Pojęcie prawa:

• Ius - prawo ludzkie; fas - prawo boskie

• Prawo przedmiotowe, a podmiotowe

• Intuicyjne pojmowanie - sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne

• Kazuistyka - przyczyny (indywidualne sytuacje konfliktowe), skutki (ustawodawstwo Justyniana), próby przezwyciężenia - usiłowania systematyzacyjne

Podziały prawa:

• Prawo publiczne - dotyczy społeczeństwa

• Prawo prywatne - interesów klasy panującej:

• Wszelkie prawo, którym się posługujemy dotyczy albo rzeczy, albo osób, albo powództw - Gaius.

• System pandektowy - prawo prywatne materialne (rodzinne i majątkowe - rzeczowe, zobowiązania, spadkowe) i część ogólna (podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy, czynności prawne).

Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego:

• Państwo typu niewolniczego. Formy państwa:

• Królestwo (753 - 509 p.n.e.)

• Republika (509 - 27 p.n.e.)

• Pryncypat (27 p.n.e. - 284 n.e.)

• Dominat (284 - 476 na zachodzie, 565 na wschodzie)

• Etapy rozwoju prawa prywatnego - wpływ rozwoju sił wytwórczych:

• Okres prawa starorzymskiego (archaicznego) - od założenia Rzymu do połowy III w. p.n.e. (początek wojen punickich - 264 - 146 p.n.e.)

• Okres rozwoju i prawa klasycznego - od połowy III w. p.n.e. do końca dynastii Sewerów (235 n.e.)

• Prawa przedklasycznego (do schyłku republiki)

• Prawa klasycznego (pryncypat)

• Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) - 235 - do śmierci Justyniana

• Prawa justyniańskiego (527 - 565)

Źródła prawa rzymskiego:

• Źródła powstania prawa - czynniki prawotwórcze

• Źródła poznania prawa - efekty ich działania

• Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych.

Ustawa XII tablic:

• Lex duocendim tabularum - 451 - 450 p.n.e. - uściślenie prawa zwyczajowego w interesie plebejuszy. Dwie dziesięcioosobowe komisje, każda powołana na rok.

• Prawo prywatne, proces, postępowanie egzekucyjne - społeczno -ekonomiczne stosunki drobnych rolników.

• Brak systematyki, nigdy formalnie nie uchylono

Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych:

• Komicja pod przewodnictwem magistratur (dyktatorów, konsulów, pretorów): contiones rogatio leges rogatae

• Plebiscitia - uchwały plebsu, obowiązywały ogól obywateli od 286 p.n.e. (lex Hortensia de plebiscitis)

• Prawo prywatne, ostatnia za Nerwy, nazwisko wnioskodawcy

Uchwały senatu:

• Senatus consulta - moc ustawy

• Republika (300, od I w. p.n.e. - 600) - konserwatywny wykładnik interesów możnowładztwa, pośredni wpływ na ustawodawstwo

• Pryncypat - II w. n.e. - przejęcie funkcji ustawodawczych. Uchwały na wniosek cesarski (oratio principis)

Konstytucje cesarskie:

• Dekret, edykt, lub list mający moc ustawy

• Dekrety - rozstrzygnięcia spraw spornych - cechy rozstrzygnięć wzorcowych

• Edykty - normy obowiązujące za życia, czasem po śmierci autorów

• Reskrypty - odpowiedzi, wyjaśnienia wątpliwych kwestii prawnych proces reskryptowi

• Mandaty - pisemne instrukcje dla urzędników, namiestników prowincji - sprawy administracyjne

• Cechy charakterystyczne:

• Bezpośrednia działalność prawotwórcza (szczególnie prawo publiczne)

• Prawo prywatne - wyzyskanie tradycyjnych czynników prawotwórczych

• Indywidualne, doraźne rozstrzygnięcia konkretne, lecz stosowane analogicznie

Pretor i jego edykt:

• Wymiar sprawiedliwości - iurisdictio częścią najwyższej władzy państwowej - imperium

• Najpierw konsulowie, od 367 p.n.e. - pretorowie. Jurysdykcja karna - edylowie kurulni (targi niewolników, bydło), na prowincjach - namiestnicy, odpowiednikiem edylów - kwestorowi.

• Pretor miejski - praetor urbanus

• Pretor peregrynów - praetor peregrinus (od 242 p.n.e.)

• Ius edicendi - prawo ogłaszania zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z władzy (ochrona w procesie i poza nim, formularze)

• Ustawa roczna, następca mógł przejąć treść edyktu - edictum translaticium + edicta nova

• Ok. 130 Hadrian polecił Julianowi ujednolicenie edyktów edictum perpetuum (edykt wieczysty)

• Ius honorarium

Jurysprudencja okresu przedklasycznego:

• Odpowiedzi uczonych prawników, zgodne - moc ustawy. Interpretacja prawa zwyczajowego, doradcy magistratur, współpracownicy cesarzy.

• Republika - monopol kapłanów - układanie formularzy. Kolegium pontyfików (6,9,15) - pontifex maximus. Patrycjusze - narzędzie władzy

• 300 p.n.e. - ujawnienie kalendarza sądowego i zbioru formuł prawniczych. Plebejski pontifex maximus - Tiberius Coruncanius - nauczanie prawa

• Opiniowanie w konkretnych przypadkach, układanie formularzy aktów prawnych

• Pod wpływem nauki greckiej - próby definicyjne. Veteres - dawni:

• Quintus Mucius Scaevola - podręcznik prawa cywilnego

• Servius Sulpicius Rufus - komentator edyktu pretorskiego

Jurysprudencja okresu klasycznego:

• August, lub Tyberiusz - przywilej do udzielania opinii prawnych „pod autorytetem cesarza”

• Ścisłość sformułowań, jasność konstrukcji, obróbka szczegółów, oszczędność środków wyrazu

• Formy literackie:

• Zbiory rozstrzygnięć: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae, digesta

• Komentarze do ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych jurystów

• Podręczniki i zbiory zwięzłych zasad: sententiae, regulae, definitiones, differentiae

• Opracowania monograficzne

• Autorytatywny, dogmatyczny charakter wypowiedzi, brak zainteresowania nauką, nieprzejrzystość systematyki, osłabienie rozmachu twórczego

• 30 - ius publice respondendi, 33 - włączenie do Digestów

• Prywatne szkoły prawa - stationes, zakłady nauczania - Sabinianie i Prokulianie

• Przedstawiciele z I i II w. n.e.:

• Marcus Antistius Labeo - założyciel Prokulianów, zwolennik republiki

• Massarius Sabinus - ius publice respondendi jako pierwszy ekwita

• Publius Iuventius Celsus, filius - Prokulianin, doradca Hadriana

• Julian (Salvus Iulianus) - wygaśniecie sporów między szkołami, Digesta

• Przedstawiciele późnego klasycyzmu:

• Papinian (Aemilius Papinianus) - książe jurystów rzymskich, w 212 stracony na rozkaz Karakalli, po zabójstwie Gety, oszczędność słowa

• Iulius Paulus - zbiory przypadków praktycznych

• Ulpian (Domitius Ulpianus) - rywal Paulusa, zginął w 223 jako dowódca gwardii pretoriańskiej.

• Gaius - II w. n.e., zajmował się nauczaniem prawa, Instytucje - ok. 160 r. - wykład prawa prywatnego w 4 księgach: 1816 - palimpsest w Weronie, 1927 i 1933 - Egipt

Charakterystyka prawa okresu klasycznego:

• Tendencja do redukcji wielości czynników prawotwórczych cesarz

• Efekty działania dawnych czynników trwały nadal

• Jurysprudencja - pośrednik pomiędzy systemem prawnym, a potrzebami obywateli

Systemy prawa rzymskiego:

• Ius civile:

• Na początku jedyny, później zasadniczy zespół norm prawnych, obowiązujących w państwie rzymskim

• Formowało się jako prawo zwyczajowe, rozwijało się poprzez ustawodawstwa i działalność jurysprudencji

• Obowiązywało obywateli rzymskich (wyjątki)

• Od II w. p.n.e. - prywatne

• Ius honorarium:

• Działalność prawotwórcza magistratury, ius praetorium - pretorowie

• Ius civile - ius honorarium:

• Te same sytuacje uregulowane podwójnie

• Nowości ius honorarium przechodziły do ius civile

• Prawo pretorskie - wspomaga, uzupełnia, lub poprawia prawo cywilne (przepisy zdezaktualizowane, niesłuszne - desuetudo)

• Ius gentium:

• Prawo własne każdego narodu - ius civile, prawo wspólne - ius gentium (wszyscy mieszkańcy państwa)

• Kolizje - ludy podbite - własne prawo prywatne, zasada personalności prawa - częstsze w miarę rozwoju gospodarki

• Prawa lokalne - brak równości, jedynie tolerowane

• Przydatne w nieformalnym obrocie gospodarczym, opartym na zaufaniu

• Zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów

• Ius gentium - ius civile

• Ius gentium - nawarstwienie historyczne - świeckie, swobodniejsze w formie, ograniczone do stosunków majątkowych, dostępnym nie tylko dla obywateli.

• Ius civile - surowość i rygoryzm (ius strictum), ius gentium - prawo słuszne (ius aequum)

• Ius gentium - ius honorarium

• Część ius gentium formowała się poprzez ius honorarium

• Ius gentium - ius naturale

Ustawodawstwo cesarskie i jego opracowania:

• W dominacie - nieomal jedyne źródło prawa, najważniejsze - edicta: leges edictales, leges generales - rozpowszechniane niedbale.

• Codex Gregorianus - uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do 291 r.

• Codex Hermogenianus - uzupełnienie poprzedniego (Dioklecjan do 295, Konstantyn do 314)

• Codex Theodosianus - projekt Teodozjusz II - prace przygotowawcze (429 - 437) - 16 osobowa komisja - konstytucje cesarskie od Konstantyna - podzielone na księgi i tytuły w porządku chronologicznym. Prawo publiczne, zbiór oficjalny. Zachodniorzymskie konstytucje - nowele poteodozjańskie.

Prawo rzymskie okresu poklasycznego:

• Jurysprudencja:

• Dostosowanie prawa do sytuacji po wielkim kryzysie III w.

• Okres biurokratyczny - autorytet cesarza, literatura prawnicza

• Uproszczenie spuścizny historycznej, formułowanie ogólnych zasad, opracowania anonimowe

• Nauczanie prawa:

• Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol

• Programy nauczania:

Rok:	Program:	Studenci:	Po Justynianie:
I	Instytucje Gaiusa	Dupondii/ Iustiniani novi	Instytucje, 4 księgi Digestów
II	Komentarze do edyktu	Edictales	Digesta
III	Responsa Papiniana	Papiniaistae	Digesta
IV	Responsa Paulusa	Lytae	Digesta
V	Konstytucje cesarskie	Prolytae	Kodeks

• Zbiory „dawnego prawa”:

• Ius - obfitsze, bardziej skomplikowane, niż leges, nadal obowiązywało

• Pauli Sententiae - zbiór zwięzłych zasad prawnych, uznane przez Konstantyna W.

• Regulae Ulpiani - elementarne opracowanie

• Fragmenta vaticana - obfity prywatny zbiór o charakterze pionierskim.

• „Ustawy o cytowaniu”

• Konstytucje Konstantyna Wielkiego:

• 321 - pozbawienie znaczenia uwag krytycznych Paulusa i Ulpiana do dzieł Papiniana

• 327 - 328 - wyjaśniała wątpliwości co do dzieł Paulusa

• Konstytucja raweńska z 426 - ogłosił ją Walentynian III w Rawennie. Obowiązywały pisma 5 jurystów: Gaiusa, Papiniana (autorytet czołowy), Paulusa, Ulpiana, Modestyna.

• Zmiana z 438 - klauzula o obowiązywaniu pism innych jurystów, porównaniu rękopisów uprzywilejowanych.

• Wulgaryzacja

• Prawo uczone - elita państwa rzymskiego. Ustawodawstwo cesarskie było nieznane i nierozumiane

• Prawo zwyczajowe obowiązywało na podstawie dawności, ogólnej aprobaty, słuszności, niekiedy - zgodności z ustawami.

• Wulgaryzacja formy - język rozwlekły i niejasny

• Wulgaryzacja treści - zacieranie pojęć

• Prawo wulgarne - od Konstantyna W. do Justyniana - przeciwstawianie pojęciowe prawa klasycznego

Kodyfikacja Justyniana:

• Ogólna koncepcja

• Chaos - leges i ius. Celem Justyniana - odbudowa świetności imperium, środkiem - uporządkowanie systemu prawnego

• Plany - 8 konstytucji cesarskich, Trybonian, 7 lat

• 529 - Kodeks, wątpliwości 50 rozstrzygnięć

• Grudzień 533 - Digesta (3 zamiast 10)

• Listopad 533 - Instytucje

• 534 - druga redakcja Kodeksu

• Instytucje

• Wstępny podręcznik do nauki prawa, obowiązująca ustawa

• Komisja: Trybonian, Teofil z Konstantynopola, Doroteus z Bejrutu

• Wykład prawa obowiązującego, odwołania do nieaktualnego

• Wykład dogmatyczny, abstrakcyjny, anonimowy, wystylizowany autorytatywnie, systematyka wzorowana na Instytucjach Gaiusa

• Digesta

• Dokonany urzędowo wybór z dawnego prawa

• 17 - osobowa komisja (Trybonian) - 2 dygnitarzy, 4 profesorów, 11 adwokatów z Konstantynopola. Podkomisje - „masy” materiałów:

• Masa sabiniańska

• Masa edyktalna

• Masa papiniańska

• Masa luźna - appendix

• 5 % materiału, 38 jurystów, 5 uprawnionych - 2/3 dzieła, odległość - ok. 300 lat

• Przekształcenia tekstów klasycznych (interpolacje) - dwoista postawa

• Prawo prywatne, postępowanie cywilne, duo terribles libri

• 50 ksiąg, 429 tytułów

• Kodeks

• Kodeks z 529 - po 5 latach uchylony, 534 - Codex Iustinianus - Trybonian, Doroteus, 3 adwokatów

• Zbiór konstytucji cesarskich

• Prawo „nowe”, głównie prywatne

• 12 ksiąg, 4600 konstytucji

• Nowele

• Novellae constitutiones (535 - 565) - kompilacja w porządku chronologicznym, 90 % w języku greckim

• Corpus iuris civilis

• Ustawodawstwo Justyniana wraz z nowelami

• Kompilacja/ kodyfikacja - redukcja, systematyzacja.

• Romantyzm prawniczy - trudności w stosowaniu (egzegeza harmonistyczna)

• Prawo rzymsko - bizantyjskie

• Zakaz komentowania Digestów - tłumaczenia, streszczenia, zestawienia

• Parafraza Teofila - grecki przekład Instytucji (Teophilus)

• Ekloga - 726 na polecenie Leona III - prawo cywilne i karne o przeznaczeniu praktycznym

• Bazyliki - Bazyli I, Leon VI Filozof - obszerny (60 ksiąg) wyciąg z Digestów, Kodeksu i Nowel + komentarze (scholie)

• Heksabiblos - 1345 - małe kompendium prawa cywilnego i karnego - Konstanty Hermenopolus (sędzia z Thesalonik). Zwięzła forma

• Stan po upadku Cesarstwa Zachodniego - Leges Romanae Barbarorum

• Szkoła glosatorów

• Szkoła komentatorów

• Ekspansja prawa rzymskiego w praktyce - kameraliści, praktycy, pandektyści

• Humanizm - gallicus mos docendi, holenderska szkoła „jurysprudencji eleganckiej”

• Szkoła historyczna - odkrycie Instytucji Gaiusa

• Krytyczny kierunek badań

Pojęcie procesu cywilnego:

• Prawo procesowe - prawo, które dotyczy powództw

• Ochrona była zindywidualizowana, pozostawiona do uznania pretorów

• Podział postępowania na dwie fazy: przygotowawczą (in iure) i rozstrzygającą (apud iudicem) - podział pracy, urządzenie o charakterze demokratycznym - dostępne dla obywateli

• Organy ochrony prawnej:

• Magistratury jurysdykcyjne - konsulowie (niesporna), pretorowie (sporna), namiestnicy. Consilium - rada przyboczna. Personel wykonawczy - pisarze, woźni, strażnicy przyboczni, posłańcy

• Sędziowie prywatni - sędzia jednostkowy (iudex unus) wybierany z listy

• Sąd centumwiralny - sąd stu mężów - sprawy spadkowe, własności gruntów, stwierdzenie stanu

• Zmiany w okresie pryncypatu - cognito extra ordinem - nadzwyczajna droga rozpoznawania sporów w oparciu o autorytet cesarza. Nowe urzędy: prefekt pretorianów, prefekt miasta, urzędnicy sądowi - iuridici.

• Zmiany w okresie dominatu - zwierzchnicy jednostek terytorialnych - organem ochrony praw prywatnych. Jurysdykcyjne przywileje stanowe. IV w. - defensor plebis. Od Konstantyna - sądownictwo biskupów.

• Strony procesowe

• Actor (powód), reus (pozwany) - najczęściej pojedyncze osoby.

• Rola stron w procesie prywatnym - współdziałanie z magistraturą i sędzią w decydujących momentach.

• Zdolność procesowa - zdolność do występowania w procesie

• Legitymacja procesowa - czynna, lub bierna

• Zastępstwo procesowe: kognitor, prokurator

• Pomocnicy stron: kapłani, świeccy juryści, mówcy sądowi, adwokaci.

• Ramy organizacyjne procesu

• Czas - dni dozwolone (dies fasti). 321 - wyłączenie niedzieli z obrotu sądowego.

• Miejsce - place publiczne (jawność). Cesarze - pomieszczenia zamknięte

• Właściwość sądowa - forum:

• Właściwość rzeczowa - sprawy większe i mniejsze

• Właściwość miejscowa - miejsce zamieszkania pozwanego, odchylenia (umowa, nieruchomość)

• Dokumentacja - ustność, później protokołowanie

• Koszty - Republika i pryncypat - bezpłatność (ryzyko procesowe - kary pieniężne). IV - VI w. - wysokie opłaty (zaliczka - wnioskodawca)

• Actio - powództwo, roszczenie

Rozwój historyczny procesu rzymskiego:

• Proces legisakcyjny - dominuje w republice

• Proces formułkowy - od II w. p.n.e. Na przełomie republiki i pryncypatu - jedyny

• Proces kognicyjny - okres pryncypatu/ prawa klasycznego, pozostaje w okresie dominatu.

Pomoc własna i jej ograniczenia:

• Realizowana siłami jednostki, lub grupy społecznej - zaczepna (ofensywna) i obronna (defensywna)

• Granice obrony koniecznej - stosowana nie dla zemsty, lecz dla ochrony przed siłą poważną, bezpośrednią i bezprawną.

