WYCIECZKI DO LASU
IMIĘ........................................................................................................................
NAZWISKO............................................................................................................
KLASA....................................................................................................................
WIOSNA
Nadeszła pora roku.................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
W lesie rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?).......................................................................................... ............................................
Rośliny (jakie?)............................................................................................. .............................................
Moje przemyślenia (refleksje) .............................................................................. ............................................... ................................................................................................................................. .............................................
Zapamiętam, że ................................................................................................................................................... . ...............................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły w lesie w największej ilości.
JESIEŃ
Nadeszła pora roku................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
W lesie rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?).......................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)..........................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) .............................................................................. .............................................. ..............................................................................................................................................................................
Zapamiętam, że .................................................................................................................................................... ...............................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły w lesie w największej ilości.
ZIMA
Nadeszła pora roku................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
W lesie rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?).......................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)..........................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) .......................................................................................................................... . .............................................................................................................................................................................
Zapamiętam, że ................................................................................................................................................... ..............................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły w lesie w największej ilości.
KARTA WYCIECZKI NA POLE
IMIĘ........................................................................................................................
NAZWISKO............................................................................................................
KLASA....................................................................................................................
WIOSNA
Nadeszła pora roku................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
Na polu rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?)........................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)..........................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) .............................................................................. ................................................. .................................................................................................................................................................................
Zapamiętam, że ...................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły na polu w największej ilości.
JESIEŃ
Nadeszła pora roku................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
Na polu rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?)........................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)...........................................................................................................................................
Moje przemyślenia (refleksje) .............................................................................. ............................................... ................................................................................................................................................................................
Zapamiętam, że ..................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły na polu w największej ilości.
ZIMA
Nadeszła pora roku.................................................................................................................................................
Termometr w dzisiejszym dniu (data).................................o godz......................... wskazywał........................0C
Na polu rozpoznałem:
Zwierzęta (jakie?)........................................................................................................................................
Rośliny (jakie?)............................................................................................. .............................................
Moje przemyślenia (refleksje) .............................................................................. .............................................. ..............................................................................................................................................................................
Zapamiętam, że ..................................................................................................... .............................................. ..............................................................................................................................................................................
Narysuj jedną roślinę lub zwierzę, które wystąpiły na polu w największej ilości.
Dział III procedury osiągnięć
KARTA OBSERWACJI
Wpływ wody i słońca na rozwój roślin.
Doświadczenie prowadzone jest w grupach.
Sposób postępowania:
Przygotuj trzy doniczki z ziemią i trzy zdrowe cebule.
Wsadź każdą cebulę do innej doniczki.
Przyklej oznaczenie na doniczkach.
podlewam nie podlewam podlewam, osłaniam od światła
Postaw doniczki z roślinami na parapecie okna.
Pielęgnuj je zgodnie z oznaczeniami:
P - podlewaj
N - nie podlewaj
PO - podlewaj, ale nie pozwól by docierało do niej światło dzienne.
Obserwuj rozwój roślin we wszystkich doniczkach jednocześnie. Swoje obserwacje zapisuj w tabelce.
Data |
Narysuj jak wygląda roślina |
||
|
Doniczka P |
Doniczka N |
Doniczka PO |
po 4 dniach |
|
|
|
po 8 dniach |
|
|
|
po 30 dniach |
|
|
|
Obserwacje:
Roślina w doniczce P ma wodę i światło, jej listki są ........................................................................................................
Roślina w doniczce N nie ma wody. Jej listki ................... ...................................................................... .......... ..............
Roślina w doniczce nie ma światła. Jej listki są ....................................... ............................................................ ...........
Wniosek:
Do prawidłowego rozwoju roślinie potrzebne jest .........................i.......................
Dział III procedury osiągania celów
KARTA OBSERWACJI
Wpływ zanieczyszczeń na rośliny przy głównej ulicy swojej miejscowości, a rośliny w lesie.
