AKADEMIA ŚWIĘTOKRZYSKA

im. Jana Kochanowskiego

w Kielcach

WYDZIAŁ PEDAGOGICZNY I ARTYSTYCZNY

Kierunek: Pedagogika

Specjalność: Rewalidacja z terapią pedagogiczną

Dorota Znój

Grupa III

Program pracy z młodzieżą z dysleksją typu wzrokowego i słuchowego w klasie IV-VI szkoły podstawowej

Kielce 2007

Dysleksja (definicja Towarzystwa Dysleksji im. Ortona opublikowana w 1994 r.) jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są czynnikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej; często oprócz trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni.

5 koncepcji przyczyn dysleksji

• koncepcja genetyczna - ( 20%-30%) ,przyczyną zaburzeń i podłożem trudności w czytaniu i pisaniu są geny przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest to dziedziczność dysleksji,

• koncepcja opóźnionego dojrzewania układu nerwowego - uważa się , że zaburzenia dyslektyczne są związane ze spowolnieniem dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego, spowodowanym przez takie czynniki jak geny, hormony,

• koncepcja organiczna - głosi, że przyczyną dysleksji są mikrouszkodzenia tych okolic mózgu, które szczególnie uczestniczą w procesie czytania i pisania. Związane jest to ze szkodliwymi czynnikami chemicznymi, fizycznymi i biologicznymi oddziałującymi na OUN w okresie okołoporodowym,

• koncepcja hormonalna - przyczynę dysleksji upatruje w niedokształceniu struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowym modelu rozwoju mózgu, tzn. zablokowaniu rozwoju lewej półkuli mózgowej, czyli tej, która szczególnie jest związana z mową; szkodliwym czynnikiem może być nadprodukcja testosteronu.

• koncepcja psychogenna - upatruje przyczynę w zaburzeniach emocjonalnych spowodowanych przez lęk i stres, urazy psychiczne.

Objawy charakterystyczne dla okresu wczesnej edukacji utrzymują się w starszych klasach, lecz dodatkowo pojawiają się też nowe symptomy trudności i dotyczą one nie tylko nauki szkolnej, ale także uczenia się czynności, nabywania umiejętności w innych obszarach aktywności osoby z problemem dysleksji.

Cechą charakterystyczną u starszych uczniów jest to, że osiągają oni wyniki niewspółmierne do włożonej pracy, uzyskują oceny znacznie poniżej swoich możliwości.

Trudności w nauce można zaobserwować już nie tylko na lekcjach języka polskiego, lecz na różnych przedmiotach szkolnych, zależnie od utrzymujących się dysharmonii rozwojowych. To warto podkreślić, ponieważ nauczyciele innych przedmiotów często twierdzą, że problemy „dysleksji rozwojowej" to „ nie ich problem, tylko polonistów".

Poniżej przedstawiam bardzo szeroki zakres symptomów trudności w uczeniu się jednak nie wszystkie one występują jednocześnie. Zależnie od patomechanizmu trudności w czytaniu i pisaniu (zaburzeń rozwoju określonych funkcji) uczeń ma inną konstelację objawów, na przykład zaburzenia funkcji językowych utrudniają uczenie się języków obcych, nie powodują natomiast kłopotów w geometrii, orientacji na mapie itp., które zależą od dobrego rozwoju funkcji wzrokowo-przestrzennych. Co ciekawe, nawet w obrębie jednego przedmiotu uczeń może dobrze sobie radzić z zadaniami określonego typu, a z innymi nie, np. może mieć problemy z nauczeniem się tabliczki mnożenia, a dobrze rozumować matematycznie; dobrze pływać i jeździć na nartach, a nie móc opanować układów gimnastycznych lub mieć znakomite wyczucie koloru i kompozycji, tworzyć interesujące kolaże, a nie radzić sobie z rysowaniem prostych schematów.

Specyficzne trudności pojawiające się w szkole:

1. Języki obce:

• trudności z poprawnym pisaniem pomimo dobrych wypowiedzi ustnych;

• trudności z budowaniem wypowiedzi słownych;

• trudności z zapamiętywaniem słówek;

• trudności z odróżnianiem podobnych wyrazów.

Język polski:

• Czytanie:

• wolne tempo czytania (czasem są to jedyne objawy trudności w czytaniu);

• trudności ze zrozumieniem i zapamiętaniem czytanego tekstu;

• niechęć do czytania długich tekstów i grubych książek;

• błędy specyficzne nie występują lub są nieliczne, jeśli dziecko od lat jest objęte ćwiczeniami korekcyjno-kompensacyjnymi podczas zajęć z zakresu terapii pedagogicznej.