• Pomoc własna o charakterze zaczepnym (samopomoc) - problem państwowy - wydanie osobnych ustaw julijskich (Cezara, lub Augusta) - „w sprawie przemocy w życiu publicznym i prywatnym). Pryncypat - dekret boskiego Marka (wierzyciele). Digesta - ochrona prawa należy do władzy, nie do poszczególnych osób

• Polubowne rozwiązywanie sporów - kompromis, arbiter

Charakterystyka procesu legisakcyjnego:

• Najstarsza postać, od lex i actio postępowanie związane z ustawami

• Formalizm - symboliczne gesty, formułki słowne (staranne przemyślenie)

• Ograniczony krąg zastosowania - obywatele rzymscy, oparty na ustawach, ograniczenia faktyczne (ryzykowność)

• Lex Aebutia z II w. p.n.e. - ograniczenie; ustawy julijskie z 17r. p.n.e. - usunięcie. Do III w przed sądem centumwiralnym

Rodzaje legis actiones:

• Legis actio sacramento:

• Normalny sposób postępowania w sprawach spornych

• Sacramentum - przysięga, piaculum - ofiara przebłagalna

• W prawie świeckim - suma pieniężna 50 asów (wartość poniżej 1000, wolność), 500 asów (powyżej 1000)

• Legis actio sacramento in rem - forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami - obydwie strony i rzecz sporna windykcja i kontrawindykacja (formułki, dotknięcie laską), wezwanie do zapłacenia sacramentum - sędzia orzekał o jego losach.

• Legis actio sacramento in personam - środek procesowy służący do dochodzenia należności o charakterze osobistym.

• Legis actio per iudicis postulationem

• Legis actio per condictionem

• Legis actio per manus iniectionem

• Egzekwowanie prywatnych należności o charakterze osobistym - należności niewątpliwe, określone w pieniądzach, stwierdzone w wyroku.

• Egzekucja bez uruchamiania postępowania sądowego - furtum manifestum, należność poręczyciela, dochodzenie odsetek od lichwiarzy.

• Skierowana przeciw osobie dłużnika - po 30 dniach - manus iniectio (manus depellere - vindex). 60 dni na wykup, układy stron swoboda wierzyciela. Złagodzona w lex Poetelia z 326 p.n.e.

• Legis actio per pignoris capionem

Charakterystyka procesu formułkowego:

• Normalna forma ochrony praw prywatnych w ostatnim stuleciu republiki i pryncypacie (do 342)

• Przekształcony wewnętrznie proces legisakcyjny, bądź wykształcony w praktyce pretora peregrynów

Postępowanie in iure w procesie formułkowym. Obrona pozwanego:

• Początek postępowania:

• Wymóg obecności stron - obowiązek stawienia się przed sądem - wezwanie prywatne i ustne

• W okresie republiki ograniczenia in ius vocatio kategorie osób, których nie można było pozywać. W przypadku braku reakcji na wezwanie - kara prywatna.

• Vadimonium - przyrzeczenie stawienia się przed sądem pod rygorem zapłaty (maks. 100 000 sesterców). Jej zapłacenie nie zwalniało z zapłacenia samej należności.

• Editio actionis (zapowiedź powództwa) - obowiązek pozasądowego uprzedzenia kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu.

• Możliwości zakończenia sporu in iure:

• Postulatio actionis - wniosek powoda o udzielenie ochrony procesowej

• Denegatio actionis - odmowa ochrony procesowej (walka z pieniactwem, narzędzie dyskryminacji)

• Confessio in iure - uznanie powództwa przez pozwanego

• Iusiurandum - przysięga (pozwanego - odmowa ochrony; powoda - zwycięstwo). Krzywoprzysięstwo - karane.

• Transactio - ugoda (nacisk pretora na strony)

• Eliminacja sporów bagatelnych

• Stanowisko pozwanego

• Indefensio - gdy pozwany zachowywał się biernie. Przy actiones in rem - swoboda wdania się w spór (obowiązek wydania rzeczy), przy actiones in personam - obowiązek (dopuszczenie do egzekucji osobistej, lub majątkowej).

• Zaprzeczenie (negatio) - przeciwstawienie twierdzeniom powoda. Zaprzeczenie bezpodstawne (infitiatio) - zasądzenie w podwójnej wysokości.

• Exceptio - podniesienie zarzutu procesowego - nowa okoliczność.

• Zakończenie postępowania in iure

• Ustalenie treści formułki - decyzja pretora po rozważeniu postulatów stron, ustalenie sędziego.

• Litis contensatio - utwierdzenie sporu - akt dokonywany między pretorem, a stronami. Konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa, moment decydujący - stan faktyczny.

Budowa formułki pretorskiej:

• Charakterystyka - formula, iudicium, actio - owoc pierwszej fazy postępowania, instrukcja dla sędziego - zasądzenie lub uwolnienie pozwanego w zależności od wyników postępowania dowodowego. Tabulae ceratae.

• Zwyczajne części składowe:

• Treść poprzedzało wyznaczenie sędziego

• Intentio - żądanie powoda (formułki prejudycjalne - jedyna część)

• Condemnatio - udzielenie sędziemu władzy uwolnienia, lub zasądzenia (incertum - określenie należności)

• Demonstratio - opis stanu faktycznego, przed intentio.

• Adiudicatio - pozwolenie przysądzenia rzeczy, lub prawa własności któremuś z uczestników sporu - tylko w powództwach działowych:

• Actio familae erciscundae - podział spadku pomiędzy współspadkobierców

• Actio communi dividundo - wspólnej rzeczy pomiędzy współwłaścicieli

• Actio finium regundorum - uregulowanie granic między sąsiadami

• Nadzwyczajne części składowe:

• Praescriptio - dodatkowe klauzule

• Praescriptio pro actore - klauzula w interesie powoda (nie obejmowanie w całości przedmiotu powództwa)

• Exceptio - klauzula w interesie pozwanego - nowa okoliczność pomiędzy intentio, a condemnatio - postęp w rozwoju kultury prawniczej i zasad słuszności. Exceptio doli - zarzut podstępu. Klasyfikacja ekscepcji:

• Niweczące - skutki trwałe

• Odraczające - tymczasowe

• Peremptoryjne

• Dylatoryjne

• Replicatio - ekscepcja przeciwna duplicatio triplicatio

Pojęcie i rodzaje powództw - actiones:

• Klasyfikacja powództw

• Actiones in rem (vindicationes) - ochrona władztwa nad rzeczami, kierowały się przeciwko wszystkim nieuprawnionym. Actiones in personam (conditiones) - sankcjonowały osobiste uprawnienia wierzyciela przeciw dłużnikom.

• Actiones perpetuae - wieczyste; actiones temporales - czasowe

• Powództwa prawa pretorskiego:

• Formulae in ius conceptae - formułki oparte na prawie - intentio (prawo Kwirytów, oportere)

• Actiones utiles - powództwa analogiczne - podstawową actio przyznawaną większym kategoriom osób

• Powództwa ze zmianą podmiotów - umieszczano różne osoby w intentio i condemnatio

• Formulae fictiae - formułki z elementem fikcji - zasady słuszności (przyjęcie brakującego elementu za istniejący)

• Formulae in factum conceptae - formułki osnute na faktach - opis tego, co się zdarzyło

• Powództwa konkurujące:

• Eliminacja - przedmiot sporu identyczny, cel - jednakowy - jedna actio (wybór - litis contensatio)

• Kumulacja - różne cele (wyrównanie szkody, kara prywatna, mieszane) i powództwa karne

Postępowanie apud iudicem:

• Ogólny charakter

• Brak formalistyki, pewne zasady

• Zaoczność - post meridiem praesenti litem addictio

• Postępowanie dowodowe - ustalenie stanu faktycznego

• Ciężar przeprowadzenia dowodu - powód (intentio, demonstratio), pozwany (exceptio).

• Świadkowie - dobrowolni, strona procesowa, dowód z biegłych, dokumentów

• Granice władzy sędziego

• Upoważnienie zawarte w condemnatio: zasądzenie, lub uwolnienie pozwanego. Przedmiot nie określony - górna granica

• Iudicia stricti iuris - uwolnienie, lub zasądzenie w całości

• Pluris petitio - nadmierne żądanie:

• Re (przedmiot

• Tempore (czas)

• Loco (miejsce)

• Causa (przyczyna prawna)

• Iudicia bonae fidei - rozsądne uregulowanie sporu (cokolwiek się będzie należało na podstawie dobrej wiary):

• Zarzut podstępu, groźby

• Potrącenie - compensatio

• Uwolnienie w przypadku zapłaty dokonanej po litis contestatio

• Wymóg kondemnacji pieniężnej i jej złagodzenie

• Condemnatio pecuniaria - zasądzenie tylko na zapłacenie kwoty pieniężne

• Formula arbitraria - wezwanie pozwanego do spełnienia żądania podnoszonego przez powoda dopuszczenie powoda do oszacowania wartości przedmiotu sporu

• Actiones arbitrariae - uniknięcie infamii

Wyrok i jego prawomocność:

• Obowiązek sędziego - wymuszenie poprzez karę pieniężną (multa), chyba że sprawa nie była dla sędziego jasna

• Sententia, iudicatum - nie wymagano pisemnej formy, ani uzasadnienia.

• Treść - najczęściej zasądzenie, lub uwolnienie.

• Sędzia, ani inny organ nie mógł zmienić orzeczenia.

• Problem wyroku nieprawidłowego:

• Nieważny - nie wywierał skutków prawnych, chyba że został wykonany

• Formalna poprawność - namiastki apelacji

• Obrona przeciw powództwu egzekucyjnemu:

• Revocatio in duplum

• Intercessio - sprzeciw magistratury wyższej, lub równej

• Restitutio in integrum - anulowanie skutków postępowania i wyroku

• Osobista odpowiedzialność sędziego

Egzekucja osobista:

• Actio iudicati - do rozpoczęcia egzekucji prowadziło powództwo na podstawie wyroku (30 dni ecictio actionis i in ius vocatio). Zakwestionowanie wyroku (bezpodstawne - nadużycie obrony)

• Więzienie prywatne, lub egzekucja majątkowa

Egzekucja majątkowa:

• Missio in bona - wprowadzenie wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika. Publiczne ogłoszenie egzekucji (proscriptio) cały majątek.

• Venditio bonorum - 30 dni - żyjący/ 15 - zmarli infamia, decydująca faza egzekucji magister bonorum prywatna licytacja

• Bonorum emptor - nabywca majątku dłużnika

• Cessio bonorum - ograniczenie egzekucji dla dłużników, którzy popadli w trudności bez swojej winy - dobrowolne odstąpienie majątku (Cezar, lub August)

• Beneficium competentiae - konieczne środki do życia

• Distractio bonorum - przywilej egzekucyjny dla senatorów, uchwalony w pryncypacie. Egzekucja majątkowa syngularna - części składowe majątku.

Charakterystyka procesu formułkowego:

• Postęp na tle procesu legisakcyjnego - mniej formalistyczny, szerzej dostępny.

• Zakres zastosowania - w Rzymie i Italii. Niewolnicy - brak dostępu

• Pozostałości formalizmu - skrępowanie sędziego treścią formułki, skutki litis contestatio.

• Niedomagania funkcjonalne - wpływy na sędziów

Charakterystyka procesu kognicyjnego:

• Pryncypat - postępowanie nadzwyczajne (od Augusta do Justyniana)

• Struktura

• Proces jednolity

• Aparat jurysdykcyjny w całości państwowy - sędziami byli urzędnicy

• Sędzia kierował postępowaniem z urzędu na zasadzie autorytetu

• Brak jawności - pisemność, wysokie koszty

• Proces reskryptowy:

• Potrzeba angażowania autorytetu cesarskiego - odsyłanie spraw przez sędziów, osoby prywatne - rozstrzygnięcia hipotetyczne

• Postępowanie na podstawie reskryptu - okazanie przeciwnikowi proces - sędzia sprawdzał stan faktyczny

• Znaczenie i funkcja procesu kognicyjnego:

• Państwowy, powszechny, materiał do ukształtowania procesu rzymsko - kanonicznego

• Prostszy w konstrukcji, mniej formalistyczny, bardziej autorytatywny, niż formułkowy

• Przewlekłość, niska jakość aparatu sądowego - matactwa procesowe, asocjalność.

Przebieg postępowania w procesie kognicyjnym:

• In ius vocatio - akt pisemny i urzędowy. Pismo procesowe odpowiedź na pismo powoda (gwarancja stawiennictwa - przysięga, poręczycielstwo, więzienie sądowe)

• Zaoczność - proces kontumacjalny - postępowanie bez udziału jednej strony.

• Litis contestatio - na początku sprawy po narratio i contradictio - punkt orientacyjny, bez konsumpcji.

• Dowody - dokumenty. 334 - testis unus, testis nullus - pozycja społeczna, obowiązek świadectwa, przysięga. Ustawowe wskazówki - domniemania, ciężar przeprowadzenia dowodu.

• Swoboda orzeczenia sędziowskiego - podlegał tylko ustawom, mógł zasądzić powoda

• Egzekucja - sądowy organ wykonawczy, egzekucja syngularna (ruchomości, nieruchomości, wierzytelności). 388, 486, 529 - publiczne więzienia za długi.

Apelacja:

• Autorytet cesarza - zwracano się doń o ponowne rozpatrzenie spraw

• W okresie dynastii Sewerów na żądanie jednej ze stron sąd rozpatrywał sprawę od nowa - poprawianie niesprawiedliwości

• Często nadużywana. 331 - konstytucja Konstantyna W. - relegacja na 2 lata, pozbawienie połowy majątku. Justynian - kary pieniężne, 2 apelacje, powyżej 10 funtów złota.

Środki ochrony pozaprocesowej:

• Ogólna charakterystyka: uzupełniające środki ochrony prawnej - zapobieganie sporom, przygotowanie postępowań sądowych, zapewnienie wykonania wyroków, likwidowanie skutków nieprawidłowych orzeczeń

• Stypulacje pretorskie - pretorowie przymuszali do składania zobowiązań stymulacyjnych - gwarancyjne (cautio) - np. szkoda niedokonana

• Missiones - uprawnienie do wprowadzenia zainteresowanej osoby w posiadanie majątku drugiej osoby

• Interdykty:

• Autorytatywne nakazy, lub zakazy zakazy warunkowe

• Utrzymanie ładu wewnętrznego, ochrona interesów jednostek

• Znaczenie psychologiczne, działanie profilaktyczne

• Restitutio in intregrum

• Summum ius, summa iniuria przywrócenie stanu poprzedniego

• II w. p.n.e. - warunki i granice zastosowania (środek ostateczny)

• Poza procesem:

• Z powodu wieku

• Nieobecności w sprawach państwowych

• Groźby, czy błędu przy zawieraniu czynności prawnych

• W procesie:

• Odwrócenie skutków pluris petitio

• Odwrócenie skutków niesłusznego wyroku

Początek i koniec osobowości fizycznej:

• Osoba fizyczna - od momentu urodzenia (żywego). Wątpliwości - żywotność (7 miesięcy), ludzki kształt zdolność prawna osób wolnych

• Nasciturus - płód poczęty, ale nie urodzony - korzyści majątkowe poprzez zastosowanie fikcji

• Koniec osobowości - śmierć, utrata wolności

Zdolność prawna i jej wymogi:

• Zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków

Zdolność do czynności prawnych:

• Zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną, albo innych osób

Status libertatis:

• Sytuacja prawna osoby (persona) - caput. Status:

• Libertatis - stan wolności, czy niewoli

• Civitatis - stanowisko w państwie

• Familiae - stanowisko w rodzinie

Cześć obywatelska i jej uszczuplenie:

• Wolni (liberi) - wolnourodzeni (ingenui) i wyzwoleńcy

• Cześć obywatelska (existimatio)

• Niesława (infamia, ignominia) - popełnienie czynu hańbiącego, bądź zasądzenie

• Turpitudo - ocena sędziego

• Capitis deminutio - zmiana stanowiska prawnego (maxima - utrata wolności)

• Postliminium - niewola nieprzyjacielska:

• Ius postliminii - prawo powrotu (zawieszenie)

• Śmierć w niewoli lex Cornelia (80 r. p.n.e. - Sulla) dziedziczenie

Powstanie niewoli:

• Jeńcy wojenni, lub dzieci urodzone w niewoli (stan dziedziczny poprzez matkę)

• Płód niewolnicy (partus ancillae) przypadał właścicielowi

• SC Claudianum (52) - kobieta wolna, utrzymująca stosunki z niewolnikiem bez zgody właściciela, stawała się niewolnicą (zgoda - dziecko - do Hadriana)

Położenie prawne niewolników:

• Vitae necisque potestas

• Związki pomiędzy niewolnikami - contubernium (zależały od przyzwolenia właściciela)

• Nabycie - dla pana, przestępstwa - odpowiedzialność noksalna

• Brak praw publicznych, odpowiedzialność zbiorowa (SC Silanianum - 10)

• Tendencje do zmian:

• III w. p.n.e. - peculium, możliwość likwidacji - ademptio peculii wyznaczone zadania gospodarcze

• Zobowiązania naturalne, peculium - ograniczona odpowiedzialność właściciela

• Favor libertatis - rozstrzyganie na rzecz wolności (np. dzieci)

• Cesarze - sfera władzy nad niewolnikami (półśrodki)

• Zakończenie niewoli - przepis państwowy, lub wola właściciela. Porzucenie - rzecz niczyja

Sposoby wyzwalania niewolników:

• Przyczyny wyzwalania:

• Kryzys ustroju niewolniczego (pobudzanie do wysiłku)

• Względy prestiżowe

• Względy humanitarne

• Sposoby:

• Wyzwolenia według prawa cywilnego

• Manumissio vindicta - wyzwolenie przed organem władzy

• Manumissio censu - wpis na listę obywateli

• Manumissio testamento - bezpośrednie (patronem - zmarły), warunkowe, powiernicze.

• Za Konstantyna - przed biskupem i gminą wyznaniową

• Wyzwolenia według prawa pretorskiego

• Nieformalne - w gronie przyjaciół, liście Latynowie juniańscy (lex Iunia Norbana - 19)

• Rozmiary wyzwoleń i ich ograniczenia:

• Lex Fufia Canina (2 p.n.e.) - ograniczenia wyzwoleń testamentowych

• Lex Aelia Sentia (4) - ograniczenia merytoryczne (wyzwalający - 20 lat, wyzwalany - 30/ słuszna przyczyna). Niewolnicy karani, używani do igrzysk - peregrini dediticii - niemożność osiedlenia w Rzymie. Pozbawienie skutków wyzwolenia na szkodę wierzycieli (Justynian), lub patrona.

Położenie prawne wyzwoleńców:

• Obywatelem stawał się tylko wyzwolony przez obywatela

• Brak dostępu do urzędów republikańskich

• Prawo patronatu - opieka i władza

• Przyrzeczenie świadczenia bezpłatnych usług - przed wyzwoleniem

• Lex Papia Poppea (9) - dopuszczenie patrona do dziedziczenia.