Wycieczka wzdłuż głównej ulicy swojej miejscowości, a następnie do lasu.
Sposób postępowania:
Dotknij roślinkę, obejrzyj jej listki (kolor listków, stan zanieczyszczenia). Swoje obserwacje zapisz na karcie.
Rośliny: |
|
Przy głównej ulicy: |
W lesie: |
Są:
|
Są:
|
Wniosek:
Lepiej rozwija się roślina ........................................................................................ ....................................................................
Przyczyny słabego rozwoju rośliny (gdzie?, jakie?) ...................................................................................................................
Dział II procedury osiągania celów
KARTA WYCIECZKI TERENOWEJ
Praktyczna nauka przechodzenia przez jezdnię. Znaki drogowe w naszej miejscowości.
Data .................................................
Imię .................................................
Nazwisko.........................................
Klasa ...............................................
Dokąd odbyła się wycieczka? ................................................................................
Jakim środkiem lokomocji? ....................................................................................
Zapamiętam:
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
KARTA WYCIECZKI TERENOWEJ
Nazywanie uczestników ruchu drogowego.
Data .................................................
Imię .................................................
Nazwisko.........................................
Klasa ...............................................
Dokąd odbyła się wycieczka? ................................................................................
Jakim środkiem lokomocji? ....................................................................................
Zapamiętam uczestników ruchu drogowego: ......................................................... ........................................................ ...... ...
KARTA WYCIECZKI DO MIASTA
Data .................................................
Imię .................................................
Nazwisko.........................................
Klasa ...............................................
Dokąd odbyła się wycieczka? ................................................................................
Jakim środkiem lokomocji? ....................................................................................
W mieście zwiedziliśmy : .............................................. ........................................ .................................................................................................................................
Zapamiętam, że w pociągu nie wolno: ................................................................... ...................................................................
KARTA WYCIECZKI DO NAJBLIŻSZYCH MIAST
Data .................................................
Imię .................................................
Nazwisko.........................................
Klasa ...............................................
Co zobaczyłem w: |
|
Sztumie |
Kwidzynie |
|
|
Najbliższe miasta mojej miejscowości to: ..............................................................
Do Sztumu pojechaliśmy ........................................................................................
Do Kwidzyna pojechaliśmy ...................................................................................
Dział IV procedury osiągania celów
KARTA WYCIECZKI PO SWOJEJ MIEJSCOWOŚCI
Czytanie planu wsi. Zabudowa wsi, nazwy ulic. Poznanie zakładów pracy i zajęć mieszkańców swojej miejscowości.
Data .................................................
Imię .................................................
Nazwisko.........................................
Klasa ...............................................
Zakład pracy |
Nazwa zawodów |
Ośrodek Zdrowia Urząd Gminy Poczta Komisariat Policji Weterynaria Piekarnia Sklepy Stolarnia Zakład fryzjerski
|
|
Główna ulica Ryjewa to ulica .................................................................................
Zapamiętałem nazwy ulic: ......................................................................................
TEST SPRAWDZAJĄCY WIADOMOŚCI
IMIĘ............................................................
NAZWISKO...............................................
KLASA.......................................................
1. Zaznacz kółkiem na mapie Polski miejscowość, w której mieszkasz (konturowa mapa Polski).
2. Dokończ zdanie:
Miejscowość, w której znajduje się moja szkoła to................................................
3. Najbliższe wsie w okolicy Ryjewa to:
STRASZEWO |
|
|
|
TRZCIANO |
|
|
|
JAŁOWIEC |
|
|
|
BIAŁA GÓRA |
|
|
|
MONTOWSKIE PASTWISKA |
|
|
|
BOROWY MŁYN |
|
|
|
|
|
|
|
PIEKŁO |
|
4. W ryjewskim lesie można spotkać zwierzęta (wpisz trzy ci znane)
.....................................................................................................................................................................................................................