• Pisanie:

• nieprawidłowa pisownia, błędy specyficzne, często nieliczne w przypadku gdy dziecko od wielu lat objęte jest ćwiczeniami korekcyjno-kompensacyjnymi, lecz za to „ciężkiego kalibru";

• dominują błędy ortograficzne lub występują tylko błędy ortograficzne pomimo znajomości zasad pisowni (czasem jest to jedyny rodzaj trudności);

• trudności z organizacją tekstu (pisanie wypracowań);

• robienie błędów gramatycznych;

• trudne do odczytania odręczne pismo;

• nieprawidłowa wymowa;

• trudności z rozumieniem i zapamiętywaniem tekstu mówionego lub nagranego na taśmę;

• kłopoty z zapisem wyrazów w poprawnej formie gramatycznej;

• błędne zapisywanie i odczytywanie liczb wielocyfrowych (z wieloma zerami lub miejscami po przecinku).

• Matematyka/arytmetyka:

• przestawianie cyfr (np. 56,65);

• trudności z dodawaniem w pamięci, bez pomocy kartki papieru;

• nieprawidłowa organizacja przestrzenna zapisu działań matematycznych, przekształcania wzorów;

• zapisywanie znaków nierówności „na odwrót";

• nieprawidłowe odczytywanie treści w zadaniach tekstowych;

• nieprawidłowe wykonywanie wykresów funkcji.

• Geometria:

• trudności z zadaniami angażującymi wyobraźnię przestrzenną;

• niski poziom graficzny wykresów i rysunków.

• Biologia:

• trudności z opanowaniem terminologii (dłuższe nazwy, nazwy łacińskie);

• problemy z organizacją przestrzenną schematów i rysunków;

• trudności z zapisem i zapamiętaniem łańcuchów reakcji biochemicznych;

• trudności z opanowaniem systematyki (hierarchiczny układ informacji).

• Chemia:

• nieprawidłowe zapisywanie łańcuchów reakcji chemicznych;

• problemy z opanowaniem terminologii (nazwy i symbole pierwiastków i związków chemicznych);

• trudności z zapamiętywaniem danych zorganizowanych przestrzennie (tablica Mendelejewa).

• Geografia:

• trudności z czytaniem i rysowaniem map;

• trudności z orientacją w czasie i przestrzeni (wskazywanie kierunków na mapie i w przestrzeni; obliczanie stref czasowych, położenia geograficznego, kąta padania promieni słonecznych itp.);

• trudności z zapamiętywaniem nazw geograficznych.

• Historia i wiedza o społeczeństwie:

• trudności z zapamiętywaniem nazw i nazwisk;

• zła orientacja w czasie (chronologia, daty);

• trudności z orientacją na mapach historycznych.

• Sztuka:

• trudności z czytaniem nut;

• trudności ze szczegółowym analizowaniem obrazów;

• trudności z rysowaniem (rysunek schematyczny, uproszczony) i organizacją przestrzenną prac plastycznych.

• Kultura fizyczna:

• trudności z opanowaniem układów gimnastycznych (sekwencje ruchowe zorganizowane w czasie i przestrzeni);

• trudności w bieganiu i ćwiczeniach równoważnych;

• trudności w opanowaniu gier z piłką (tenis ziemny i stołowy, siatkówka, koszykówka itp.);

• niechęć do uprawiania sportów wymagających dobrego wyczucia równowagi (deskorolka, windsurfing, snowboard itp.).

• Specyficzne trudności pojawiające się również w pozaszkolnych obszarach aktywności: uczenie się czynności użytecznych w życiu codziennym:

• trudności z wypowiadaniem się i artykulacją złożonych wyrazów (spooneryzmy, przejęzyczenia, przekręcanie nazwisk i nazw);

• trudności ze zautomatyzowaniem własnego podpisu;

• formularze wydają się niejasne i trudne do wypełnienia;

• problemy z nauczeniem się prowadzenia samochodu;

• problemy z nauczeniem się układów tanecznych na kursie tańca.

• Zapamiętywanie nazw i danych stanowiących sekwencje:

• trudności z zapamiętaniem i dokładnym przekazaniem informacji odebranych przez telefon;

• trudności z płynnym wyliczeniem wszystkich nazw miesięcy w prawidłowej oraz w odwróconej kolejności.