• 326 - prawo do odwołania wyzwolenia (Konstantyn)

• Ius aureorum anulorum - nie znosiło prawa spadkowego patrona. Natalium restitutio - zrównanie z wolnourodzonymi

• Osoby półwolne:

• Dłużnicy poddani egzekucji osobistej, gladiatorzy, osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej

• Personae in mancipio - dzieci sprzedane w specyficzny stan zależności

• Coloni - dzierżawcy gruntów rolnych trwale przytwierdzeni do ziemi (IV w. - niemożność opuszczenia uprawianych gruntów)

Stanowisko prawne obywateli rzymskich (status civitatis):

• Sprawowanie urzędów (ius honorum), głosowanie na zgromadzeniach ludowych (ius suffragii), służba w legionach, zwolnienie z podatków.

• Urodzenie z rodziców obywateli, dla Latynów - osiedlenie w Rzymie

• Nadanie obywatelstwa przez organy państwowe (weterani, gminy).

• Latynowie juniańscy - nagroda za działalność populacyjną, porządkową, gospodarczą

• Lex Iulia i lex Plautia Papiria (90 i 89 p.n.e.) - obywatelstwo dla Latynów

• 212 - peregryni

• Capitis deminutio media - utrata obywatelstwa z zachowaniem wolności (obywatelstwo innego państwa, banicja)

Stanowisko prawne Latynów:

• Latyni - 338 p.n.e. - podbój Lacjum, od III w. p.n.e. - mieszkańcy kolonii latyńskich (Latini coloniarii).

• Peregryni:

• Wolni mieszkańcy, cudzoziemcy

• Peregrini certae civitatis - zwierzchnictwo Rzymu

• Peregrini dediticii - obszary podbite i niepożądani wyzwoleńcy

Status familiae:

• Familia - zespół osób i wartości majątkowych należących do tego samego domu.

• Agnatio - organizm monokratyczny i patriarchalny (pater familias) - akt prawny, urodzenie. Gentiles - osoby, które łączyła wspólnota nazwiska.

• Cognatio - pokrewieństwo naturalne. W linii prostej - wstępni (ascendenci) i zstępni (descendenci). Stopnie - liczba urodzeń.

• Personae sui iuris - osoby nie podlegające władzy familijnej, o pełnej zdolności prawnej (alieni iuris - ograniczona). Filius familias - bierna zdolność majątkowa (SC Macedonianum)

• Capitis deminutio minima - zmiana przynależności familijnej

Osoby prawne:

• Związki osób - korporacje:

• Cesarze - fiscus

• Związki osób - gminy, stowarzyszenia (zespoły osób związanych ze sobą).

• Masy majątkowe - fundacje:

• Fundacje niesamodzielne - wartości majątkowe przeznaczone do określonych celów

• Fundacje samodzielne (V i VI) - majątki odrębne zarządzane przez specjalne organy

• Stan prawny według ustawodawstwa Justyniana - dopuszczenie gmin, stowarzyszeń do udziału w procesie formułkowym przez przedstawicieli.

Zdolność do czynności prawnych:

• Płeć - ograniczenia dla kobiet

• Wiek:

• Infantes - dzieci (do 7 lat)

• Impuberes - niedojrzali (12, 14) - możność przyjmowania przysporzeń

• Puberes, minores viginti quinque annis - dojrzali poniżej 25 roku życia - chronieni przed ujemnymi skutkami swobody działania

• Puberes - dojrzali i minorzy po uzyskaniu przywileju cesarskiego (18, 20)

• Stan umysłowy i marnotrawstwo:

• Furiosus - umysłowo chorzy (oprócz przerw w chorobie)

• Prodigus - marnotrawcy

Pojęcie i rodzaje czynności prawnych:

• Pojęcie:

• Zdarzenia prawne - zdarzenia, z którymi łączą się skutki prawne

• Czynności prawne - działania ludzkie, zmierzające do wywołania skutków prawnych

• Rodzaje:

• Jednostronne i dwustronne

• Inter vivos i mortis causa

• Rozporządzające i zobowiązujące

• Odpłatne i nieodpłatne

Elementy składowe czynności prawnych:

• Forma - wymogi co do formy, lub dowolność (objawienie woli, lub czynności dorozumiane)

• Treść - typowa lub nietypowa (zgodna z prawem i dobrymi obyczajami). Minimum treści i dodatki niekonieczne

Pojęcie i rodzaje warunków:

• Warunek - zdarzenie przyszłe i niepewne (charakter losowy, uzależnione od woli osoby, pośrednie):

• Zawieszający

• Rozwiązujący

• Niemożliwy do spełnienia (niemożliwość fizyczna, lub prawna)

• Termin - zdarzenie przyszłe i pewne.

• Polecenie - obowiązki, zobowiązania moralne (cele socjalne, sakralne)

Oświadczenie woli i jego wady:

• Wola, a oświadczenie - wola (element wewnętrzny) oświadczenie (element zewnętrzny). Causa Curiana - 92 r. p.n.e.

• Oświadczenie złożone nie na serio

• Pozorność - obchodzenie zakazów. Czynności desymulowane.

Błąd (error):

• Rozbieżność nie zamierzona:

• Identyczność osoby, lub przedmiotu

• Istotne właściwości rzeczy

• Jakość rzeczy

• Oznaczenie rzeczy

• Nieznajomość prawa - kobiety i żołnierze

• Dolus (podstęp) - rozmyślne wprowadzenie w błąd

• Metus - bojaźń spowodowana groźbą (vis) - bezprawna, poważna

Skutki czynności prawnych. Nieważność czynności prawnych:

• Czynności ważne - wywierały skutki prawne (np. nabycie prawa)

• Czynności nieważne - bezskuteczne, brak możliwości uzdrowienia:

• Konwalidacja

• Konwersja

• Zatwierdzenie

• Czynności wzruszalne - pozbawiane skutków przez prawne działanie osób zainteresowanych.

Zastępstwo przy czynnościach prawnych:

• Potrzeby i środki zaradcze - osoby alieni iuris naturalnymi przedstawicielami.

• Zastępstwo pośrednie - we własnym imieniu - skutki w drodze wtórnej czynności

• Zastępstwo bezpośrednie (przedstawicielstwo) - działanie w cudzym imieniu

Konkubinat:

• Pojęcie - związek jednego mężczyzny z jedną kobietą - trwała wola i rzeczywiste utrzymywanie wspólnoty

• Odmiany małżeństwa i związki podobne

• Cum manu - zmiana przynależności agnacyjnej kobiety - sine manu

• Iustum matrimonium - obywatele

• Matrimonium iuris gentium

• Konkubinat:

• Trwały związek dwojga wolnych osób zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński (ustawy Augusta)

• Dogodniejszy dla mężczyzn (honorowe stanowisko, majątek, darowizny)

• Cesarstwo chrześcijańskie - przekształcanie w małżeństwo

Zawarcie małżeństwa - wymogi ważności i przeszkody. Wejście żony pod władzę męża:

• Conubium - zdolność dwojga osób do zawarcia między sobą pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego (plebejusze - lex Canuleia z 445 p.n.e., wyzwoleńcy - za Augusta)

• Wymogi i ograniczenia - dojrzałość stron i zgoda zainteresowanych (lub zwierzchników familijnych). Inne przeszkody: choroba umysłowa, pokrewieństwo (w linii prostej i bocznej do 6 - 3 stopnia), powinowactwo, adopcja.

• Ustawodawstwo małżeńskie Augusta:

• Lex Iulia de maritandis ordinibus i lex Iulia de adulteriis z 18 p.n.e., lex Papia Poppaea

• Rozwój populacji - obowiązek małżeński, posiadania dzieci (bezżenni nie mogli otrzymać nic z testamentu, bezdzietni - połowę)

• Zaręczyny (sponsalia) - wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. W prawie poklasycznym - zadatek (arra sponsalicia) - poczwórna, od 472 - podwójna wysokość

• Sposób zawarcia małżeństwa - czynność prywatna i nieformalna (zewnętrzne objawy)

• Conventio in magnum - włączenie żony do familii agnacyjnej męża:

• Confarreatio - akt sakralny - 2 najwyższych kapłanów, 10 świadków - patrycjusze

• Coëmptio - mancypacja - dawna plebejska forma

• Usus - przemiana małżeństwa sine manu w cum manu po nieprzerwanym, jednorocznym pobycie żony w domu męża

Ustanie małżeństwa:

• Powody:

• Śmierć

• Przerwanie faktycznej wspólnoty

• Długotrwałe zaginięcie (5 lat)

• Popadnięcie w niewolę u wrogów

• Iustum matrimonium - utrata obywatelstwa, wolności

• Rozwód:

• Wolność rozwiązywania małżeństw (223 - Aleksander Sewer)

• Czynność prywatna

• Divortium - rozejście za porozumieniem

• Repudium - odtrącenie małżonka (cum manu - tylko mąż)

• Zwierzchnik familijny żony - do Antoninusa Piusa (małżeństwo harmonijne)

• Od Konstantyna W. do Justyniana - konstytucje przeciw rozwodom jednostronnym (katalogi przyczyn i kar - majątkowych, przeciw osobie)

• Zniesienie manus

• Confarreatio diffareatio (akt przeciwny)

• Coëmptio, lub usus remancipatio

• Ponowne małżeństwo:

• Kobiety - odczekanie określonych terminów (10 - 12 miesięcy)

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami:

• Stosunki osobiste - ogólna charakterystyka:

• Powinowactwo

• Honorowe stanowisko żony - brak równouprawnienia

• Małżeństwo cum manu:

• Żona - stanowisko agnacyjnej córki (lub wnuczki) - władza osobista mniej rozległa, niż nad dziećmi

• Mater familias - domina - niemożność sprzedaży trans Tiberim, czy w mancipium - sąd domowy

• Usurpatio trinoctii - niezależność materialna

• Małżeństwo sine manu

• Mąż decydował o istotnych sprawach rodziny

• Od Dioklecjana - interdictum de uxore exhibenda ac ducenda

• Małżeńskie prawo majątkowe - ogólne zasady:

• Cum manu - zupełna wspólnota majątkowa:

• Sui iuris - majątek przypadał mężowi

• Nabytki przypadały mężowi

• Ciężar utrzymania domu

• Sine manu - zupełna rozdzielczość majątkowa:

• Sui iuris - majątek parafernalny

• Dochody - własne uznanie

• Ciężar utrzymania - mąż

• Zakaz darowizn - zapora przeciw presjom moralnym i materialnym między małżonkami. Dozwolone - podarunki, pomoc w utrzymaniu domu. Oratio Severi - 206.

Posag - pojęcie, sposoby ustanowienia i rodzaje:

• Istota, funkcja i znaczenie:

• Majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa - przysporzenie bezpłatne

• Ciężary małżeństwa

• Zabezpieczenie trwałości małżeństwa

• Rodzaje i sposoby ustanowienia:

• A patre profecta - zwierzchnik agnacyjny (obowiązek - za Justyniana)

• Dos adventica - od kogokolwiek

• Przedmiot posagu - wszystko, co przedstawiało wartość majątkową

• Przed, przy zawarciu, lub w trakcie trwania małżeństwa

• Dotis datio - realne przysporzenie

• Dotis dictio - jednostronne przyrzeczenie ustanowienia posagu.

• Dotis promissio - przyrzeczenie dwustronne, stypulacja

• Pollicitatio dotis - nieformalne przyrzeczenie

• Ewolucja obowiązku zwrotu posagu:

• Republika - obowiązek moralny (śmierć - część spadkowa, lub zapis posagowy) - dług honorowy

• Actio ex stipulatu - zastrzeżenie zwrotu - stypulacja (substancja posagowa - posag zwrotny).

• Actio rei uxoriae - obowiązek zwrotu (protorowie). Powództwo bonae fidei - substancja, prawo zatrzymania - dzieci, naganne prowadzenie żony.

• Reforma Justyniana:

• 530 - reforma prawa posagowego

• Rozszerzenie zakresu obowiązku zwrotu (mąż - użytkownikiem)

• wzmocnienie gwarancji zwrotu - zakaz pozbywania i obciążania gruntów, zastaw hipoteczny na majątku męża

• Darowizna z powodu małżeństwa - ekonomiczna przeciwwaga posagu

Powstanie i zgaśnięcie władzy ojcowskiej:

• Znaczenie wejścia pod władzę - społeczne i ekonomiczne stanowisko ojca.

• Urodzenie w małżeństwie - dzieci z iustum matrimonium, jeśli zostały uznane za małżeńskie. W prawie klasycznym dwa domniemania:

• Najrychlej - 182 dzień od zawarcia małżeństwa i 300 dzień po jego rozwiązaniu

• Ojcem jest mąż matki

• Przysposobienie - włączenie do familii osób z zewnątrz, przybranie dziecka (adoptujący starszy o „pełną dojrzałość”, potem - 18 lat). Uzupełnianie familii na niższych szczeblach. Dwa rodzaje:

• Arogacja - przyjęcie do familii osoby sui iuris - kontrola społeczna - zgromadzenia ludowe, reskrypt cesarski

• Adopcja właściwa - osoby alieni iuris - akt prywatny, dokonywany przez strony zainteresowane w oparciu o władzę magistratury - szereg formalności (zwolnienie z władzy, wprowadzenie pod nową). Pod koniec okresu klasycznego - prywatne umowa (zgoda adoptowanego). W prawie justyniańskim - rozróżnienie skutków przy adopcji przez osobę obcą, lub ascendenta.

• Legitimatio - nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie

• Władza dożywotnia - zgaśniecie przez:

• Śmierć

• Utratę obywatelstwa

• Osiągnięcie wysokich stanowisk kapłańskich (kobiety - Westalki). Nowele - biskupi.

• Zmiana przynależność familijnej

• W prawie poklasycznym - porzucenie dziecka

• Emancypacja:

• Zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej:

• Wydziedziczenie za życia

• Majątek familijny - jeden syn

• Dążenie synów do samodzielności

• Peculium - wyposażenie; część majątku (1/3) - wynagrodzenie za dokonanie emancypacji.

• Akt prywatny, od VI w. - rejestracja (zgoda dojrzałego emancypowanego)

Treść władzy ojcowskiej. Peculium:

• Władza nad osobami - ogólna charakterystyka:

• Pierwotnie - nieograniczona władza (ograniczenia pozaprawne)

• Od schyłku republiki - obowiązki ojca

• Ius vitae necisque:

• Jurysdykcja karna za najcięższe przestępstwa (sąd domowy).

• IV - zniesienie władzy życia i śmierci (karcenie dzieci)

• Los noworodków - zabicie, porzucenie

• Ius vendendi - sprzedaż dzieci (w obrębie państwa - synowie - 2 razy, córki, wnukowie - raz). 294 - Dioklecjan zakazał alienowania dzieci; 329 - Konstantyn W. - w razie ubóstwa sprzedaż noworodków z prawem odkupu

• Małżeństwo dzieci

• Środki ochrony - wewnątrz familii - dozwolona samopomoc, na zewnątrz - powództwo windykacyjne, interdykty pretorskie

• Jedność majątku familijnego - pater familias właścicielem, zarządcą i dysponentem ewolucja w kierunku dezintegracji majątkowej.

• Peculium - wydzielanie z majątku poszczególnych elementów i powierzanie ich w odrębny zarząd. Syn nie mógł umniejszać substancji peculium przez darowizny. Ojciec - rozszerzał zakres możliwości nabywczych familii, syn - samodzielność w gospodarowaniu.

• Peculium castrense - peculium quasi castrense - peculium obozowe, odrębny majątek syna - żołnierza. Dominat - nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchownej.

• Bona materna i inne nabytki dzieci - dobra pochodzące ze spadku po matce, elementy pochodzące z innych źródeł - zarząd i pobieranie pożytków, bez możności dysponowania.

Opieka nad niedojrzałymi:

• Sposoby powołania opiekuna:

• Tutela legityma - opieka ustawowa (agnaci, gentylowie). Niebezpieczne dla pupila - opiekun spadkobiercą, niepraktyczne.

• Tutela testamentaria - powołanie w testamencie (sposób uprzywilejowany)

• Tutela dativa - od 200r. p.n.e. - zarządzenie władzy - wniosek (ktokolwiek, matka) decyzja (pretor, namiestnik). II - pretor do spraw opiekuńczych. Opiekun mianowany przez urzędnika - obowiązek obywatelski - mógł ubiegać się o zwolnienie.

• Do Justyniana - opieka agnatów zastąpiona ustawową opieką kognatów męskich w Noweli 118 z roku 543. Prawo poklasyczne - najbliższe kobiety

• Władza opiekuna - surogat władzy ojcowskiej - władza nad majątkiem - początkowa swobodna, później - nadzór urzędowy. Pupil powyżej 7 roku życia mógł powiększać majątek samodzielnie.

• Odpowiedzialność opiekuna:

• Actio suspecti tutoris - każdy obywatel w czasie sprawowania opieki usunięcie

• Actio rationibus distrahendis - powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków - pupil po zakończeniu opieki

• Actio tutelae - pupil - rozliczenie ze sprawowanej opieki - pozytywne działania, niedbalstwo infamia. Opiekun mógł wytoczyć powództwo wzajemne o zwrot nakładów poczynionych w interesie pupila. Cautio rem pupilli salam fore - stypulacja pretorska - gwarancja nieuszczuplania majątku pupila. Od Konstantyna W. - hipoteka generalna.

Opieka nad kobietami:

• Republika - proces usamodzielniania się kobiet

• Powołanie w testamencie - mężowie pozostawiali możliwość wyboru opiekuna.

• Coëmptio - czynność powiernicza w celu uniknięcia opieki mancipium

• Dojrzałe kobiety sui iuris - współudział opiekuna przy ważniejszych czynnościach prawnych (w pryncypacie - formalność)

• August zniósł opiekę nad kobietami wielodzietnymi, Klaudiusz - ustawową opiekę agnatów, instytucja przetrwała do Dioklecjana.

Kuratela:

• Różnice w stosunku do opieki:

• Sytuacje wyjątkowe, przejściowe

• Piecza nad majątkiem, nie osobą

• Kurator działał sam

• Zasady odpowiedzialności - jak przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, Justynian wprowadził powództwa analogiczne do opieki.

• Cura furiosi - zarząd majątku umysłowo chorego - agnaci, gentyle - zabezpieczenie interesów familijnych i kuranda. Później - kuratela z nominacji urzędnika, w testamencie - wniosek.

• Cura prodigi - analogiczne cele.

• Cura minorum - umożliwienie minorom udziału w obrocie prawnym (początkowo - każda czynność osobno, potem - zarząd całym majątkiem)

• Inne przypadki: kurator majątku dłużnika, dziecka poczętego, ale nie urodzonego.

Pojęcie i rodzaje rzeczy:

• Res corporales (rzeczy materialne) - res incorporales (rzeczy abstrakcyjne - uprawnienia majątkowe).