5. Połącz strzałką liście z odpowiednimi nazwami drzew (rysunek liści):
kasztanowiec klon lipa dąb
6. Otocz pętlą drzewa wysokie, które można spotkać w lesie ryjewskim.
dąb topola
modrzew lipa sosna
brzoza świerk
kasztanowiec jarzębina buk
7. Nazwij warstwy lasu:
(schemat warstwowej budowy)
8.Podkreśl właściwe odpowiedzi:
W Ryjewie do obiektów zabytkowych zaliczamy:
budynek straży pożarnej
7. Nazwij warstwy lasu:
budynek Urzędu Gminy
Kościół Św. Rodziny
Kościół bł. Michała
budynek szkoły
9. Napisz nazwy kilku znanych ci kwiatów wiosennych, które są pod ochroną:
........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
10. Wpisz w kwadrat tak lub nie:
W lesie należy zachować ciszę.
Sikorka odlatuje do ciepłych krajów.
Stokrotki rosną na drzewach.
Zbieramy tylko grzyby jadalne.
W Ryjewie jest las mieszany.
11. Otocz pętlą właściwą odpowiedź:
Woda zamarza w temperaturze + 10 0C
Woda zamarza w temperaturze 0 0C
Woda zamarza w temperaturze + 3 0C
12. Uzupełnij zdanie:
Plastikowe butelki wrzucę do pojemnika z napisem...............................................
Wszystkie papiery wrzucę do pojemnika o nazwie.................................................
Szklane butelki, szklanki wrzucę do pojemnika o nazwie......................................
13. Odpowiedz na pytania:
Co zjada biedronka?
.................................................................................................................................
Który z ptaków buduje gniazdo z gliny?
.................................................................................................................................
O jakiej porze roku kwitną astry?
.................................................................................................................................
Kiedy dzik jest pod ochroną?
.................................................................................................................................
14. Dokończ zdania:
W rezerwacie zwierzęta i rośliny są pod.......................................................
W parkach narodowych chodzimy po wyznaczonych .................................
Miejsce gdzie oczyszcza się wodę odprowadzaną do rzeki to .............................................................................................. ...
Śmieci posegregowane mogą być użyte jako ...............................................
Oszczędzaj las zbierając ...............................................................................
Dokręcaj kran żeby oszczędzić ....................................................................
15. Czy zdanie jest prawdziwe? Zamaluj właściwą odpowiedź.
Początek rzeki to źródło. TAK NIE
Rzeka płynie korytem. TAK NIE
Zakole, to woda płynąca przez młyńskie koło.
TAK NIE
Dopływ, to rzeka dopływająca do morza.
TAK NIE
Parowanie wody zależy od powierzchni parowania i temperatury.
TAK NIE
Zimą woda w jeziorach zamarza do samego dna.
TAK NIE
16. Zamaluj prawidłową odpowiedz i odczytaj hasło.
Roślina przybrzeżna to:
tatarak wo tulipan za topola ka
Bóbr jest zwierzęciem:
wodnym bra wodno-lądowym da lądowym wo
Ryba pobiera tlen przez:
płetwę lu głowę bi skrzela źró
Kijanka to młoda postać:
żaby dłem ryby do raka bry
Ptakiem wodnym jest:
gołąb po czajka no kaczka ży
Błona pławna ułatwia łabędziom:
fruwanie cę jedzenie ja pływanie cia
17. Rozwiąż krzyżówkę. Odczytaj hasło z zaznaczonych pól i zapisz je.
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
6 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
7 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
8 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
9 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Hasło.............................................................
Uprawia ziemię.
Część rośliny.
Rośnie na obrusy.
Wysuszona trawa.
Duża pomarańczowa.
Cukrowy lub ćwikłowy.
Ma jadalny korzeń i natkę.
Ma pomarańczowy korzeń.
Roślina oleista.