• Liczby:

• mylenie numerów, np. autobusów 95 i 59,6 i 9;

• mylenie kolejności cyfr przy wykręcaniu numeru telefonicznego;

• mylenie dat i godzin, przez co zdarza się przeoczyć termin spotkania;

• trudności z zapamiętaniem numerów telefonów, danych liczbowych.

• Orientacja w czasie i przestrzeni:

• kłopoty z planowaniem, organizacją i zarządzaniem czasem, materiałami oraz zadaniami;

• trudności z odróżnianiem strony prawej od lewej;

• kłopoty z czytaniem mapy lub orientowaniem się w nieznanym terenie.

Analiza objawów dysleksji rozwojowej na poszczególnych etapach rozwoju i edukacji wskazuje, że zmieniają się one, gdy porównamy trudności w uczeniu się czytania i pisania, jak i symptomy wywołujących je zaburzeń. Inne są one w okresie poprzedzającym naukę szkolną, gdy określa się je jako „symptomy ryzyka dysleksji", odmienne w okresie nauczania początkowego, różne od objawów utrzymujących się na poziomie starszych klas szkoły podstawowej, gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych.

W praktyce wyróżnia się najczęściej trzy typy dysleksji, przyjmując za kryterium podziału dominujące zaburzenie, które decyduje o jej klinicznym obrazie:

1. dysleksja typu wzrokowego, gdzie występują przede wszystkim zaburzenia percepcji wzrokowej i pamięci wzrokowej (nie mamy na myśli wad wzroku, lecz zaburzenia niektórych funkcji kory mózgowej) u dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową zauważa się następujące symptomy:

• mylenie liter o podobnych optycznie kształtach (np. a - o, m - n, l - t, e - c, h - k, C - G),

• mylenie liter różniących się położeniem w stosunku do osi poziomej i pionowej (np. n - u, p - g, b - d, w - m.),

• mieszanie struktur graficznych gdy różnice między nimi są małe (np. dom - dam),

• przestawianie liter, sylab, wyrazów,

• opuszczanie drobnych znaków graficznych i interpunkcyjnych (wzieły- wzięły, książe- książę,)

• zapominanie niektórych dużych liter (szczególnie L, Ł, W,F),

• niewłaściwe rozplanowanie graficzne wyrazów w stosunku do stronicy zeszytu,

• nieodpowiedni wybór linijek,

• mylenie kierunku zapisu (pismo zwierciadlane, pisanie w zeszycie od strony prawej do lewej),

• błędy ortograficzne (gorsza pamięć wzrokowa wpływa na trudności w zapamiętaniu obrazu graficznego),

• wolne tempo czytania spowodowane zbyt długim koncentrowaniem się na rozpoznawaniu kształtu liter lub wyrazów podobnych.

W późniejszych latach nauki dzieci z fragmentarycznymi zaburzeniami w ośrodku wzrokowym mają trudności:

• w nauce geografii (trudności w orientacji przestrzennej, określaniu stron świata, mylenie południka z równoleżnikiem),

• w nauce geometrii (pojęcia i definicje są przyswajane werbalnie w oderwaniu od obrazów wzrokowych),

• w nauce języków obcych.

2. dysleksja typu słuchowego, u podłoża której leżą zaburzenia percepcji słuchowej i pamięci słuchowej powiązane często z zaburzeniami językowymi. Dzieci z zaburzoną percepcją słuchową słyszą dobrze poszczególne dźwięki, bez względu na odległość. Nie potrafią natomiast z potoku dźwięków mowy wychwycić wszystkich po kolei i prawidłowo różnicować. W związku z tym w pisaniu ze słuchu mogą wystąpić następujące charakterystyczne błędy:

• mylenie głosek oraz struktur dźwiękowych zbliżonych fonetycznie b -p, d -t, k - g, s - z, w - f (brycz, brydżka czcina, trztery, pszeczkole),

• przestawianie, opuszczanie, dodawanie liter i sylab (rbak - rybak, klijęt-klient, jje - je, kraktor - traktor, korolowy - kolorowy, dzbo - źdźbło),

• nieprawidłowe pisanie wyrazów z i -j (radjo, lińja, objast), ze zmiękczeniami ś -si, ź -zi ć -ci, ń -ni (źma, cima, jeśieńi) , dwuznakami, głoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, szumiącymi (sz, cz ,ż, dż) i syczącymi (s, c, z, dz),

• nieprawidłowe pisanie wyrazów z samogłoskami nosowymi ę, ą oraz zespołami dźwiękowymi -on,-om,-en, -em (kąpot, kąserwa, w końcie, kompiel, semp, sęs, pentla, chcoł, jełzor),

• łączenie w jedną całość przyimków z rzeczownikami (np. zdrzewa, wlesie, stam tąd),

• opuszczanie wyrazów, sylab i liter w środku wyrazu,

• opuszczanie końcówek, szczególnie w wyrazach typu: szedł, biegł, usiadł.