• Res in patrimonio - res extra patrimonium (wyjęte z majątku i obrotu prawnego):

• Divini iuris:

• Rzeczy poświęcone kultowi religijnemu

• Rzeczy poświęcone kultowi zmarłych

• Rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów (mury, bramy Rzymy, znaki graniczne)

• Humani iuris:

• Rzeczy służące do powszechnego użytku

• Rzeczy przeznaczone do użytku publicznego

• Res mancipi (rzeczy szczególnie wartościowe - grunty położone w Italii, niewolnicy, woły, konie, osły, muły, służebności gruntów wiejskich) - res nec mancipi (pieniądze, sprzęty domowe, wielbłądy, słonie). Obrót res mancipi - utrudniony przez wymóg stosowania aktów do pewnego stopnia publicznych.

• Res immobiles (nieruchomości - grunty i wszystko, co gruntem stale złączone), res mobiles (niewolnicy).

• Rzeczy oznaczone według cech indywidualnych (species), albo według przynależności do gatunku (genus) zamienne, zużywalne

• Rzeczy podzielne (na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartości) i niepodzielne (części idealne).

• Pożytki (fructus) - płody naturalne. Pożytki połączone z rzeczą macierzystą były jej częścią składową

Istota posiadania. Rodzaje posiadania. Skutki prawne posiadania:

• Posiadanie a prawo własności:

• Władztwo faktyczne - ochraniane siłami zainteresowanego

• Władztwo prawne - uznanie i ochrona państwa

• Elementy posiadania:

• Element zewnętrzny (corpus) - fizyczne władanie

• Element wewnętrzny (animus) - wola, zamiar

• Natura i skutki prawne:

• Władztwo faktyczne - sprawowane fizycznie w określonym zamiarze (animo). Skutki:

• Możliwość nabycia - poprzez posiadanie - prawa własności

• Ochrona posesoryjna

• Possessio civilis - władztwo faktyczne sprawowane corpore z wolą podobną do woli właściciela zasiedzenie.

• Possessio naturalis (detentio) - władztwo faktyczne sprawowane corpore, ale nie wywierające skutków w sferze prawa (detencja, dzierżenie) - władztwo w cudzym imieniu.

• Possessio ad interdicta:

• Posiadanie uznane i chronione według prawa pretorskiego - posiadacze w swoim imieniu z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie:

• Właściciel posiadający

• Posiadacz w dobrej wierze

• Posiadacz w złej wierze

• Samodzielna ochrona posesoryjna - 4 kategorie detentorów:

• Zastawnik

• Prekarzysta

• Depozytariusz sekwestrowy

• Emfiteuta - dzierżawca wieczysty (superficjariusz)

• Quasi possessio - posiadanie prawa (np. spadku, ochrona posesoryjna służebności).

Ochrona posiadania:

• Nabycie i utrata posiadania - znaczenie: łączyło się z nabyciem i utratą prawa własności.

• Nabycie normalne: corpore et animo - dematerializacja wymogów:

• Corpus:

• Nabycie pierwotne - akt objęcia w fizyczne władanie musiał być wyraźny - użycie siły.

• Przeniesienie posiadania - „z ręki do ręki”, nieruchomości - obejście, pokazanie.

• Animus:

• Nabycie pierwotne - sam akt fizycznego zawładnięcia rzeczą.

• Przeniesienie - charakter osiągniętego porozumienia.

• „Podstawy posiadania” nie można było zmienić wewnętrznym aktem woli.

• Nabycie wyjątkowe: solo animo - zmiana podstawy władania:

• Traditio brevi manu - przeniesienie posiadania na dzierżyciela.

• Constitutum possessiorum - przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą, przy czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem.

• Utrata posiadania - brak corpus, lub animus - porzucenie, ucieczka zwierzęcia, zgubienie rzeczy. Wyjątki - letnie pastwiska, niewola, zbiegostwo, śmierć.

• Ochrona posiadania - interdykty posesoryjne:

• Ochrona posesoryjna - posiadania (użycie siły)

• Ochrona petytoryjna - własności

• Possessio vitiosa (posiadanie wadliwe) - nabyte od przeciwnika siłą, albo potajemnie, albo w sposób prekaryjny. Tylko wadliwe nabycie od przeciwnika, wobec osób postronnych nie miało znaczenia dozwolona pomoc własna o charakterze aktywnym.

• Interdicta retinendae possessionis - ustalenie, który z przeciwników utrzyma się przy posiadaniu rzeczy spornej:

• Uti possidetis - nieruchomości (posiadacz niewadliwy w chwili wydania)

• Utrubi - ruchomości (poprzedni rok - dłużej niewadliwy + poprzednik)

• Interdicta recuperandae possessionis - służyły do odzyskania posiadania utraconego:

• Unde vi -niewadliwy posiadacz, którego wyzuto z posiadania siłą - rok.

• De vi armata - użycie siły zbrojnej - odrzucenie rocznego terminu, posiadacze wadliwi

• De precario - przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium.

• Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniańskim - zaostrzenie kontroli nad aktywną pomocą własną i rozszerzenie ochrony posesoryjnej (dopuszczenie dzierżycieli i posiadaczy wadliwych):

• Wymogi utrubi zrównane z uti possidetis

• Wyzucie siłą - rok, wadliwość

• Ochrona posesoryjna stała się ochroną sądową

• Funkcja ochrony posesoryjnej:

• Stosowane szerzej, niż ochrona prawa cywilnego

• Szybka likwidacja samopomocy i samowoli - wszyscy posiadacze suo nomie

• Wzmocnienie ochrony prawa własności

• Funkcja porządkowa i przygotowawcza przed procesem petytoryjnym.

Pojęcie własności. Rodzaje własności rzymskiej:

• Ogólna charakterystyka rozwoju - wzrost wartości niewolników.

• Własność kwirytarna - uznana i chroniona według prawa cywilnego.

• Dostępna tylko dla obywateli.

• Tylko grunty położone w Italii

• Res mancipi - formalne akty pozbywcze, res nec macnipi - nieformalne wydanie rzeczy.

• Uprawnienia - nadanie niewolnikowi stanowiska obywatela, legat windykacyjny.

• Cywilne środki ochrony petytoryjnej.

• Własność bonitarna - uznana i chroniona według prawa pretorskiego:

• Pomijanie formalności prawa cywilnego - potrzeby obrotu gospodarczego zasiedzenie (ochrona pretorska)

• Podwójna własność - gołe prawo kwirytarne

• Quasi - własność gruntów prowincjonalnych:

• Władanie - posiadanie i użytkowanie (obowiązek płacenia daniny)

• W rzeczywistości - prawdziwi właściciele - nabywanie przez zasiedzenie wprowadzone w III w. przez longi temporis praescriptio (Dioklecjan zniósł przywilej gruntów italskich)

• Własność peregrynów - osobne prawo, własność pojedyncza, urządzenie z zakresu ius gentium, środki procesowe stosowane analogicznie.

• Własność w prawie wulgarnym - IV i V w. na Zachodzie - rozchwianie terminologii.

• Własność w prawie justyniańskim - likwidacja historycznych nawarstwień.

• Cechy charakterystyczne - najważniejsze i najpełniejsze co do treści prawo rzeczowe:

• Wąski krąg dopuszczalnych podmiotów - uprawnienia zindywidualizowane

• Szeroki krąg przedmiotów

• Swoboda właściciela w korzystaniu ze swego prawa

• Ochrona stanowiska właściciela wobec osób postronnych

Współwłasność:

• Własność indywidualna - podwójna własność nie stanowiła wyjątku

• Współwłasność - podział prawa do rzeczy (każdy współwłaściciel mógł dysponować swoim udziałem, łącznie - całą rzeczą, zniesienie wspólnoty - powództwo działowe)

Treść prawa własności:

• Przedmiot - rozciągnięty jak najszerzej (nieruchomości - słup powietrza, wnętrze ziemi z kopalinami, bez znaków granicznych).

• Zakres uprawnień właściciela:

• Prawo po posiadania rzeczy własnej

• Prawo do używania, a nawet zużycia

• Prawo pobierania pożytków (prawo połowu ryb i polowania)

• Prawo do rozporządzania rzeczą własną - sprzedaż, alienacja, także po śmierci

Ograniczenia prawa własności:

• Ograniczenia w sferze obyczajowej np. niegospodarność, rozrzutność, piętnowane notą cenzorską

• Ograniczenia w sferze prawa publicznego - wywłaszczenia dla dobra publicznego, ograniczenia o charakterze sanitarnym, komunikacyjnym, czy budowlanym.

• Ograniczenia w sferze prawa prywatnego wynikały z prawa sąsiedzkiego:

• Owoce spadające na grunt sąsiedni

• Kierowanie naturalnego spływu wody

• Szkodliwe oddziaływania na grunt sąsiedni

• Ograniczenia przyjęte przez samych właścicieli - prawa na rzeczach cudzych, stosunki obligacyjne (elastyczność prawa własności).

Pochodne sposoby nabycia własności:

• Sposoby nabycia i ich rodzaje

• Według prawa cywilnego, lub naturalnego

• W sposób pochodny (od poprzedniego właściciela), lub pierwotny (niezależnie od uprawnień poprzednich).

• Utrata prawa własności:

• Porzucenie rzeczy (oprócz ratowania statku, wypadnięcia z wozu)

• Zniszczenie rzeczy

• Utrata władzy nad dzikim zwierzęciem

• Przeniesienie prawa własności - zasady ogólne:

• Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, aniżeli sam ma - ochrona właścicieli.

• Własność na rzeczach przenosi się przez wręczenia i zasiedzenia, a nie gołe umowy (wymagany widoczny akt przejścia władzy) - do 293

• W prawie poklasycznym i justyniańskim czynność zobowiązująca i rozporządzająca

Mancypacja:

• Pierwotnie - bezpośrednia wymiana, po rozpowszechnieniu w III w. p.n.e. pieniądza bitego straciła sens wtórna postać - pozorna sprzedaż

• Publiczny akt prawny, w którym następowało formalne stwierdzenie przejścia władzy z jednej osoby na drugą.

• Obywatele rzymscy - 5 świadków i libripens

• Stanowiła etap drugi, gdy wszystko zostało uregulowane akt abstrakcyjny, oderwany od swej przyczyny prawnej

In iure cessio:

• Wywodzi się z procesu w formie legis actio sacramento in rem, gdzie nabywca występował jako pozorny powód odstąpienie jakiegoś prawa przed sądem.

• Akt abstrakcyjny dla res mancipi i nec mancipi.

Tradycja:

• Przenoszenie władzy nad rzeczami przez wydawanie z ręki do ręki rzeczy materialnych.

• Wymogi:

• Zbywca musiał być właścicielem

• Zgodna wola stron

• Podstawą wydania - przyczyna prawna (akt kazualny) najczęściej akt kupna - sprzedaży gwarancja legalności.

• W prawie justyniańskim także wręczenie pisemnego oświadczenia zbywcy.

Zasiedzenie:

• Pojęcie - nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem.

• Funkcja i znaczenie - uproszczenie i uporządkowanie stosunków prawnych, zapobieżenie niepewności - kończyła przejściowy stan własności bonitarnej, przy nabyciu rzeczy w sposób formalny od niewłaściciela - zmiana właściciela.

• Ograniczenia:

• Wyłączenie rzeczy wyjętych z obrotu, w pewnych okresach - należących do fiskusa, gruntów prowincjonalnych.

• Zasiedzenie ukształtowane liberalnie, by umożliwić możnym zabór ziemi później zagrożenie - nowe ograniczenia (słuszny tytuł, dobra wiara).

• Tylko dla obywateli

• Wyłączenie rzeczy skradzionych i sprzeniewierzonych (łatwiej było zasiedzieć nieruchomości)

• Usucapio:

• Na ruchomościach - 1 rok, nieruchomościach - 2 lata nieprzerwanego posiadania.

• Wyłączenie rzeczy skradzionych - Ustawa XII tablic, lex Atina z II w. p.n.e. Rzeczy nabyte siłą - ostatni wiek republiki.

• Longi temporis praescriptio:

• Grunty prowincjonalne - ochrona długotrwałych posiadaczy.

• 200 - zarzut procesowy - 10 lat (ta sama prowincja), 20 lat (różne).

• III w - instytucja prawa materialnego, III/IV - sposób nabycia prawa własności

• Zasiedzenie w prawie justyniańskim

• Usucapio - ruchomości, longi temporis praescriptio - nieruchomości

• Res habilis - rzecz podatna. Niepodatne były:

• Rzeczy wyjęte z obrotu

• Skradzione i nabyte siłą

• Posagowe

• Należące do skarbu państwa, lub instytucji kościelnych

• Titulus - tytuł słuszny i prawdziwy (legalny i rzeczywisty):

• Kupno

• Dziedziczenie

• Dozwolona darowizna

• Objęcie w posiadanie rzeczy porzuconej

• Zapis w testamencie

• Ustanowienie posagu

• Bona fides - nabycie rzeczy w przekonaniu, że nie narusza się niczyich uprawnień (tylko przy rozpoczęciu zasiedzenia).

• Possessio - posiadanie we własnym imieniu - nieprzerwane

• Tempus - wydłużenie terminów:

• Ruchomości - 3 lata

• Nieruchomości - 10, lub 20 (możliwość doliczenia poprzednika)

• Longissimi temporis praescriptio: zasiedzenie nadzwyczajne, kształtowane od Konstantyna W. 528 - Justynian - wydłużenie terminów (30 lat, dla gruntów kościelnych - 40), odrzucenie wymogu słusznego tytułu, dopuszczenie rzeczy skradzionych.

Zawłaszczenie:

• Occupatio - objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej. Zawłaszczeniu podlegały:

• Dzikie zwierzęta, ryby i ptactwo, rzeczy wyrzucone przez morze.

• Mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na terenie państwa rzymskiego (inaczej - łupy wojenne)

• Rzeczy porzucone świadomie przez właścicieli (oprócz rzeczy porzuconych z konieczności, zgubionych).

• Skarb - wartości majątkowe tak dawno ukryte, że zatraciła się pamięć o ich właścicielu

Nabycie owoców:

• Posiadacz w dobrej wierze - premia za „uprawę i troskę”

• Właściciel, posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta - chwila odłączenia

• Użytkownik i dzierżawca - objęcie w posiadanie

Połączenie i zmieszanie:

• Eliminowanie wspólnot - hierarchia znaczenia rzeczy połączonych - przyrost rzeczy mniej ważnej:

• Połączenie nieruchomości z nieruchomościami:

• Alluvio (przymulisko) - powiększenie gruntu przez łagodne działanie rzeki

• Avulsio (oderwisko) - gwałtowne oderwanie gruntu (trwałe)

• Połączenie nieruchomości z ruchomościami - to, co jest na powierzchni przypada gruntowi.

• Połączenie ruchomości z ruchomościami:

• Akcesja - połączenie trwałe, nierówność rzeczy (spawanie)

• Zlanie płynów, stopienie metali, zmieszanie - współwłasność (oprócz pieniędzy).

Przerobienie rzeczy:

• Tak daleko idąca obróbka cudzego materiału, że powstała nowa rzecz: jeśli da się przywrócić do poprzedniego stanu właścicielem pozostaje właściciel materiału, jeśli nie - przetwórca.

• Problem odszkodowania byłego właściciela, lub wynagrodzenia przetwórcy: zatrzymanie rzeczy, zarzut podstępu, powództwa in personam z tytułun kradzieży, lub bezpodstawnego wzbogacenia.

Ochrona prawa własności:

• Ogólna ochrona każdego właściciela i ogółu właścicieli. Prawo sakralne - nietykalność granic.

• Specjalne środki ochrony przed doraźnymi zagrożeniami ze strony sąsiadów:

• Powództwo o uregulowanie zatartych granic

• Usunięcie urządzeń kierujących spływem wody

• Bezprawnej budowie na gruncie sąsiednim

• Żądanie zabezpieczenia przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedniego

Powództwo windykacyjne:

• Charakterystyka - służyło kwirytarnemu właścicielowi do wydobycia rzeczy od osoby nieuprawnionej.

• Legitymacja czynna i bierna:

• Powód - nie był posiadaczem, twierdził, że jest właścicielem kwirytarnym

• Justynian usankcjonował rei vindicatio przeciw „fikcyjnym posiadaczom”:

• Ten, kto bezpodstawnie wdawał się w spór

• Ten, kto podstępnie wyzbył się posiadania

• Swoboda wdawania się w spór - powództwo o okazanie rzeczy

• Ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywał na powodzie (trzeba było wykazać uprawnienia poprzedników - dowód diabelski). Pozwany - zazwyczaj posiadacz spokojny i niewadliwy.

• Przedmiot i cele - zwrot rzeczy materialnych, indywidualnie oznaczonych (także - wyraźnie oddzielone pieniądze, stado zwierząt) - dopiero w procesie kognicyjnym posiadanie rzeczy spornej.

• Pożytki i nakłady:

• Pożytki:

• Posiadacz w dobrej wierze - zatrzymywał pożytki dla siebie (do litis contestatio. Od Justyniana - pożytki nie zużyte.

• Posiadacz w złej wierze - wszystkie pożytki, lub odszkodowanie.

• Nakłady:

• Konieczne - by rzecz zachowała się, lub nie uległa pogorszeniu (posiadacz w złej wierze)

• Użyteczne - podnosiły wartość rzeczy (posiadacz w dobrej wierze)

• Zbytkowne - ozdabiały rzecz główną (posiadacz mógł je zabrać bez uszkodzenia rzeczy - zarzut podstępu - retentio)

Powództwo negatoryjne:

• Właściciel posiadający - przeszkody w wykonywaniu swojego prawa - powództwo, którego treścią było zaprzeczenie, jakoby pozwanemu przysługiwało prawo do naruszania jego własności (pozwany - prawo naruszenia).

Powództwo publicjańskie:

• Ekscepcje przeciw właścicielowi kwirytarnemu:

• Rei vindicatio - zarzut podstępu, lub zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej.

• Rei vindicatio nowego właściciela - zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej, chyba że nabył rzecz od niewłaściciela.

• Actio Publiciana (Publicius z I w. p.n.e) - kopia rei vindicatio z inaczej ukształtowaną legitymacją czynną. Posiadacz znajdujący się na drodze do zasiedzenia traktowany, jak gdyby już go dokonał - środek ochrony petytoryjnej dla:

• Właścicieli bonitarnych, jeśli utracili posiadanie przed dokonaniem zasiedzenia skuteczna wobec każdego.

• Posiadacza, który w dobrej wierze i na podstawie słusznego tytułu nabył rzecz podatną do zasiedzenia od nieuprawnionego - skuteczna wobec przeciwnika gorzej uprawnionego.

• Właściciela kwirytarnego

Służebności gruntowe:

• Konstrukcja prawna:

• Zwiększenie użyteczności jednego gruntu.

• Trwała potrzeba i możliwość jej zaspokojenia.

• Jeden grunt był gruntem władnącym, drugi - obciążonym, albo służebnym.