18. Uzupełnij schemat krążenia wody w przyrodzie. (rysunek)
19. Wybierz i podkreśl właściwą odpowiedź.
Czerwone światło na sygnalizatorze oznacza:
uwaga idź stój
Miejsce do przechodzenia przez jezdnię to:
zebra słoń chodnik
Po jezdni poruszają się:
ludzie pojazdy zwierzęta
20. Narysuj te znaki.
Zakaz wjazdu rowerów.
Uwaga! Niebezpieczny zakręt w lewo.
Miejsce przejścia dla pieszych.
VI Ewaluacja
Określeniem wartości realizowanego programu ścieżki regionalnej będą pozytywne i szlachetne zmiany zachowań uczniów wobec członków rodziny, kolegów z klasy i szkoły, zawodu rolnika, leśnika i innych. Realizacja programu będzie sensowna wówczas, jeżeli dziecko dostrzeże piękno swojej miejscowości, pokocha ją i będzie potrafilo zachęcić swoich rówieśników do jej odwiedzenia. Po wprowadzeniu programu ścieżki regionalnej „Moja mała Ojczyzna” autorki mają nadzieję, iż uczeń bardzo dogłębnie pozna otaczające go środowisko i będzie okazywał szacunek do zawodów, które w obecnym czasie są mało opłacalne. Również autorki byłyby niezmiernie usatysfakcjonowane, gdyby udało się zmienić stosunek uczniów do mienia szkolnego i klasowego. Z obserwacji wynika, iż często dewastują mienie, ich zdaniem niczyje, i nie zdają sobie sprawy, że może to służyć jeszcze innym uczniom. Wychowanie przez pracę (dbanie o zieleń na terenie przyszkolnym) powinno uzmysłowić uczniom jak wiele trzeba wysiłku i solidnej pracy, aby zieleń „zdobiła” a nie „straszyła” i być może zmieni na tyle zachowanie, że nie będą jej niszczyć a zachęcać innych do jej pielęgnacji. Nagminne deptanie trawników przy głównej ulicy, niszczenie krzewów ozdobnych jest dość powszechne. Autorki mają nadzieję, że ukazanie piękna przyrody i wpojenie pewnych nawyków zmieni zachowanie uczniów, którzy swoją postawą dadzą przykład innym. Wpojone uczniom zasady prawidłowego zachowania się w lesie, niezrywanie roślin chronionych i pielęgnowanie pomników przyrody, jakimi w naszym lesie są stare dęby to również pozytywne zachowania. Kultura zachowania się w środkach komunikacji, ustąpienie miejsca osobie starszej, nieśmiecenie to także istotne założenia owego programu. Jedną z ważniejszych założeń programu jest właściwe poruszanie się na jezdni w czasie drogi do i ze szkoły. Postę pujący rozwój motoryzacji, coraz większy ruch na drogach, reforma szkolnictwa w której dzieci coraz więcej podróżują stawie przed nauczycielem konieczność nauki praktycznego przechodzenia przez jezdnię nie tylko w korzystnych warunkach atmosferycznych, ale również podczas szarugi czy zamieci śnieżnej.
Ścieżka regionalna Moja mała Ojczyzna Opracowanie: mgr M. Sejka, mgr Z. Zenke, mgr M. Zwolak
ANKIETA DLA RODZICÓW
Drodzy Państwo!
Przez okres ostatnich trzech lat realizowany był w klasie program „Moja mała Ojczyzna”. Podsumowaniem jest niniejsza ankieta. Proszę zakreślić swoją odpowiedź. Liczę na Państwa szczere odpowiedzi - ankieta jest anonimowa.