3. dysleksja integracyjna - rozpoznawana jest wówczas, gdy rozwój funkcji percepcyjnych, badanych w izolacji, jest zgodny z wiekiem, natomiast zaburzony jest proces integrowania bodźców napływających z różnych zmysłów, czyli zaburzona jest koordynacja funkcji percepcyjnych  (wzrokowo - przestrzennych, słuchowo - językowych, dotykowo - kinestetycznych) i motorycznych

Ćwiczenia dla dzieci z dysleksją typu wzrokowego w klasie IV-VI

Ćwiczenie nr 1

Ćwiczenie to dotyczy różnicowania liter o podobnych kształtach (m-n-w).

Zadaniem dziecka jest przeczytać cały tekst, następnie zieloną kredką podkreślić literkę „m”, po wykonaniu tego odczytuje ono wszystkie wyrazy z literą „m”. Następnie czerwoną kredką podkreśla literkę „n” i czyta wszystkie wyrazy z tą literką. Na koniec podkreśla niebieską kredką literkę „w” i czyta wszystkie wyrazy z tą literką.

Wśród liściastych drzew i krzewów znów inny rodzaj życia panuje. Rumieni się kalina, drżą srebrne liście osiki, biało połyskuje brzoza, jeżyna dołem się słania, bujnym swym liściem przykrywa grzyby. W leszczynie cieniuchnym głosikiem śpiewa a śpiewa pokrzewka i zielona żabka wtóruje jej niby grzechotką, wesoło pogwizduje wilga, przerzucając się z gałęzi na gałąź. Wśród gąszczu liści słychać w górze gruchanie gołębi, a ponad tym wszystkim od czasu do czasu zakraka kruk w przelocie.

Ćwiczenie nr 2

Ćwiczenie niżej zaprezentowane doskonale rozwija koordynacje wzrokowa i spostrzegawczość, gdyż dziecko jednocześnie musi zwracać uwagę na szczegóły obrazka i na całość żeby wiedzieć czym się różnią obrazki.

Przedstawione obrazki, z pozoru wydają się identyczne jednak różnią się 7 szczegółami. Zadaniem dziecka jest wskazanie tych różnic i zaznaczenie ich X.






Ćwiczenie nr 3

Ćwiczenie to ćwiczy pamięć wzrokową.

Zadaniem dziecka jest odtworzyć z pamięci niżej widziane wyrazy.

ulica

ustrój

rysunek

kurtyna

klasówka

borówka

Ćwiczenie nr 5

Zadaniem dziecka jest uzupełnienie liter (rz, d, j, ż, k, i) w podanych niżej wyrazach, a następnie odczytanie tych wyrazów:

re_estracja wul_an s_ały gniaz_o po_ywienie zwie__e

Ćwiczenie nr 6

Zaprezentowane ćwiczenie rozwija koordynacje wzrokowa i spostrzegawczość Zadaniem dziecka jest odnalezienie w tabeli ukrytych 7 wyrazów, które znajdują się obok na rysunkach zakreślenie ich mazakiem, przeczytanie na głos. A następnie ułożenie z pozostałych liter hasła oraz odczytanie go.






Z	U	K	U	R	A
U	J	E	S	I	R
P	A	U	T	O	U
A	Ę	N	I	E	L
K	B	U	T	R	O
E	S	K	U	J	N
S	U	W	A	K	E

Ćwiczenie nr 8

Zadaniem ucznia jest zrobienie liter z drutu lub plasteliny np. p, l itd.. Ćwiczenie to jest doskonałe również dla uczniów z obniżoną sprawnością manualną.

Ćwiczenie nr 9

Zadaniem ucznia jest rozwiązać rebus i odczytać hasło.




Rozwiązanie:

c	h	u	d	y		c	h	u	c	h	a
g	r	u	b	y		d	m	u	c	h	a

Ćwiczenie nr 9

Ze względu na to, że dzieci z dysleksją typu wzrokowego mają gorszą pamięć wzrokową, która wpływa na trudności w zapamiętaniu obrazu graficznego, uczniowie dyslektyczni popełniają liczne błędy ortograficzne.