• Służebności gruntów wiejskich:

• Iter - prawo przechodu

• Actus - przechodu i przepędzania zwierząt

• Via - przechodu, przepędzania zwierząt i przejazdu

• Aquae ductus - prowadzenie dopływu wody

• Aquae haustus - czerpanie wody

• Służebności gruntów miejskich:

• Servitus onerus ferendi - oparcie się o istniejącą ścianę sąsiada

• Servitus tigni immitendi - wpuszczenie belki w budynek sąsiada

• Servitus stillicidii - prawo kierowania wody deszczowej na grunt sąsiada

• Servitus altius non tollendi - ograniczenie budowy na swoim gruncie do określonej wysokości

Służebności osobiste:

• Potrzeby - cele alimentacyjne.

• Konstrukcja prawna - dwoisty charakter: uprawnienie wiązało się z osobą fizyczną, obciążona była rzecz - każdoczesny właściciel.

• Ususfructus (użytkowanie):

• Prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków z zachowaniem substancji rzeczy.

• Właściciel - goła własność

• Ściśle określone w czasie - najwyżej dożywotnie (zrzeczenie się prawa, odstąpienie wykonywania)

• Stypulacja zabezpieczająca (cautio usufructuaria) - w razie zniszczenia

• Rzeczy przeznaczone do zużycia - na początku pryncypatu.

• Inne służebności:

• Usus - używanie rzeczy cudzej z pobieraniem części pożytków

• Habitatio - odmiana usus bez pobierania pożytków

• Operae servorum et animalium - korzystanie z cudzych zwierząt i niewolników

Zasady dotyczące służebności:

• Służebności - prawa na rzeczy cudzej ściśle ograniczone co do treści i chronione za pomocą actiones in rem.

• Wymóg trwałości przy służebnościach gruntowych, ograniczenia czasowe przy osobistych

• Servitus in faciendo consistere neguit - służebność nie może polegać na działaniu (znoszenie czyjegoś działania)

• Servitus servitutis esse non potest - nie może istnieć służebność na służebności

• Servitus civiliter utendum est - należy je wykonywać jak najmniej uciążliwie.

• Nemini res sua servit - nie można mieć służebności na własnej rzeczy.

Powstanie i zgaśnięcie służebności:

• Powstawały najczęściej z woli zainteresowanych przez czynności prawne (gruntów wiejskich - mancypacja, lub in iure cessio, inne - in iure cessio, osobiste - w testamencie)

• Przenoszenie własności - wyłączenie z zakresu zbywalnego prawa

• Grunty prowincjonalne - umowy obligacyjne

• Ustanawiano je odpłatnie, chyba że wola stron była odmienna

• Ustanowienie przez sędziego

• Lex Scribonia - zniosła możliwość zasiedzenia, odżyło na prowincjach

• Zgaśnięcie:

• Zniszczenie rzeczy

• Zbieg z prawem własności

• Zrzeczenie się

• Non usus

• Śmierć i capitus deminutio uprawnionego

• Ochrona: vindicatio servitutis actio confessaria (przeciwne actio negotaria)

Dzierżawa wieczysta. Prawo powierzchni:

• Potrzeby i środki zaradcze: trudności eksploatowania, przeżycie się ustroju niewolniczego, grunty opuszczone. Zwykła dzierżawa - proletariusze.

• Emfiteuza:

• Dziedziczna i zbywalna dzierżawa cudzych gruntów, prawo rzeczowe o treści zbliżonej do prawa własności.

• Praktyka gmin rzymskich - dzierżawa wieczysta - vectigal

• Zeno (480) - kontrakt emfituetyczny

• Powstanie na podstawie nieformalnej umowy, lub testamentu.

• Dziedziczna i niezbywalna - w przypadku zbycia emfiteuzy właściciel miał prawo pierwokupu, lub otrzymania 2% ceny sprzedaży (laudemium)

• Emfiteuta - pożytki, zmiany w uprawach, nie mógł tylko pogarszać rzeczy subemfitueci, lub koloni.

• Środki ochrony prawa rzeczowego: powództwa petytoryjne i interdykty posesoryjne.

• Obowiązkiem opłacanie czynszu (po 3 latach - odebranie emfiteuzy), ponoszenie ciężarów publicznych.

• Zgaśniecie w przypadku zniszczenia gruntu, zrzeczenia, pierwokupu, połączeniu własności.

• Superficies - prawo powierzchni - dziedziczne i zbywalne - do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie (czynsz, ochrona posesoryjna).

Zastaw powierniczy. Zastaw ręczny. Zastaw umowny:

• Realne zabezpieczenie kredytu:

• Prawo akcesoryjne - dodatkowe (ma na celu zabezpieczenie istniejącego zobowiązania). Zastawcą może być osoba postronna.

• To ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy w celu uzyskania z niej zaspokojenia należności nie pokrytej przez dłużnika.

• Historyczny rozwój:

• Fiducia - dłużnik przenosił na wierzyciela własność rzeczy, do aktu przeniesienia dołączał umowę powierniczą, w której zastrzegał przeniesienie zwrotne actio fiduciae.

• Pignus - wydanie rzeczy wierzycielowi, ale bez przeniesienia własności.

• Hipoteka - zastawca był nadal właścicielem i posiadaczem rzeczy obciążonej, możliwość uzyskania dalszych kredytów pod zastaw tej samej rzeczy.

• Powstanie i zgaśnięcie:

• Prywatna i nieformalna umowa (przy zastawie ręcznym - kontrakt realny).

• Czasami uchodził za „ustanowiony milcząco” na podstawie zwyczaju, czy przepisu prawa.

• Zastaw sądowy - dla celów egzekucyjnych.

• Gasł, gdy spełnił swoje zadanie - zaspokojenie całości należności, lub w przypadku zrzeczenia, zniszczenia, bądź nabycia przez wierzyciela.

• Przedmiot zastawu:

• Rzeczy materialne, ruchome i nieruchome

• Hipoteka generalna - cały majątek dłużnika - cesarstwo.

• Zastaw wierzytelności i innych praw majątkowych, nawet zastawu (podzastaw).

• Realizacja zastawu:

• Zastaw ręczny - ochrona posesoryjna.

• Zastaw umowny - najpierw rzecz obciążona (interdictum Salvianum - przeciw dzierżawcy, actio Serviana - przeciw każdemu).

• Vindicatio pignoris - powództwo o wydanie rzeczy obciążonej skuteczne przeciw każdemu.

• Uprawnienia niezaspokojonego wierzyciela:

• Lex commissoria - klauzula przepadku (326 - Konstantyn W. zabronił jej stosowania)

• Pactum de vendendo - upoważnienie wierzyciela do sprzedaży rzeczy.

• Antichresis - upoważnienie wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy oddanej w zastaw.

• Wierzyciel miał obowiązek sprzedać rzecz jak najkorzystniej, a nadwyżkę wydać dłużnikowi.

• Wielość zastawów:

• Prior tempore, potior iure - niżej stojący mogli zaspokoić stojących wyżej i zająć ich miejsce.

• Z normalnej kolejności wyłamywały się zastawy uprzywilejowane (fiskus, posag).

• Brak jawności zastawu (472 - Leon - dokumenty publiczne).

Pojęcie zobowiązania:

• Definicje:

• Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem i polegał na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek polegający na dare, facere albo praestare (świadczeniu).

• Actio in personam - środek procesowej ochrony zobowiązania

• Rozwój historyczny:

• Impulsem do rozwoju - wojny punickie.

• Magistratura i jurysprudencja - odrzucenie formalizmu.

• Stałe rozszerzanie się źródeł powstawania zobowiązań.

• Zobowiązania - rzeczy niematerialne.

• Funkcja i znaczenie:

• Ogólne ukształtowanie - różne osoby i różne cele.

• Regulowanie obrotu handlowego.

• Wyraz stosunków kredytowych.

• Chroniły interesy wierzycieli (ostrze socjalne i klasowe)

Źródła zobowiązań:

• Każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu, albo z deliktu.

• Justyniański czwórpodział:

• Ex contractu - z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego

• Quasi ex contractu - ze zdarzeń podobnych do kontraktów

• Ex delicto (maleficio) - z deliktów prawa prywatnego

• Quasi ex delicto - ze zdarzeń podobnych do deliktów.

Zobowiązania jednostronne i dwustronne:

• Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące - jedna strona była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem (jedno powództwo).

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące - każda ze stron byłą jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem:

• Zupełne - obydwa świadczenia są formalnie równorzędne, osobne środki procesowe (sprzedający - actio venditi, kupujący - actio empti).

• Niezupełne - powstaje najpierw jedno zobowiązanie, dodatkowo może powstać roszczenie po stronie dłużnika, ten wtórny węzeł ma znaczenie uboczne, nie było dla niego osobnego powództwa.

Zobowiązania prawa ścisłego i dobrej wiary:

• Stricti iuris - zobowiązania jednostronnie zobowiązujące z kontraktów i quasi - kontraktów - conditiones.

• Bonae fidei - zobowiązania dwustronnie zobowiązujące - sędzia mógł:

• Zasądzić uboczne należności.

• Uwzględnić klauzule dodane do zobowiązania głównego.

• W razie naruszenia obowiązku odpowiedniej staranności zasądzić dłużnika na zapłacenie odszkodowania.

Zobowiązania cywilne i naturalne:

• Zobowiązania cywilne - zaskarżalne i możliwe do egzekucji

• Zobowiązania naturalne - pozbawione ochrony procesowej. Zobowiązania osób alieni iuris - odpowiadały istotnym potrzebom, wywierały skutki prawne:

• W przypadku wykonania zobowiązania dłużnik nie mógł się ubiegać o jego zwrot.

• Jego wykonanie można było zagwarantować przez ustanowienie zastawu, lub poręczenia.

• Zwierzchnik odpowiadający wobec osób trzecich z tytułu peculium, mógł pokryć naturalną należność w pierwszej kolejności.

Zobowiązania solidarne:

• Zobowiązania jednostkowe i osobiste - najczęściej pojedyncze osoby, przenoszenie wierzytelności i długów - uciążliwe urządzenia pośrednie.

• Wielość podmiotów zobowiązania - gdy po jednej ze stron występowało równocześnie więcej osób np. współdziedziczenie, stypulacja.

• Zobowiązania podzielne - jeżeli świadczenie było podzielne następowała indywidualizacja zobowiązania - nomina ipso iure divisa. Kwoty przypadające na poszczególnych współuczestników były w zasadzie równe, chyba że odmienne proporcje wynikały ze stosunku prawnego osobne dochodzenie w procesie.

• Zobowiązania kumulatywne - współsprawcy deliktu odpowiadali wobec poszkodowanego indywidualnie, ale każdy musiał zapłacić karę w pełnej wysokości.

• Zobowiązania solidarne :

• Pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą go w całości.

• Solidarność czynna częstsza niż bierna.

• Współwierzyciele wyręczali się w ściąganiu należności, solidarność dłużników dawała możliwość wyboru najpewniejszego (ryzykiem - litis contestatio).

• Justynian z Noweli 99 z 539 rozciągnął na współdłużników solidarnych „dobrodziejstwo podziału” (pomijane w praktyce).

• Stypulacja, testament, świadczenia niepodzielne.

• Prawo regresu przy zobowiązaniach solidarnych - problem rozdziału otrzymanej korzyści czy poniesionego ciężaru po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego.

Przedmiot zobowiązania:

• Dare - przeniesienie własności, lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.

• Facere - wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub dzierżenie, a także wykonywanie innych czynności faktycznej, czy prawnej natury (także non facere).

• Praestare - dare, facere i wszystko to, co mogło być treścią zobowiązania - nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcze, odpowiedzialność za dług cudzy.

• Świadczenie musiało być:

• Możliwe do wykonania.

• Zgodne z prawem i dobrymi obyczajami.

• Wystarczająco określone.

• Przedstawiające wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach.

Zobowiązania specyficzne i gatunkowe:

• Przy kontrakcie sprzedaży - zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej bez winy dłużnika zwolnienie ze zobowiązania.

• Podmiot określony gatunkowo - ryzyko ciążyło na dłużniku, możliwość sukcesywnego wykonania (raty).

• Odsetki - wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału:

• Przepis decemwirów - ograniczenie do 100% rocznie

• 342 - lex Genucia - zakaz pobierania odsetek.

• Pod koniec republiki - maksymalnie 12%, oprócz pożyczki morskiej.

• 528 - Justynian - 6% rocznie (4% dla najwyższych stanów, 8% dla bankierów), 12% dla pożyczki morskiej. Zakaz anatocyzmu - odsetek od odsetek. Odsetki nie mogły przewyższać kapitału.

Zobowiązania przemienne i upoważnienia przemienne:

• Zobowiązania przemienne - ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń do wyboru - umorzenie przez spełnienie jednego. Prawo wyboru - w praktyce strona ekonomicznie silniejsza (niemożliwość - inne).

• Upoważnienia przemienne - jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia (niemożliwość - zwolnienie).

Szkoda i sposoby jej naprawienia:

• Szkoda - umniejszenie majątku.

• Zniszczenie lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia modyfikacja zobowiązania umorzenie, lub odszkodowanie.

• Siła wyższa - zdarzenia, którym ludzka słabość nie może się oprzeć - właściciel (przedmioty indywidualnie oznaczone).

Wina i jej stopnie - zasady odpowiedzialności zawinionej:

• Związek przyczynowy i wina - szkoda wyrządzona przez ludzkie działanie, lub zaniechanie.

• Stopnie winy:

• Dolus - świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie na szkodę drugiego.

• Culpa - wszelka wina, w węższym znaczeniu - nieumyślna, niedbalstwo:

• Culpa lata - grube niedbalstwo - zaniedbanie staranności, jakiego można oczekiwać od przeciętnego człowieka

• Culpa levis - lżejsze niedbalstwo według stopnia abstrakcyjnego (ojciec rodziny) i konkretnego (sam dłużnik).

• Zasady odpowiedzialności zawinionej:

• Dolus - wszyscy zobowiązani.

• Magna culpa dolus est - prawo justyniańskie

• Dobra wiara - zasada korzyści

• Obowiązek strzeżenia (custodia)

• Dłużnik, mający u siebie rzecz wierzyciela ponosił odpowiedzialność za zwykły przypadek (casus) - od Labeona nie obejmował siły wyższej.

• Krąg osób, którego dotyczyła:

• Komodatariusz

• Właściciel magazyny, czy spichrza

• Statku zarobkowego

• Gospody

• Stajni zajezdnej

• Rzemieślnicy czyszczący lub naprawiający odzież

• Odpowiedzialność obiektywna - oparta na ryzyku

• Szczególna staranność w strzeżeniu rzeczy - jej zaniedbanie - wina.

• Naprawienie szkody:

• Odszkodowanie pieniężne, lub przywrócenie do stanu poprzedniego (proces kognicyjny).

• Wybór środka procesowego - w powództwach bonae fidei - rzeczywisty uszczerbek majątkowy i utracony zysk

• Justynian wyznaczył górną granice odszkodowania - podwójna wartość świadczenia.

• Odszkodowawczy charakter kar prywatnych - przypadały poszkodowanym, a dochodzono ich w procesie cywilnym - namiastka, lub uzupełnienie odszkodowania (delikty - kara, lub kara i rzecz).

• Kara umowna - warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości określonego świadczenia - warunek zawieszający i negatywny (stypulacja, lub zwykłe porozumienie). Służyły do umacniania istniejących zobowiązań - funkcja represyjna i zryczałtowanego odszkodowania.

Zwłoka i jej skutki:

• Zwłoka (mora) - niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron:

• Zwłoka dłużnika - gdy należność była wymagalna, a opóźnienie świadczenia nie usprawiedliwione interpellatio. Rzecz indywidualnie oznaczone - uwiecznienie zobowiązania. Zobowiązania dobrej wiary - wierzyciel mógł domagać się rozliczenia z pożytków, odsetek zwłoki, wynagrodzenia. Usunięcie skutków zwłoki - zaoferowanie opóźnionego świadczenia.

• Zwłoka wierzyciela - odmowa przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny, jego zwłoka nie zwalniała dłużnika ze zobowiązania, ale mógł domagać się zwrotu kosztów (porzucenie, sprzedaż rzeczy).

Pojęcie i rodzaje kontraktów realnych:

• Ogólna charakterystyka zobowiązań kontraktowych - zobowiązania, które zawiązywały się przez czynność prawną. W okresie klasycznym - umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne według ius civile.

• Podział według sposobu zawarcia:

• Realne (re - przez rzecz) - przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy.

• Werbalne (verbis - przez słowa) - wypowiedzenie określonych słów pomiędzy równocześnie obecnymi.

• Literalne (litteris - przez pismo) - formalny wpis do księgi rachunkowej.

• Konsensualne (consensu - przez porozumienie) - objawione na zewnątrz - sprzedaż, najem, spółka i zlecenie.

• Inne podziały:

• Jedno- i dwustronnie zobowiązujące.

• Stricti iuris (pożyczka, kontrakty werbalne i literalne) i bonae fidei (kontrakty realne i konsensualne).

• Rozszerzenie systemu kontraktowego:

• Kontrakty realne - użyczenie, przechowanie i kontrakt zastawniczy powstały jako urządzenia prawa pretorskiego. Kontrakty realne nienazwane - prawo poklasyczne.

• Kontrakty konsensualne - pacta vestita.

• Funkcja i znaczenie - kontrakty ułatwiały wymianę dóbr ekonomicznych i organizację produkcji.

Pożyczka (mutuum):

• Nexum - per aes et libram przy świadkach egzekucja.

• Pojęcie mutuum:

• Kontrakt, w którym dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości.

• Jej przedmiot - rzeczy, które się waży, liczy, lub mierzy.

• Konstrukcja i jej praktyczne następstwa:

• Zobowiązanie powstawało przez wręczenie przedmiotu pożyczki (wcześniejsze rokowania - stypulacja).

• Wręczenie i zwrot - tradycja, później - jej złagodzone formy. Contractus mohatrae.

• Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące.

• Zobowiązanie ścisłego prawa (odsetki - stypulacja procesowa).

• Termin zwrotu, lub bezterminowe.

• Ochrona procesowa:

• Pożyczka pieniężna - actio certae creditae pecuniae.

• Inne rzeczy zamienne - condictio triticaria.

• Odsetki - actio ex stipulatu.

• Senatus consultum Macedonianum:

• Wespazjan odebrał wierzycielom, udzielającym pożyczek pieniężnych synom pozostającym pod władzą, ochronę procesową.

• Denegatio actionis lub exceptio SC Macedoniani

• Nie dotyczyło peculium castrense, uznanie poprzez ojca lub syna, inne rzeczy zamienne.

• Pożyczka morska - znaczna część ryzyka - wierzyciel (wyznaczanie tras i terminów, zastaw). Wysokie odsetki.

• Funkcja i znaczenie - korzystanie z cudzego kapitału i organizowanie kredytu. Pomoc, charakter przyjacielski i handlowy.

Użyczenie (commodatum):

• Początki - powiernicze przeniesienie własności - rzeczy wysokiej wartości (uciążliwe, niebezpieczne) - w kręgu bliskich - fiducia com amico contracta.