1. Czy zdaniem Państwa zajęcia prowadzone w terenie były interesujące?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
2. Czy udało mi się rozbudzić w dziecku ciekawość o otaczającym go środowisku?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
3. Czy dziecko potrafi znaleźć samodzielnie potrzebne informacje (np. w encyklopedii)?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
4. Czy pogłębiło wiadomości o swojej miejscowości?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
5. Czy dba w domu o zieleń?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
6. Czy segreguje śmieci?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
7. Czy rozpoznaje pospolite zwierzęta i rośliny?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
8. Czy rozumie potrzebę ochrony środowiska?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
9. Czy potrafi czytać plan miasta?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
10. Czy zna nazwy okolicznych wsi?
ZDECYDOWANIE TAK TAK NIE ZDECYDOWANIE NIE
12.Jeśli chcielibyście Państwo coś dodać, to proszę to zrobić tutaj, lub na drugiej stronie karty.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Dziękuję
ARKUSZ EWAULACYJNY DLA NAUCZYCIELA
|
ZDECYDOWANIE TAK |
TAK |
NIE |
ZDECYDOWANIE NIE |
Zajęcia były intetresujące |
|
|
|
|
Zajęcia rozbudziły ciekawość ucznia |
|
|
|
|
Uczeń potrafi samodzielnie szukać informacji |
|
|
|
|
Uczeń pogłębił wiadomości o swojej miejscowości |
|
|
|
|
Uczeń dba w domu o zieleń |
|
|
|
|
Uczeń segreguje śmieci |
|
|
|
|
Uczeń rozpoznaje pospolite zwierzęta i rośliny |
|
|
|
|
Uczeń rozumie potrzebę ochrony środowiska |
|
|
|
|
Uczeń potrafi czytać plan miasta |
|
|
|
|
Uczeń zna nazwy okolicznych wsi |
|
|
|
|
Inne uwagi |
|
|
|
|
SCENARIUSZ ZAJĘĆ ZINTEGROWANYCH W KLASIE I
Nazwa bloku kompleksowego: Bezpieczna droga do szkoły.
Temat dzienny: Uczymy się zasad przechodzenia przez ulicę w naszej miejscowości.
Cele ogólne:
porusza się bezpieczne w ruchu drogowym w roli pieszego.
Cele szczegółowe:
pozna zasady przechodzenia przez jezdnię;
pozna niektóre znaki drogowe;
zaobserwuje poruszanie się pojazdów i pieszych po drogach;
pozna wiersz o 5 zasadach poruszania się po jezdni;
rozróżnią i nazwą podstawowe figury geometryczne;
wykona dowolną techniką model znaku drogowego;
przelicza elementy w zakresie pięciu
Metody:
działania praktyczne;
słowne: pogadanka
Formy organizacji pracy:
lekcja w terenie
Środki dydaktyczne:
film edukacyjny prezentujący 5 zasad przechodzenia przez jezdnię;
modele znaków drogowych;
nagranie piosenki;
karta pracy ucznia.
Czas pracy: 4 godz. zajęć.
Przebieg zajęć:
Film edukacyjny „Ruch uliczny”. Swobodne wypowiedzi na temat treści filmu.
Jak powinniśmy zachowywać się w drodze do szkoły?
Obserwowanie ruchu ulicznego w pobliżu szkoły - wycieczka.
Wyjaśnienie znaczenia terminów: droga, pobocze, chodnik, jezdnia.
Informacja dodatkowa:
Droga - to miejsce poruszania się pojazdów, ludzi i zwierząt; to także jezdnia łącznie z chodnikiem lub poboczem;
Pobocze drogi - miejsce przeznaczone dla ruchu pieszego, postoju pojazdów i ustawiania znaków drogowych;
Pobocze drogi - miejsce przeznaczone dla ruchu pieszego, postoju pojazdów i ustawiania znaków drogowych;
Chodnik - to wyłożona płytami część drogi przeznaczona dla pieszych;
Jezdnia - to część drogi przeznaczona dla ruchu pojazdów.
Obserwowanie zabudowy przy drodze, zwrócenia uwagi na jezdnię, chodniki, pobocza.
Praktyczne wyjaśnienie i stosowanie 5 zasad przechodzenia przez jezdnię.
Zatrzymaj się na skraju jezdni!
Spójrz w lewo!
Spójrz w prawo!