Do przedstawionej na następnej stronie planszy uczeń losuje numerek od 1 do 30. Cyfra, którą wylosuje wskazuje wyraz, którego pisownię ma on objaśnić. W tabeli zostały zaprezentowane wyrazy z „ó” i „u”. Zadaniem dziecka jest powiedzenie, jakie u/ó powinno się znajdować w opuszczonym miejscu i wyjaśnić zasadę pisowni tego wyrazu.




st-j	pi-ro	zbi-rka	powt-rzyć	ch-r	zas-wka	sł-wko	s-l	wi-zł	si-demka
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
bor-wka	g-ra	opiek-n	-cho	leci-tki	-smy	Krak-w	brat-	Nowak-wna	ham-lec
11	12	13	14	15	16	17	18	19	20
w-jt	pszcz-łka	źr-dło	jask-łka	k-łko	c-d	wędr-wka	mal-uję	bab-nia	tat-ś
21	22	23	24	25	26	27	28	29	30




Ćwiczenia dla dzieci z dysleksją typu słuchowego w klasie IV-VI szkoły podstawowej

Ćwiczenie nr 1

„Czytanie słuchem”, czyli składanie słów z usłyszanych głosek lub sylab. Zadaniem ucznia jest odpowiedzieć na pytanie co słyszysz, gdy powiem:

• k o t e k (głoski należy wypowiadać w pewnych odstępach czasowych)

• pa ra sol ka (sylaby należy wypowiadać w pewnych odstępach czasowych).

Ćwiczenie nr 2

Jest to ćwiczenie różnicujące dźwięki mowy.

Zadaniem ucznia jest powtarzanie par słów

pary - bary

biuro - pióro

żabka - czapka

bucik - budzik

Ćwiczenie nr 3

Domino fonetyczne. Zadaniem dziecka jest mówienie wyrazów w taki sposób, aby każdy następny wyraz rozpoczynał się taką samą głoską, jaką kończy się poprzedni, np.: las - sowa - aparat - traktor - rak - katar.

Ćwiczenie nr 4

Przedstawione niżej ćwiczenie ma na celu wyróżnianie sylab w wyrazie.

Zadaniem ucznia jest zabawa w rymowanie, dziecko mówi co się rymuje ze słowem kotek,

Ćwiczenie nr 5

Zadaniem ucznia jest dokończenie wyrazów rozpoczętych przez drugą osobę, np.: ma- mama, ka- kawa. Następnie wyklaskiwanie sylab.

Ćwiczenie nr 6

Zadaniem ucznia jest podzielić niżej napisane zdanie na wyrazy, następnie wyrazy podzielić na sylaby.

Klimat Polski nazywamy klimatem przejściowym, gdyż jest on pośredni między klimatem morskim a lądowym.

Ćwiczenie nr 7

Zadaniem dziecka jest przyporządkowanie obrazków do odpowiednich grup. Pierwszą stanowią obrazki zaczynające się na spółgłoskę i kończące na samogłoskę, druga grupę obrazki zaczynające się na samogłoskę i kończące na spółgłoskę, trzecią grupę obrazki zaczynające i kończące się na spółgłoskę.

1. tapczan	2. dziecko	3. lew
4. telefon	5. bałwan	6. list
7.motyl	8. lalki	9. łóżko
10. arbuz	11. ryba	12. koń
13. kaczka	14. drabina	15. żaba

Bibliografia:

1. Bogdanowicz M.; O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu- odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Lublin 1994

2. Bogdanowicz M.; Ryzyko dysleksji problemy diagnostyczne, Gdańsk 2005

3. Brejnak W.; Dysleksja poradnik; Warszawa 2003

4. http://www.bibliotekapedagogiczna.lubsko.pl/danka.htm

5. http://www.pbw.waw.pl/pbw/pliki/publikacje/Kilka%20slow%20o%20dysleksji.pdf

6. Sinica M., Rudzińska-Rogoży A.; W kręgu specyficznych trudności w uczniu się czytania i pisania; Zielona Góra 2005

Uwagi:

Więcej informacji o dysleksji typu integracyjnego, cele ćwiczeń.




W. Brejnak „Dysleksja”; Warszawa 2003, s. 21.

Pomoce do ćwiczeń znajdują się w załączonych na końcu koszulkach

Pomoce do ćwiczeń znajdują się w załączonych na końcu w koszulkach

2

9

8

14

13

---