• Konstrukcja i treść:

• Dwustronnie zobowiązujący niezupełny, oceniany według wymogów dobrej wiary.

• Bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, bez prawa do pobierania pożytków.

• Rzeczy zużywalne - na pokaz.

• Uprawnienia i obowiązki stron:

• Komodant - dolus i culpa lata, nie mógł domagać się wcześniej zwrotu rzeczy użyczonej.

• Komodatariusz - dzierżyciel, odpowiadał za omnis culpa i custodia, odpowiedzialność za „kradzież używania”, ponosił zwyczajne koszty utrzymania rzeczy.

• Ochrona procesowa:

• Komodant - actio commodati

• Komodatariusz - contrarium commodati iudicium i retentio.

• Funkcja i znaczenie - wykorzystanie zbędnych dla właściciela środków produkcji.

• Precarium:

• Na prośbę prekarzysty druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy, ale tylko w granicach własnego upodobania.

• Możliwość pobierania pożytków.

• Pozbawione ochrony procesowej - ochrona posesoryjna.

• Stosunki wiejskie - lafundyści, uelastycznianie instytucji sprzedaży i zastawu (lepsza eksploatacja środków produkcji).

Przechowanie (depositum):

• Początki - fiducia cum amico contracta w interesie oddającego windykacja.

• Konstrukcja i treść:

• Kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny, bonae fidei.

• Bezpłatne przechowanie cudzej rzeczy ruchomej.

• Uprawnienia i obowiązki stron:

• Deponent - nie musiał być właścicielem, mógł żądać zwrotu w każdej chwili, odpowiadał za omnis culpa.

• Depozytariusz - dzierżyciel, dolus i culpa lata, nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać pożytków - furtum rei, albo furtum usus custodia.

• Ochrona procesowa:

• Deponent - actio depositi - pojedyncza wartość, infamia.

• Depozytariusz - contrarium depositi iudicium (wydatki i szkody).

• Szczególne rodzaje depozytu:

• Depozyt konieczny - w wyjątkowych okolicznościach - zasądzenie in duplum.

• Depozyt nieprawidłowy - pieniądze (możliwość używania przez depozytariusza).

• Interes obydwu stron, albo deponenta.

• Kontrakt bonae fidei - odsetki.

• Zasądzenie pociągało infamię.

• W stosunku do depozytu regularnego - zmiana ryzyka przypadkowej utraty.

• Depozyt sekwestrowy - dotyczył rzeczy spornej. Zwycięzca - actio depositi (sequestraria).

Kontrakt zastawniczy (pignus):

• Pojęcie i konstrukcja:

• Ograniczone prawo rzeczowe - ochrona posesoryjna.

• Kontrakt, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić ją w razie spłaty długu, lub wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy zastawionej.

• Uprawnienia i obowiązki stron:

• Równa miara odpowiedzialności za dolus i omnis culpa.

• Zastawnik - możliwe, że odpowiadał za custodia, nie mógł używać rzeczy, ani pobierać pożytków ( z wyjątkiem zastawu antychretycznego).

• Zastawca - zwrot nakładów i wydatków, wyrównanie szkód.

• Ochrona procesowa:

• Zastawca - actio pigneratica.

• Zastawnik - iudicium contrarium i retentio.

Istota i rodzaje kontraktów werbalnych. Stypulacja:

• Istota. Uczestnicy.

• Ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi między wierzycielem, a dłużnikiem.

• Przyjmujący przyrzeczenie (stipulator) i składający (promissor)

• Alteri stipulari nemo potest (oprócz alieni iuris)

• Stypulacje post mortem dopuścił w pełni Justynian.

• Mnożenie osób:

• Adstipulator - wierzyciel uboczny, nie mógł działać na własną rękę.

• Solutionis causa adiectus - uprawnienie do przyjęcia świadczenia od dłużnika np. bankier.

• Adpromissor - poręczyciel dłużnika.

• Forma:

• Stypulacja ustna - bezpośrednia wymiana pytania i odpowiedzi (bez świadków i dokumentacji.) Wykluczenie głuchych i niemych. Najstarsza formuła - Dari spondes? Spondeo - tylko dla obywateli. Inne - peregryni (język grecki).472 - Leon - dowolne słowa, wspólny zamiar.

• Stypulacja poświadczona na piśmie - wzmianka o stypulacji ustnej.

• Treść świadczenia:

• Przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy.

• Dostarczenie rzeczy.

• Działanie lub zaniechanie.

• Ochrona procesowa:

• Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące, stricti iuris.

• Wierzyciel - actio certae creditae (pieniądze), actio certae rei (rzeczy), actio ex stipulatu (świadczenia).

• Abstrakcyjny charakter stypulacji, jego skutki i przemiana:

• Zawierana ze względu na konkretną przyczynę - stypulacja kauzalna.

• Powództwa bez realnego pokrycia - exceptio doli, skuteczniejsze środki w konstytucjach cesarskich z II i III w:

• Exceptio non numeratae pecuniae - zarzut z powodu nie wypłaconych pieniędzy.

• Querela non numeratae pecuniae - skarga z powodu nie wypłaconych pieniędzy - środek ofensywny. Konkretne terminy.

• Prawo justyniańskie - wykazanie podstawy żądania.

• Funkcja:

• Stypulacje gwarancyjne

• Zobowiązania solidarne

• Ustanawianie odsetek i kary umownej.

• Obowiązki poręczyciela za cudzy dług.

• Zawiązywanie, umarzanie i zmiana węzłów obligacyjnych.

• Inne kontrakty werbalne:

• Dotis dictio - do V w.

• Iusirandum liberti - zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia usług na rzecz patrona (przysięga sakralna) iudicium operarum.

Kontrakty literalne:

• Wpisy do ksiąg rachunkowych:

• Powstanie nowych zobowiązań - nomina transcriptica - przeksięgowanie zobowiązań nie zrealizowanych:

• Transcriptio a re in personam - wierzyciel, któremu należało się świadczenie wpisywał w swojej księdze fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przekształcając należność w dług literalny.

• Transcriptio a persona in personam - gdy dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje miejsce drugiego (udokumentowana wierzytelność, dla dłużnika - odroczenie terminu).

• Nomina arcaria - istotnie udzielone pożyczki - potwierdzenie zobowiązań istniejących

• Skrypty dłużne - peregryni - dłużnik wystawiał akt pisemny (chirographum), w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu - każda strona otrzymywała egzemplarz.

Kupno - sprzedaż (emptio - venditio):

• Rys historyczny:

• Zamiana - permutatio

• Sprzedaż gotówkowa - postać wymiany bezpośredniej.

• Sprzedaż kredytowa - odroczenie zapłaty (fides, stypulacja, kontrakt literalny). Odroczenie wydania rzeczy.

• Kontrakt konsensualny - proces formułkowy, pretor peregrynów.

• Pojęcie i sposób zawarcia kontraktu:

• Osiągnięcia porozumienia co do ceny i rzeczy sprzedanej.

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełnie według wymogów dobrej wiary

• Sprzedawca zobowiązywał się dostarczyć kupującemu umówioną rzecz, a kupujący zobowiązywał się zapłacić ustaloną cenę.

• Przedmiot - rzeczy dopuszczone do obrotu, albo jeszcze nie istniejące - spodziewane - charakter warunkowy. Możliwe też było bezwarunkowe kupno szansy majątkowej „nadziei”. Można było sprzedać rzecz cudzą, kupno rzeczy własnej nie wywierało skutków prawnych.

• Cena (pretium):

• Musiała być ściśle oznaczona (powierzenie osobie trzeciej)

• Oznaczona w „pieniądzach liczonych”

• Rzeczywista

• Nie było pojęcia ceny słusznej, niedostępny był podstęp

• 301 - Dioklecjan - taryfa cen maksymalnych na ważniejsze towary i usługi. Justynian - nadmierny uszczerbek (cena niższa od połowy rzeczywistej wartości nieruchomości)

• Porozumienie. Rola zadatku i pisma:

• Zadatek (arra) - dowód zawarcia kontraktu, przy wykonaniu podlegał zwrotowi, lub zaliczeniu na rzecz kupna (odstąpienie - przepadek, po stronie sprzedającego - zwrot + równowartość)

• Forma pisemna - za Konstantyna W. - dokumentacja obowiązkowa; Justynian - kontrakty pisemne i „bez użycia pisma”.

• Zawarcie a wykonanie kontraktu - wykonanie po obydwu stronach (inny sposób - obopólne porozumienie). Jednostronne wycofanie - upoważnienie w umowie.

• Obowiązki sprzedawcy. Przeniesienie własności:

• Sprzedawca - omnis culpa i custodia, jeśli tę odpowiedzialność osobno przyjął.

• Wydanie (facere)- przeniesienie posiadania (spokojnego).

• Przeniesienie własności - przy res mancipi nawet bez umowy.

• Obowiązki kupującego:

• Zapłata ceny (dare)- przejście własności.

• Odpowiadał za omnis culpa

• Mógł popaść w zwłokę jako dłużnik i jako wierzyciel

• Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy:

• Rzecz sprzedana, ale nie wydana - ryzyko ponosi kupujący (rzeczy indywidualnie oznaczone, gatunkowo - odliczenie, odważenie, lub odmierzenie).

• Warunek zawieszający - ryzyko ponosił sprzedawca.

• Ochrona procesowa:

• Sprzedawca - actio venditi (cena, nakłady konieczne)

• Kupujący - actio empti (rzecz, odszkodowanie)

• Skuteczne po spełnieniu warunku, lub nadejściu terminu - gotowość spełnienia własnego świadczenia.

• Nieuczciwy kontrahent - exceptio rei venditae et traditae.

• Rękojmia za wady prawne:

• Wada prawna - ograniczone prawo rzeczowe:

• Ewikcja - następowała, gdy osoba trzecia zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie przeciw nabywcy i odebrała mu rzecz obciążoną wadą:

• Mancypacja - pozwany powiadamiał o procesie sprzedawcę, mógł domagać się od niego podwójnej wysokości (actio auctoritatis).

• Kupno konsensualne - stypulacje gwarancyjne (podwójna cena, utrzymanie rzeczy) - w prawie klasycznym - dodatek oczywisty.

• Odpowiedzialność z tytułu ewikcji została włączona do kontraktu sprzedaży.

• Rękojmia za wady fizyczne - rzeczy oznaczone indywidualnie - wady ukryte - osobno ius civile i ius honorarium:

• Actio de modo agri - zapłata podwójnej wartości brakującej powierzchni. Inne przypadki - stypulacja. Actio empti - odpowiedzialność zawiniona.

• Edylowie kurulni - sprzedawca powinien znać rzecz sprzedawaną i ujawnić jej wady - nie tylko choroby niewolników, ale także pewne właściwości charakteru. Sprzedawca, który ich nie ujawnił odpowiadał za nie, niezależnie od tego, czy o nich wiedział:

• Actio redhibitoria - odzyskanie ceny za zwrotem rzeczy(6 miesięcy)

• Actio quanti minoris - obniżenie ceny (rok)

• Justynian - edykt edylów + actio empti.

• Umowy dodatkowe - dodawane przy zawarciu kontraktu (np. jednostronne wycofanie):

• In diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty (termin - wyższa cena).

• Lex commissaria - zapłata ceny, lub jej części do konkretnego terminu.

• Pactum displicentiae - sprzedaż na próbę.

• Osobne klauzule umowne w celu kształtowania sytuacji niewolników.

Najem rzeczy. Najem usług. Najem dzieła:

• Warunki powstania i rozwoju - prawna forma korzystania z cudzych rzeczy i usług.

• Locatio conductio - konstrukcja, ochrona procesowa i treść:

• Kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący zupełny.

• Obie strony odpowiadały za omnis culpa.

• Należność - czynsz, wynagrodzenie - ustalana w pieniądzach.

• Tymczasowe przesunięcia majątkowe (w przeciwieństwie do sprzedaży).

• Oparte na dobrej wierze - actio locati i actio conducti.

• Locatio conductio rei:

• Wynajmujący zobowiązywał się wydać najemcy określoną rzecz do czasowego używania (ewentualnie z prawem do pobierania pożytków), a najemca zobowiązywał się do płacenia umówionego czynszu.

• Rzeczy materialne, nieużywalne, rzeczy zużywalne - na pokaz. W prawie justyniańskim - najem rzeczy własnej.

• Używanie - najem, używanie i pobieranie pożytków - dzierżawa.

• Czynsz - także wtedy, gdy dzierżawca mógł korzystać, ale nie korzystał z własnej winy. W okresie dynastii Sewerów - żądanie obniżki czynszu. Colonia partiaria - czynsz dzierżawny w naturze, w proporcji do zbiorów.

• Czas z góry oznaczony (grunty - przeważnie 5 lat). Jeśli termin upłynął, a żadna ze stron się nie wycofała - kontrakt przedłużał się milcząco.

• Locator - niekoniecznie właściciel (podnajem) - ryzyko utraty lub uszkodzenia z powodu siły wyższej, prawo zastawu na rzeczach wynajmującego interdykt „migracyjny”

• Conductor - najemca, dzierżawca - najczęściej proletariusze dzierżenie. Actio conductio - tylko odszkodowanie. Pożytki - przez percepcję.

• Locatio conductio operarum:

• Najemnik zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy określonych prac, a pracodawca do zapłacenia wynagrodzenia.

• Wąskie zastosowanie - wolni najemnicy.

• Wynagrodzenie nie tylko za pracę efektywnie wykonaną, także za czas gotowości. Nie należało się wynagrodzenie za przerwy niezależne od pracodawcy.

• Locatio conductio operis:

• Wykonawca zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego określone dzieło, a zamawiający do zapłacenia wynagrodzenia.

• Wykonawcy o wyższych kwalifikacjach.

• Zamawiający składał u wykonawcy materiał, lub osobę do obróbki.

• Wykonawca - omnis culpa i nieumiejętność, odpowiadał też za pomocników i podwykonawców i custodia. Ryzyko otrzymania zapłaty.

• Prawo rodyjskie o zrzucie morskim - zasada podziału ryzyka przy zrzucie - proporcjonalnie pomiędzy właścicieli ładunków i przewoźnika.

• Funkcja i znaczenie - forma organizowania produkcji. Ostrze socjalne.

Spółka (societas):

• Consortium - wspólnota spadkobierców - każdy z uczestników mógł dokonywać dyspozycji majątkowych ze skutkiem dla wszystkich.

• Konstrukcja, treść i rodzaje:

• Związek dwóch lub więcej wspólników, którzy zobowiązali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów, z reguły zarobkowych, przy użyciu połączonych środków personalnych i rzeczowych.

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne

• Cele spółki musiały być godziwe i dopuszczalne.

• Połączenie całych majątków wspólników - udziały wyraźnie oznaczone.

• Cele ograniczone np. do jednej transakcji.

• Zawiązanie i rozwiązanie:

• Zawiązanie - nieformalny, trwały konsens.

• Rozwiązanie - wycofanie się, śmierć, capitis deminutio, bankructwo. Za Justyniana - spółka po śmierci jednego ze wspólników trwała nadal.

• Obowiązki i uprawnienia wspólników:

• Wniesienie umówionego wkładu (mogły być różne i nierówne). Majątek spółki - współwłasność wspólników w proporcji do wniesionych składów.

• Udział w zyskach i stratach (niedopuszczalna była lwia spółka).

• Ochrona procesowa:

• Rozliczenie ze spraw spółki - actio pro socio (infamia).

• Iudicia bonae fidei - dolus, od Justyniana - culpa in concreto.

• Societas omnium bonorum - podstawowe środki utrzymania.

• Actio communi dividundo - zniesienie wspólnego majątku (bez infamii).

• Spółka a korporacja - korporacje nie prowadziły działalności zarobkowej, istniały bez względu na liczbę członków. Korporację reprezentował organ, spółkę - poszczególni wspólnicy. Spółka nie była osobą prawną.

• Funkcja i znaczenie - szersza i skuteczniejsza działalność gospodarcza. Wojny punickie - zaopatrzenie armii.

Zlecenie (mandatum):

• Początki - wojny punickie (rozszerzenie granic państwa).

• Konstrukcja i treść:

• Przyjmujący zlecenie zobowiązywał się wobec dającego zlecenie do bezpłatnego wykonania określonych czynności.

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełnie.

• Usługi rozmaitego rodzaju np. zarząd całego majątku, prowadzenie procesu, przyjęcie poręczenia za dług, prace wyzwolone i fizyczne jasno określone, nie mogły być sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami.

• Zlecenie ze skutkiem po śmierci mandanta - Justynian, mandat w interesie osoby trzeciej, w interesie mandatariusza - rada.

• Wymóg bezpłatności - niedopuszczalne dochodzenie zapłaty.

• Zawiązanie i rozwiązanie:

• Zawiązanie - osiągnięcie konsensu, rozpoczęcie realizacji. Jego przyjęcie nie było obowiązkiem prawnym.

• Rozwiązanie - wykonanie zlecenia, śmierć (rozliczenie ze spadkobiercami).

• Wycofanie - przed przystąpieniem do wykonania, mandatariusz - gdy nie utrudniał sytuacji mandanta.

• Obowiązki stron:

• Mandatariusz - nie przekraczanie granic mandatu.

• Mandant - zwrot wydatków, za straty spowodowane siła wyższą nie odpowiadał.

• Ochrona procesowa:

• Bonae fidei iudicia

• Mandant - actio mandati (zlecenie, obrachunek). Odpowiadał za dolus, od Justyniana - culpa levis.

• Mandatariusz - contrarium mandati iudicium (zwolnienie, zwrot wydatków)

• Zlecenie kredytowe - mandator zlecał mandatariuszowi, ażeby udzielił kredytu osobie trzeciej. Nieformalne porozumienie, poręczenie - odwołalne do chwili udzielenia kredytu.

• Zlecenie a pełnomocnictwo - wewnętrzne stosunki - mandatariusz występował na zewnątrz we własnym imieniu.

• Funkcja i znaczenie - możliwość działania za pośrednictwem innych osób (wpływy, pokrewieństwo, przyjaźń).

Kontrakty nienazwane. Kontrakt estymatoryjny:

• Nowe potrzeby:

• Kontrakty nazwane - podstawowe stosunki ekonomiczne

• III - załamanie systemu gospodarki towarowo - pieniężnej.

• Dominat - powrót do prostych form gospodarki.

• Prawo justyniańskie - nowa kategoria kontraktów.

• Konstrukcja i treść:

• Jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie - zawiązanie węzła obligacyjnego.

• Dare, facere - wymiana rzeczy, lub usług:

• Do ut des - przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy (zamiana)

• Do ut facias - rzecz w zamian za usługę.

• Facio ut des - wykonanie usługi w zamian za rzecz.

• Facio ut facias - usługa za usługę.

• Brak osobnej ochrony procesowej

• Kontrakt estymatoryjny:

• Jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, odbiorca zobowiązywał się albo zapłacić sumę wynikająca z oszacowania, albo zwrócić rzecz.