Spójrz jeszcze raz w lewo!
Jeśli nic nie nadjeżdża - przechodź!
Ćwiczenia w przechodzeniu przez jezdnię.
Powrót do klasy.
Formułowanie wypowiedzi na temat Moja droga do szkoły.
Utrwalenie znajomości5 zasad przechodzenia przez jezdnię.
Nauka na pamięć wiersza.
Na chodniku przystań bokiem
popatrz w lewo bystrym okiem.
Skieruj w prawo wzrok sokoli
znów na lewo spójrz powoli.
Jezdnia wolna więc swobodnie
mogą przez nią przejść przechodnie.
10) Formułowanie wypowiedzi na temat treści wiersza.
Gdzie zatrzymasz się, gdy zamierzasz przejść przez jezdnię?
W którą stronę spojrzysz najpierw?
Co zrobisz później?
11) Rozwiązywanie zagadki:
W kostiumiku czarno - białym
w zoo ją zobaczyć możesz.
Inna znowu śmiałym krokiem
przejść przez jezdnię ci pomoże.
Stoją na drodze na jednej nodze,
każdemu kierowcy ku przestrodze.
Obrazki na nich rozmaite
Czyta kierowca zamiast liter.
Kolorowe tablice - okrągłe, trójkątne, kwadratowe
stoją przy drodze kierowcom ku przestrodze.
Prezentacja modeli znaków drogowych zaobserwowanych podczas wycieczki.
Przejście dla pieszych Uwaga dzieci! Ograniczenie prędkości do 40 km/h
- Jakie figury geometryczne przypominają nam te znaki drogowe?
Znaki drogowe: wykonanie modelu wybranego znaku dowolną techniką.
Utrwalenie wiersza „Gdy zamierzasz......”
Synteza zgromadzonego materiału: karty pracy przedstawiające 5 zasad prawidłowego przechodzenia przez jezdnię.
KONSPEKT ZAJĘĆ ZINTEGROWANYCH W KLASIE I
Nazwa bloku kompleksowego: Bezpieczna droga do szkoły.
Temat dzienny: Uczymy się zasad przechodzenia przez ulicę w naszej miejscowości.
Czas pracy: 4 godz. zajęć.
Faza |
Cele szczegółowe |
Czynności |
Obszar aktywności |
Środki dydaktyczne |
Metody i formy pracy |
|
|
|
Ucznia |
Nauczyciela |
|
|
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
Wstępna |
Uczeń potrafi: - formułować wypowiedzi |
Ogląda film. Swobodnie wypowiada się na temat oglądanego filmu |
Wyświetla film edukacyjny „Ruch uliczny”
|
Polonistyczno- środowiskowa |
Film |
Obserwacja, zbiorowa |
Realizacyjna |
|
Uważnie słucha
|
Podaje cele i zadania wycieczki terenowej na najbliższe przejście dla pieszych w okolicach szkoły. |
Polonistyczno- środowiskowa |
|
Słowna
|
|
-rozróżnić pojęcia: droga, pobocze, chodnik, jezdnia;
|
Obserwuje, słucha, wskazuje.
|
Wyjście z uczniami: wyjaśnienie znaczenia słów: droga, pobocze, chodnik, jezdnia. |
Środowiskowa, ruchowa, zdrowotna
|
Teren wokół szkoły
|
Obserwacja terenu
|
|
-zastosować zasady prawidłowego przejścia przez jezdnię;
|
Obserwuje, a potem ćwiczy praktyczne przechodzenie przez jezdnię.
|
Wyjaśnia i pokazuje jak prawidłowo przejść przez jezdnię. Obserwuje praktyczną działalność uczniów i ocenia.
|
Środowiskowa, ruchowa, zdrowotna
|
|
Praktycznego działania
|
|
-rozpoznać niektóre znaki drogowe; |
Spaceruje, obserwuje, stara się zapamiętać znaki drogowe. |
Spacer po chodniku i poboczem. Objaśnia napotkane znaki drogowe.