• Actio praescriptis verbis

• Zamiana - dwie osoby wymieniają bezpośrednio jedną rzecz na inną rzecz. Realny sposób zawarcia, kredytowy charakter po jednej stronie, wymóg przeniesienia własności po obu stronach.

• Ugoda - jedna stron rezygnowała z prowadzenia wątpliwego procesu w zamian za przyrzeczenie ustępstwa z drugiej strony (likwidowanie sporów w zarodku).

• Ochrona procesowa:

• Prawo klasyczne - actiones in factum (ochrona doraźna). Kontrakt estymatoryjny - actio de aestimato. Brak świadczenia wzajemnego - odpowiednia condictio.

• Prawo poklasyczne - actio praescriptis verbis (wypełnienie świadczenia wzajemnego) - oparty na dobrej wierze (wyrównanie strat). Condictio - zwrot świadczenia własnego (wierzyciel miał prawo wyboru).

• Funkcja i znaczenie - dowolna umowa poparta jednostronnym spełnieniem świadczenia, powoduje powstanie zaskarżalnego zobowiązania.

Pacta i ich rodzaje:

• Kontrakty a pacta - pacta - umowy, nie będące kontraktami (kontrakt - stypulacja). Umowy nieformalne, solo consensu, pozbawione ochrony procesowej.

• Pacta nuda - pacta vestita:

• Wykonywane w oparciu o rzymską wierność przyrzeczeniom.

• Pretorowie udzielali ochrony procesowej o charakterze ofensywnym (actiones) i defensywnym (ekscepcje).

• Pacta nuda dawały podstawę tylko do ekscepcji w przeciwieństwie do umów „ubranych”.

Pacta adiecta:

• Przy zawarciu kontraktu treść pactum mogła zwiększać i zmniejszać zakres obowiązków dłużnika.

• Pacta dodane w pewnym odstępie czasu - tylko zmniejszać

• Wspólne dzieło pretorów, jurysprudencji i cesarzy.

Pacta praetoria:

• Nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorskiego.

• Sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona:

• Pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi - prywatne rozstrzygnięcie sporu przez przysięgę (kandydat na powoda przysięgał, że nie wytoczy procesu, jeśli przeciwnik stwierdzi przysięga nieistnienie długu, kandydat na pozwanego, że zapłaci należność, jeśli przeciwnik stwierdzi jej istnienie) - ochrona przez exceptio iurisiurandi lub actio de iureiurendo.

• Constitutum debiti - przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie zobowiązania już istniejącego actio de pecunia constituta (stypulacja - odpowiedzialność zaostrzona). Dług własny - przedłużanie terminów, cudzy - umacnianie zobowiązań.

• Recepta - zobowiązanie gwarancyjne przyjmowane tylko przez jednego z uczestników porozumienia:

• Receptum argentarii - gwarancja bankiera spłacenia cudzych długów actio receptica (Justynian - połączenie z constitutum debiti).

• Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - właściciel statku, gospody, czy stajni zajezdnej odpowiadał za rozmyślną lub zawinioną utratę lub uszkodzenie rzeczy klientów. Przedsiębiorców pomawiano o niegodziwość zobowiązania gwarancyjne tej treści, że rzeczy klientów pozostaną nietknięte actio de recepto (custodia).

Pacta legitima:

• Ochrona w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy (dominat).

• Condictio ex lege (stricti iuris):

• Kompromis - umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra (przysięga, lub stypulacje karne) receptum arbitri (pretorskie środki nacisku).

• Nieformalne przyrzeczenie posagu

• Nieformalne przyrzeczenie darowizny.

• Darowizna (donatio):

• Pojęcie i sposoby dokonania:

• Jednostronne przesunięcie majątkowe - dwustronna czynność prawna (konieczne jest przyjęcie darowizny).

• Mancypacja, in iure cessio, tradycja, zwolnienie dłużnika ze zobowiązania.

• Ograniczenia:

• Zakaz darowizn między małżonkami.

• 204 p.n.e. - lex Cincia de donis et muneribus - zabraniał darowizn większych na rzecz obcych osób (lex imperfecta).

• Cesarstwo - darowizna na cele pobożne.

• Wymóg rejestracji większych darowizn a aktach publicznych - insinuatio.

• Darowizna w prawie justyniańskim:

• 531 - nieformalna umowa darowizny zobowiązuje do wydania rzeczy darowanej obdarowanemu.

• Insynuacja - ponad 500 solidów.

• Uregulowano sprawę odwołania darowizny, darowizny między małżonkami, z poleceniem, warunkowe i terminowe, na wypadek śmierci.

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gesto):

• Początki - prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (załatwianie spraw nieobecnych i zmarłych).

• Zawiązanie węzła obligacyjnego. Konstrukcja i treść:

• Podjęcie czynności przez jedną osobę, bez porozumienia stron (bezpłatne).

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące, niezupełne.

• Czynności gestora dotyczyły spraw nie wynikających z jego obowiązków.

• Obowiązki stron:

• Gestor - doprowadzenie sprawy do końca, złożenie rozliczenia, wydanie korzyści, najwyższa staranność.

• Zainteresowany - zwrot wydatków, zwolnienie ze zobowiązań wobec osób postronnych (czynności rozpoczęte przynajmniej w sposób użyteczny)

• Ochrona procesowa:

• Oparte na dobrej wierze.

• Dominus negotii - actio negotiorum gestorum directa.

• Gestor - actio negotiorum gestorum contraria (zwrot wydatków), actio funeraria.

• Funkcja i znaczenie - solidarność ludzi majętnych, utrzymanie w ryzach niewolników.

Bezpodstawne wzbogacenie:

• Problem bezpodstawnego wzbogacenia - condictiones - jak gdyby pożyczki niezamierzone (powództwa prawa ścisłego).

• Condictio indebiti - nienależne świadczenie - omyłkowe zapłaty długów nieistniejących. Condictio była skuteczna, gdy:

• Nastąpiło przesunięcie majątkowe

• Rzekomy dług nie istniał, nawet jako zobowiązanie naturalne.

• Strony były błędnie przekonane o istnieniu długu.

• Condictio ob rem dati - dochodzenie zwrotu rzeczy, którą oddano na własność, na podstawie umowy o świadczenie wzajemne, jeśli kontrahent nie dotrzymał przyrzeczenia (w prawie poklasycznym - facere condictio causa data causa non secuta).

• Condictio ob turpem vel iniustam causam - zwrot świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego (gdy niemoralne było przyjęcie świadczenia).

• Condictio sine causa - żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego „bez przyczyny” - przypadki nietypowe.

• Funkcja i znaczenie - słuszność przesunięć majątkowych.

• Inne zobowiązania jak gdyby z kontaktu:

• Zobowiązania z tytułu opieki.

• Pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólnoty majątkowej - commutio.

• Spadkobiercy wobec legatariuszy.

Przestępstwa prawa prywatnego:

• Przestępstwa publiczne i prywatne:

• Przestępstwa publiczne - godziły w interesy ogółu (śmierć, wygnanie, grzywny)

• Delikty prywatne - przeciw interesom jednostkowym, majątkowym i osobistym (poszkodowani, w dominacie - państwo).

• Odpowiedzialność sprawcy deliktu prywatnego - odpowiedzialność zindywidualizowana - zemsta prywatna kara prywatna (poena) - funkcja odszkodowawcza.

• Procesowa ochrona poszkodowanego - powództwa karne, odszkodowawcze i mieszane. Powództwa karne:

• Przeciw samemu sprawcy, dziedziczne dopiero po litis contestatio.

• Szkoda majątkowa - także spadkobiercy poszkodowanego.

• Osoba fizyczna - nie miało tu znaczenia capitis deminutio, podległość władzy, niewola.

• Powództwa karne - kumulatywne. Mieszane - nie dopuszczały kumulacji. Osobisty charakter, surowe sankcje, kary pieniężne.

• Systematyka zobowiązań z deliktu - kazuistyka.

• Prawo cywilne: furtum, rapina, damnum iniuria datum, iniuria.

• Prawo pretorskie: metus, dolus, fraus creditorum, servi corruptio.

• Funkcja i znaczenie - ochrona osobistych i majątkowych interesów klasy panującej.

Kradzież (furtum):

• Pojęcie:

• Umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, i to bądź rzeczy samej, bądź jej używania lub posiadania.

• Zabór w celu przywłaszczenia, lub samo przywłaszczenie.

• Złodziejem był także fałszywy wierzyciel, poplecznik i paser (pomocnicy i podżegacze).

• Rozmyślne działanie wbrew woli właściciela i chęć zysku.

• Przedmiotem - rzeczy ruchome, osoby.

• Kradzież rzeczy własnej - gdy właściciel zabierał rzecz samowolnie uprawnionemu posiadaczowi.

• Kradzież pomiędzy małżonkami - rzeczy zabrane (actio rerum amotarum).

• Furtum manifestum i nec manifestum:

• Fur manifestus - złodziej przyłapany na gorącym uczynku, w trakcie odnoszenia łupu. Znalezienie rzeczy u sprawcy. Kradzież w nocy, lub z bronią w ręku - możliwość zabicia na miejscu.

• Magistratura - człowieka wolnego przysądzano poszkodowanemu jako niewolnika, niewolnika strącano ze Skały Tarpejskiej - rózgi. Niedojrzały sprawca - chłosta, wyrównanie szkody.

• Pretor - furtum manifestum - poczwórna wysokość rzeczy skradzionej, nec manifestum - podwójna.

• Procesowa ochrona poszkodowanego:

• Powództwa penalne - odpowiedzialność kumulatywna.

• Actio furti - każdy, kto ponosi odpowiedzialność z tytułu custodia.

• Zasądzenie, a nawet ugoda infamia.

• Odszkodowawczy charakter miał obowiązek zwrotu rzeczy skradzionej - rei vindicatio, actio Publiciana oraz condictio furtiva ( nawet gdy rzecz nie znajdowała się u złodzieja, lub zaginęła)

• Znaczenie - korzystne dla ludzi zamożnych. Cesarstwo - środki prawa publicznego w przypadku kradzieży bydła i koni, kradzieży w łaźniach i rzeczy należących do nieobjętego jeszcze spadku.

Rabunek (rapina):

• Kradzież gwałtowna, dokonana połączonymi siłami uzbrojonej bandy.

• Poczwórna wartość rzeczy zrabowanych, a ciągu roku, potem - pojedyncza.

• Także - pożar, zawalenie budynku, awaria morska.

• Actio vi bonorum raptorum (charakter mieszany od Justyniana) - infamia w przypadku zasądzenia, lub ugody.

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum):

• Lex Aquilia - 286 - ochrona plebejuszy:

• Zabicie niewolnika lub zwierzęcia stadnego - najwyższa wartość w ciągu ostatniego roku.

• Zranienie niewolnika, zwierzęcia stadnego, lub innego - 30 dni.

• Rozszerzenie zastosowania ustawy:

• Bardziej elastyczne pojmowanie związku przyczynowego.

• Sposób działania sprawcy - działanie pozytywne, lub zaniechanie.

• Nie obiektywna bezprawność, lecz subiektywna wina sprawcy - nieumiejętność, niedbalstwo.

• Uelastycznienie stawki należności np. spadek.

• Podmiotowy i przedmiotowy krąg zastosowania ustawy.

• Procesowa ochrona poszkodowanego - actio legis Aquiliae - charakter karny (przy zaprzeczeniu - infitiatio duplum)

• Funkcja i znaczenie - interesy majątkowe klasy posiadającej. Formowanie pojęcia związku przyczynowego, winy i odszkodowania.

Zniewaga (iniuria):

• Pojęcie - bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego (fizycznej, godności i dobrego imienia), także osób alieni iuris.

• Stan według Ustawy XII tablic:

• Ciężkie i trwałe okaleczenie - talion lub odwet.

• Złamanie kości - 300 asów (człowiek wolny), 150 asów (niewolnik)

• Naruszenia cielesne bez trwałych śladów - 25 asów.

• Reformy pretorskie:

• Actio iniuriarum aestiminatoria - pretor dopuszczał poszkodowanego do oszacowania zniewagi - sędzia mógł tę kwotę obniżyć. W przypadku ciężkiej zniewagi - sam pretor dokonywał oszacowania i sędzia nie śmiał obniżyć kwoty. Zasądzenie i ugoda infamia. Charakter osobisty.

• Powód - 1/10, jeśli nie doprowadził do zasądzenia.

• Funkcja i znaczenie - osobista nietykalność, likwidowanie konfliktów.

Przestępstwa prawa pretorskiego:

• Dolus:

• Rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej innej osobie poprzez podstępne wprowadzenie jej w błąd - oszustwo.

• Actio doli - charakter penalny infamia (w ciągu roku i subsydiarnie, actio arbitraria, niedopuszczalna przeciw niektórym osobom).

• Metus:

• Bezprawne przymuszenie innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej.

• Actio quod metus causa (charakter penalny, actio arbitraria, przeciw każdej osobie, która uzyskała korzyść, quadruplum w ciągu roku).

• Działanie na szkodę wierzycieli:

• Czynności fraudacyjne - dokonywane z osobami postronnymi (często fikcyjne).

• I w. p.n.e. - restitutio in integrum i interdictum fraudatorium. Lex Aelia Sentia.

• Actio Pauliana - roczny termin, osoby, korzystające z czynności fraudacyjnych zwrot dokonanego umniejszenia.

• „Gorszenie niewolnika”:

• Osoby postronne - podsycanie w niewolnikach tendencji do zbiegostwa, oporu.

• Actio servi corrupti - podwójna wartość poniesionej szkody, powództwo karne, charakter wieczysty.

Zobowiązania jak gdyby z deliktów (quasi ex delicto):

• Pochodzenie i charakterystyka:

• Uformowane w prawie justyniańskim

• Odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym.

• Odpowiedzialność sędziego - sędzia, prowadzący proces niewłaściwe odpowiadał za szkodę wobec osoby pokrzywdzonej, nawet gdyby dział

• Wyrzucenie lub wylanie z budynku:

• Actio de deiectis vel effusis przeciw osobie zajmującej pomieszczenie, z którego działał sprawca. Powództwo popularne. Śmierć człowieka wolnego - 50 aurei, zniszczenie rzeczy - duplum.

• Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu - actio de positio aut suspenso - przeciw osobom, które umieszczały, lub zawieszały coś, co mogło zaszkodzić przechodniom - 10 000 sesterców na rzecz jakiegokolwiek obywatela samo stworzenie zagrożenia.

• Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone klientom przez personel - duplum.

Zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta.

• Zobowiązania z kontraktu i quasi - kontraktu:

• Odpowiedzialność zwierzchnika familijnego - wyzyskanie możliwości zarobkowych przy pomocy osób alieni iuris.

• Actiones adiecticiae qualitatis - powództwa prawa pretorskiego, które umożliwiały dochodzenie zobowiązań, zaciągniętych przez osoby alieni iuris od ich zwierzchników familijnych (formułki ze zmianą podmiotów).

• Actio de peculio - powództwo przeciw zwierzchnikowi ograniczone do wartości peculium kolejność zgłoszeń (przywilej dedukcji - najpierw własne wierzytelności wobec prowadzącego peculium) - zobowiązania naturalne.

• Actio de in rem verso - w przypadku kontraktu z osobą postronną z korzyścią dla zwierzchnika osoba ta mogła dochodzić należności wprost od niego.

• Actio tributoria - jeżeli cele handlowe przewyższały wartość peculium zwierzchnik musiał uwzględnić wszystkich wierzycieli i rozdzielić peculium proporcjonalnie do poszczególnych wierzytelności (nieprawidłowość - dopłata).

• Actio quod iussu - dochodzenie kredytu udzielonego w granicach upoważnienia zwierzchnika od niego samego.

• Actio exercitoria - za zobowiązania zaciągnięte przez kapitana w związku z żeglugą i prowadzoną działalnością zarobkową odpowiadał właściciel statku w pełnej wysokości.

• Actio istititoria - za zobowiązania zaciągnięte przez zarządcę placówki zarobkowej odpowiadał przedsiębiorca.

• Funkcja i znaczenie - kredyt dla osób alieni iuris - lepsza eksploatacja.

• Zobowiązania z deliktów - odpowiedzialność noksalna:

• Delikty popełnione za wiedzą, lub na zlecenie zwierzchnika odpowiadał on sam.

• Zwierzchnik mógł zapłacić należności z tytułu deliktu, lub wydać sprawce poszkodowanemu mancypacja.

• Odpowiedzialność postępowała za głową sprawcy - sprzedaż niewolników (wada).

• Prawo klasyczne - nie stosowano jej do córek. Justynian - tylko niewolnicy.

• Szkody wyrządzone przez zwierzęta

• Actio de pauperie - właściciel zwierzęcia odpowiadał tylko wtedy, gdy wyrządziło szkodę w sposób przeciwny swojej naturze - ograniczenie do wartości.

• Edylowie kurulni - zakaz utrzymywania w pobliżu dróg powództwo karne - pojedyncza, lub podwójna wartość wyrządzonej szkody.

Umocnienie zobowiązań. Poręczenie stypulacyjne:

• Sposoby: zastaw, kara umowna, wręczenie zadatku, ponowne przyrzeczenie zapłaty długu własnego, poręczenie za dług cudzy, poręczenie stymulacyjne.

• Poręczenie stymulacyjne (adpromissio):

• Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między wierzycielem, a poręczycielem.

• Forma i rodzaje - pytanie i odpowiedź:

• Sponsio - dostępna dla obywateli.

• Fidepromisso - także dla peregrynów. Obie zabezpieczały tylko długi zaciągnięte w formie stypulacji, nie przechodziły na dziedziców poręczycieli i wygasały po upływie dwóch lat.

• Fideiussio - powszechnie dostępna, utrzymana przez Justyniana.

• Akcesoryjny charakter poręczenia - dodatkowy, zależny od zobowiązania dłużnika.

• Odpowiedzialność współporęczycieli - od Hadriana - równomierny ciężar odpowiedzialności (beneficium divisionis).

• Posiłkowy charakter - w razie zwłoki - możliwość poszukiwania zaspokojenia wprost od poręczycieli (litis contestatio). 535 (Nov. 4) - beneficium excussionis - żądanie od wierzyciela, by najpierw próbował procesu wobec dłużnika głównego.

• Prawo regresu - sponsio - duplum. Fideiussio - osobna podstawa prawna. Justynian - beneficium cedendarum actionum - poręczyciel mógł uzależnić zapłatę długu do rąk wierzyciela od odstąpienia mu jego actiones przeciw dłużnikowi.

• Intercesja - przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy. Przed ryzykiem ponoszenia odpowiedzialności majątkowej starał się ustawodawca ochronić kobiety, a zwłaszcza mężatki (46 - SC Velleianum - uchylenie się od skutków własnych aktów intercesyjnych, od Justyniana - nieważne).

Zmiana podmiotów zobowiązania:

• Namiastka cesji - przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną.

• Zastosowanie nowacji:

• Odnowienie istniejącego zobowiązania - nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika stymulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się dawnemu wierzycielowi - kontrakt literalny.