|
Środowiskowa, ruchowa |
Znaki drogowe |
Obserwacja
|
|
-zaobserwować i wypowiadać się na temat uczestników ruchu drogowego;
|
Wypowiada się na temat „Moja droga do szkoły”.
|
Powrót do szkoły i stymulacja do wypowiedzi na temat drogi do szkoły. |
Polonistyczna |
|
Słowna, indywidualna |
|
-powiedzieć wiersz z pamięci;
|
Formułuje odpowiedzi na temat wiersza. |
Recytuje wiersz o 5 zasadach prawidłowego przechodzenia przez jezdnię. Zadaje pytania na temat jego treści. |
Polonistyczna |
Wiersz „Gdy zamierzasz...” |
Słowna, zbiorowa |
|
-rozwiązać zagadki; |
Udziela odpowiedzi. |
Odczytuje zagadki, których rozwiązaniami są hasła: zebra, znaki drogowe. |
Polonistyczna |
Teksty zagadek |
Słowna, zbiorowa |
|
-nazwać znaki i rozróżnić figury geometryczne; |
Nazywa znaki drogowe i kształt figur geometrycznych. |
Prezentuje modele znaków drogowych zaobserwowanych na wycieczce. |
Środowiskowa, matematyczna |
Modele znaków |
Oglądowa, zbiorowa |
|
-wykonać znak drogowy dowolną techniką; |
Wykonuje modele dowolną techniką, prezentuje swoją pracę. |
Rozdaje materiały do wykonania wybranego modelu znaku drogowego. |
Plastyczno-techniczna |
Materiały do wykonania znaków |
Praktycznego działania w zespołach |
Końcowa |
-bezpiecznie porusza się po drodze w roli pieszego; |
Powtarza wiersz i przypomina 5 zasad prawidłowego przechodzenia przez jezdnię. |
Przypomina treść wiersza. |
Polonistyczno-środowiskowa |
|
Słowna, zbiorowa |
|
-porządkować liczby od 1 - 5; -kolorować płaszczyznę; |
Numeruje we właściwej kolejności i numeruje obrazki. |
Rozdaje karty ilustrujące kolejność przechodzenia przez jezdnię. |
Matematyczno-środowiskowa |
Karty pracy |
Praktycznego działania, indywidualna |
|
|
Oddaje pracę. |
Zbiera karty i ocenia |
|
|
|
Bibliografia
1. Angiel J., Repsch - program autorski Edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie, Warszawa 1999
2. Bednarek S., praca zbiorowa Edukacja regionalna. Dziedzictwo kulturowe w zreformowanej szkole,Wydawnictwo DTSK Silesia, Wrocław 1999
3. Durda M., Maciejewska J., Jak badać i podnosić jakość pracy szkoły; Wydawnictwo Empi2 , Poznań 2002
4. Hoppe L., Sternicka A., Przyroda - program nauczania przyrody uwzględniający ścieżki dydaktyczne w kl. IV - VI szkoły podstawowej, Wydawnictwo „Operon”
5. Ogińska J., Chmielecka J., Ziąbka M., Andrzejczak U., Antosik E., Balcerek B., BiałkowskaB., Chlebicz E., Chyła J., Karczmarek W., Ogrodowczyk M., Pasternak K., Rutkowska E., Stelmaski W., Stępień A., Urbańska E., Witkowska M., Program nauczania dla I etapu - edukacji wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Nowa Era
6. Piwońska Z., Jakubowska - Dziedzic M., Magok B., Łobaza A., program dla szkoły podstawowej Dziedzictwo kulturowe w regionie, Rzeszów 1999
7. Tarnowska M., Integralny program nauczania z elementami edukacji ekologicznej w klasach I -III, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 1999
8. Więckowski R., Program, jego istota, podstawowe problemy [w] „Życie Szkoły” 9/98
58