• Wymagała zgody dłużnika, odpadnięcie środków zabezpieczających dawną wierzytelność.

• Zastępstwo procesowe in rem suam - dotychczasowy wierzyciel udzielał nowemu zlecenia do ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępca procesowym zatrzymanie świadczenia dla siebie.

• Actio utilis cesjonariusza - Antonin Pius przyznał nabywcy spadku osobne powództwo dla umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych kupno pojedynczej wierzytelności, darowizna.

• Ograniczenie obrotu wierzytelnościami - 506 - lex Anastasiana - jeśli cesjonariusz nabywał wierzytelność za cenę niższą od jej wartości nominalnej, dłużnik był zobowiązany zapłacić tylko tę niższą sumę.

• Zmiana dłużnika - wymagała zgody wierzyciela - nowacja. Bez zgody dłużnika - expromissio.

Umorzenie zobowiązań według prawa cywilnego:

• Charakterystyka problemu - dokonywane z mocy samego prawa ze skutkiem dla wszystkich zainteresowanych.

• Wykonanie zobowiązania - prawidłowe:

• Wykonawca - sam dłużnik, lub osoba postronna.

• Przyjmujący - wierzyciel, lub osoba upoważniona.

• Treść - świadczenie częściowe - pretor. Za zgodą wierzyciela - zastępcze świadczenie innego rodzaju. W przypadku ewikcji - trwało nadal.

• Czas - zwłoka dłużnika powodowała powstanie dalszych zobowiązań, wcześniejsze świadczenie z jego strony było dopuszczalne.

• Miejsce - zamieszkania dłużnika (pretorowie - różnica wartości świadczenia w innym miejscu).

• Zwolnienie z zobowiązania - czynności prawne - obok lub zamiast wykonania. Formalne akty przeciwne, również bez spełnienia świadczenia:

• Acceptilatio - akt przeciwny do stypulacji, odwrócone role. Zobowiązania literalne - odwrotny wpis. Stypulacja akwiliańska - zobowiązania z różnych tytułów sprowadzano do jednego, a potem umarzano.

• Pisemne pokwitowanie wierzyciela co do otrzymanej zapłaty.

• Solutio per aes et libram - symboliczna zapłata - należności pieniężne orzeczone w wyrokach sądowych.

• Contrarius consensus - akt nieformalny - umorzenie przez zgodne porozumienie stron.

• Nowacja - dotychczasowe zobowiązanie ulegało umorzeniu, ale na jego miejsce powstawało inne z jakimś nowym elementem - przeważnie stypulacja o charakterze kazualnym np. podniesienie do rangi kontraktu zobowiązania naturalnego. Warunki:

• Musiało istnieć poprzednie zobowiązanie

• Nowe zobowiązanie musiało powstać zamiast, a nie obok dawnego.

• Nowe zobowiązanie musiało wnosić „cos nowego”. W prawie justyniańskim - także nowacja ze zmianą przedmiotu.

• Inne przypadki:

• Confusio - zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie.

• Concursus causarum lucrativarum - zbieg tytułów nieodpłatnych.

• Niektóre - śmierć jednej ze stron.

Umorzenie zobowiązań według prawa pretorskiego:

• Pactum de non petendo - nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował wobec dłużnika z dochodzenia swojej należności. Dłużnik - exceptio pacti de non petendo - niwecząca, lub odraczająca.

• Potrącenie (compensatio):

• Pojęcie i rozwój historyczny - wzajemne zaliczenie długu i wierzytelności.

• Kompensacja dobrowolna - nieformalne pacta i przymusowa:

• Iudicia bonae fidei - zasądzenie na różnicę.

• Iudicia stricti iuris - dochodzenie całkowicie izolowanych roszczeń. Wyjątki:

• Bankier - tylko cum compensatione - saldo na swoją korzyść (w przeciwnym razie - nadmierne żądanie).

• Nabywca majątku z licytacji - wierzytelności bankruta cum deductione z potrąceniem należności dłużnika (nie groziło nadmierne żądanie). Marek Aureliusz - exceptio doli.

• Kompensacja w prawie justyniańskim - wszystkie powództwa in rem i in personam, oprócz powództwa o zwrot depozytu. Ipso iure - roszczenia tego samego rodzaju, wymagalne i płynne.

Pojęcie i rodzaje dziedziczenia (hereditas - bonorum possessio):

• Sukcesja uniwersalna - dziedzic nabywał rzeczy zmarłego per universitatem, wchodził „w miejsce zmarłego” - w ogół jego praw

• Spadek (hereditas, bona) - trzonem masy spadkowej były rzeczy materialne (wierzytelności zmarłego i długi spadkowe). Nie przechodziły na dziedziców uprawnienia ściśle osobiste.

• Funkcja i znaczenie - utrwalenie nierówności majątkowych, zjednanie przychylności protektorów dla swojego potomstwa.

• Rozwój historyczny:

• Kierunki i zakres przeobrażeń - ograniczenie agnacji jako podstawy dziedziczenia beztestamentowego na rzecz kognacji. Kształtowanie swobody jednostki w organizowaniu spraw pośmiertnych i jej ograniczenie. Niska ranga dziedziczenia małżonków sine manu.

• Czynniki rozwoju - ustawodawstwo, jurysprudencja, pretorowie.

• Hereditas i bonorum possessio:

• Geneza i zastosowanie bonorum possessio - w prawie pretorskim - dylemat komu przyznać posiadanie spadku na czas sporu.

• Charakter prawny bonorum possessio - krótkie terminy - pretor i magistratury sądowe - był tylko „w miejscu dziedzica”, chroniony formułkami z użyciem fikcji po roku faktycznego władania stawał się pełnoprawnym właścicielem. Bonorum possessio cum re - zapewniała stanowisko dziedzica na zawsze, sine re - prowizoryczne władanie spadkiem.

Sposoby powołania do dziedziczenia:

• Ex testamento i ab intestato, contra tabulus, dziedziczenie na podstawie umowy - niemoralne

• Powołanie - wola spadkodawcy, ustawa lub edykt pretorski

• Dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe wykluczały się (wyjątkiem - testament żołnierza).

Pojęcie i formy testamentów:

• Testament - czynność prawna jednostronna, akt ostatniej woli, odwołalny aż do śmierci i skuteczny dopiero po śmierci. W jego treści musiało być zawarte ustanowienie ogólnego spadkobiercy - dziedzica.

• Forma:

• Najstarsze testamenty według ius civile - w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym, dwa razy w roku, w czasie wojny - przed gotowym do boju oddziałem.

• Testament mancypacyjny - 5 świadków i libripens - testator emancypował majątek zaufanej osobie tabliczki woskowe

• Testament prawa pretorskiego - I w. p.n.e. - testament pisemny opatrzony pieczęciami co najmniej 7 świadków (Antonin Pius - bezwzględna ochrona).

• Testamenty prawa poklasycznego i justyniańskiego:

• Formy publiczne - wpisanie do akt sądowych lub gminnych, złożenie u cesarza.

• Formy prywatne - pisemne .

• 439 - Teodozjusz II i Walentynian III - testamentum tripartitum.

• 446 - Walentynian III - testament holograficzny.

• Testamenty szczególne:

• Testament żołnierza - jakakolwiek forma (Trajan). Ułatwienia podczas zarazy.

• Utrudnienia - niewidomi i niepiśmienni (dodatkowy świadek).

• Funkcja i znaczenie - eliminowanie sukcesji beztestamentowej, utrwalenie znaczenia familii, lub przerzucenie długów na niewolnika - zwierciadło obyczajów.

Treść testamentu. Podstawienie testamentowe:

• Ustanowienie dziedzica - na początku (Titius heres esto). IV - jakiekolwiek słowa. Udziały współspadkobierców - części ułamkowe (całość spadku - 12 uncji).

• Ustanowienie dziedzica z terminem, lub warunkiem ograniczanie nie dodane. Dopuszczalny - warunek zawieszający (trudności, gdy był potestatywny i negatywny stymulacyjne zobowiązanie zwrotu w razie niedotrzymania warunku - cautio Muciana).

• Podstawienie (substitutio) - powołanie dziedzica „podstawionego”:

• Podstawienie pospolite - substytut, lub szereg substytutów. Na końcu - niewolnik.

• Podstawienie pupilarne - ojciec ustanawiał, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby zmarło jako osoba sui iuris.

• Podstawienie jak gdyby pupilarne - Justynian zezwolił ascendentom na ustanowienie spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo.

• Wydziedziczenie - musiało być dokonane w przepisanej formie.

• Dalsza treść - cząstkowe przysporzenia majątkowe - zapisy, wyzwolenia niewolników, powołanie opiekunów i rozmaite polecenia.

Zdolność testamentowa:

• Zdolność do sporządzenia testamentu - kwalifikowana odmiana zdolności do czynności prawnych. Później - Latyni i peregryni z commercium, osoby podległe władzy, kobiety, niewolnicy państwowi - do połowy peculium.

• Zdolność dziedziczenia z testamentu - zdolność prawna, a ponadto: niewolnicy (własnego trzeba było wyzwolić). Instytucje kościelne - IV (Konstantyn W.)

• Testament nieważny i bezskuteczny:

• Nieważność - niewłaściwa forma, nieuprawniona osoba. Testament tracił znaczenie przy capitis deminutio testatora, urodzeniu pogrobowca, czy adopcji.

• Bezskuteczność - testament, na podstawie którego nikt nie dziedziczył.

• Odwołanie testamentu - sporządzenie nowego, w prawie pretorskim - zniszczenie dokumentu. Prawo justyniańskie - po 10 latach, wobec 3 świadków, lub przez oświadczenie złożone do akt publicznych.

Kodycyl:

• Dyspozycje pośmiertne w listach (dopuszczone przez Augusta). W kodycylu nie można było ustanowić dziedzica, ani dokonać wydziedziczenia. Kodycyl niepotwierdzony - tylko fideikomisy. Klauzula kodycylarna w testamentach.

Dziedziczenie beztestamentowe w Ustawie XII tablic:

• Dziedziczenie beztestamentowe - charakterystyka - po kimś, kto nie pozostawił testamentu, albo pozostawił testament nieważny lub bezskuteczny.

• Sui heredes - osoby wolne, podlegające bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy, „dziedzice domowi”. Sui heredes tego samego stopnia dzielili się według głów, przy nierówności - według szczepów.

• Proximi agnati - agnaci najbliższego stopnia.

• Gentiles - współrodowcy, noszący to samo nazwisko. Krewni w linii żeńskiej nie wchodzili w rachubę, powołanie do spadku było jednorazowe.

Dziedziczenie beztestamentowe w edykcie pretorskim:

• Unde liberi - potomstwo agnacyjne, emancypowane, uxor in manu. Dzieci - według głów, dalsi potomkowie - według szczepów. Na emancypowanego nałożono obowiązek wprowadzenie zdobytego majątku do obrachunku spadkowego.

• Unde legitimi - dziedzice według ius civile.

• Unde cognati - kognaci do 6 stopnia - wszyscy, z 7 stopnia - prawnucy rodzeństwa. Bliżsi stopniem wykluczali dalszych, równi - dziedziczyli według głów.

• Unde vir et uxor - małżonkowie.

Dziedziczenie beztestamentowe w prawie justyniańskim :

• II - SC Tertullianum i SC Orfitianum - prawo dziedziczenia matki po dzieciach i dzieci po matce.

• Justynian - Nowela 118 z 543 i 127 z 548 kognacja i równouprawnienie płci. Cztery klasy, z których każda następna wykluczała poprzednią:

• Zstępni - podlegli władzy i emancypowani po ojcu, czy po matce. Żyjący wykluczali swoich zstępnych, w miejsce zmarłych wstępowali ich następcy - podział według szczepów.

• Wstępni, rodzeństwo rodzone, dzieci po zmarłych braciach i siostrach.

• Rodzeństwo przyrodnie i dzieci.

• Krewni boczni

• Nowela 53 z 537 i 117 z 542 - kwarta ubogiej wdowy.

• Spadki nie objęte przez nikogo przypadały państwu, po duchownym - kościołowi, po żołnierzu - jednostce wojskowej.

Formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe:

• Ochrona rodziny:

• Na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby spadkodawcy - wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie.

• Wymóg zdecydowania o sukcesji w sensie pozytywnym lub negatywnym, pod koniec republiki - minimalnego zaopatrzenia.

• Najbliżsi członkowie rodziny agnacyjnej i kognicyjnej.

• Ochrona przed pominięciem:

• Sui - powołanie do spadku lub wydziedziczenie (synowie - imiennie, pozostali - formuła ogólna, objęcie przyszłych członków familii).

• Skutki pominięcia - w przypadku syna lub nowego członka familii - testament tracił znaczenie

• Pretorowie - wszyscy liberi - imienne wydziedziczenie - wszyscy męscy potomkowie.

• Justynian - imienne wydziedziczenie wszystkich do Noweli 115.

• Querela inofficiosi testamenti. Zachowek (pars legitima):

• Testament ważny, ale niezgodny z powinnością obalenie

• Formalnie przeciw dziedzicom ustanowionym w testamencie (w rzeczywistości - woli testatora) - 5 lat:

• Zaczepić testament mogli zstępni, rodzice i rodzeństwo, gdy testator odsunął je od dziedziczenia na rzecz „osoby bezecnej”. Konkretne prawo - dziedziczący ab intestato, przy braku innego środka. Sąd oceniał powody wydziedziczenia.

• Uprawniony, który nie otrzymał nawet minimalnego udziału w spadku. Zachowek - w stosunku do części, jaką otrzymałby uprawniony przy dziedziczeniu beztestamentowym - do Justyniana - 1/4. Jeżeli sąd uwzględnił skargę testament upadał. W przypadku umniejszenia majątku - dochodzenie strat obdarowanych za pomocą querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis.

• Reformy justyniańskie:

• Querela inofficiosi testamenti - tylko dla dziedziców koniecznych zupełnie pominiętych. Przysporzenie mniejsze od zachowku - actio ad supplendam legitimam.

• Wysokość zachowku dla zstępnych - 1/3 części należnej ab intestato, więcej, niż 4 dzieci - 1/2.

• Nowela 115 z 542 - możliwość pomijania i wydziedziczania krewnych w linii prostej ograniczona do przypadków niewdzięczności i niegodności.

Nabycie spadku i jego skutki:

• Nabycie ipso iure - sui heredes - z chwilą śmierci spadkodawcy (długi spadkowe - beneficium abstinendi)

• Nabycie przez oświadczenie woli:

• Cretio - formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec świadków - oznaczony termin pod rygorem wydziedziczenia.

• Nuda voluntas - jakiekolwiek nieformalne oświadczenie lub

• Podjęcie funkcji dziedzica

• Przeciąganie decyzji o przyjęciu spadku - pretor wyznaczał „czas do namysłu”. Możliwość odrzucenia spadku.

• Prawo pretorskie - ścisłe terminy (krewni w linii prostej - rok, inni - 100 dni).

• Spadek leżący - usucapio pro herede - możliwość zawłaszczenia spadku bez popełnienia furtum, cesarze II w zlikwidowali niepożądane działanie instytucji.

• Transmisja powołania - dziedziczenie samego powołania do spadku. Jeśli powołany do spadku zmarł przed objawieniem woli przyjęcia, powołanie nie przechodziło na jego dziedziców. Justynian - roczny termin.

• Niegodność - przewinienia wobec spadkodawcy, lub naruszenia ostatniej woli extra ordinem (fiskus).

Ochrona prawna spadkobierców:

• Kontynuacja osobowości spadkodawcy:

• Majątek spadkowy zlewał się z majątkiem dziedzica - podmiot praw rzeczowych, wierzyciel i dłużnik.

• Odstąpienie spadku - in iure cessio hereditatis zanikło w III w., sprzedaż spadku.

• Ochrona prawa do spadku:

• Hereditas petitio - actio in rem podobna do rei vindicatio dziedzic zmierzał nie do uzyskania pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku jako całości. Legitymacja czynna - heres prawa cywilnego, ex testamento, czy ab intestato. Legitymacja bierna - pro herede possessor, pro possessore possessor, od Justyniana - posiadacze fikcyjni zakres restytucji uzależniony od dobrej czy złej wiary pozwanego.

• Interdictum quorum bonorum - interdykt z kategorii interdicta adipiscendae possessionis - nabycie nowego posiadania

• Wielość dziedziców:

• Wspólnota dziedziców - consortium actio familae erciscundae.

• Przyrost - jeżeli jeden uczestnik odpadł, zwolniony udział przyrastał do pozostałych, proporcjonalnie do ich wielkości.

• Zaliczenie na dział spadkowy (collatio) - emancypowani, córki z tytułu posagu - wniesienie majątku do podziału spadkowego. V i VI - bezpłatne przysporzenia, darowizny. Justynian - descendenci ex testamento.

• Odpowiedzialność za długi spadkowe:

• Separatio bonorum - oddzielenie majątków - odrębny zarząd spadku - tylko dla wierzycieli spadkowych.

• Beneficium inventarii - 531 - Justynian - odpowiedzialność za długi spadkowe tylko zinwentaryzowanym majątkiem.

Zapisy testamentowe (legata):

• Pojęcie:

• Cząstkowe przysporzenia ze spadku bez odpowiedzialności za długi spadkowe - instytucja ius civile.

• Ustanowienie legatu - w testamencie - 4 rodzaje:

• Legat windykacyjny - testator przenosił własność kwirytarną jakiejś rzeczy własnej wprost na legatariusza (rei vindicatio).

• Legat damnacyjny - zawiązanie stosunku obligacyjnego o charakterze jak gdyby kontraktowym pomiędzy legatariuszem jako wierzycielem a dziedzicem jako dłużnikiem (actio ex testamento).

• Ograniczenia legatów. Lex Falcidia:

• Sukcesja beztestamentowa, rozdrobnienie majątków.

• 40 p.n.e. - kwarta falcydyjska wolna od obciążeń - zachęta dla dziedzica do przyjęcia spadku (od wartości spadku w chwili śmierci odliczano długi spadkowe, koszty pogrzebu, wartość wyzwolonych niewolników). Ograniczenie przez Justyniana.

• Funkcja i znaczenie - alimentacja wydziedziczonych - legat corocznej renty, legat służebności osobistej, legat posagu zwrotnego na rzecz żony, legat peculium, legat alimentacyjny, legat polegający na darowaniu długu.

Fideikomisy

• Pojęcie:

• Twór prawa cesarskiego

• Prośba do dziedzica lub legatariusza o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej osobie (August - extraordinaria cognito).

• Praetor fideicommissarius - sprawy o fideikomisy, namiestnik.

• Nie wymagały żadnej określonej formy - IV zrównanie z legatami

• Fideikomis uniwersalny - spadkodawca zwracał się do dziedzica z prośbą o wydanie całego spadku wskazanej osobie powiernik, wykonawca, lub dziedzic tymczasowy. Fideikomisariusz uniwersalny - odpowiedzialność za długi (hereditatis petitio fideicommissaria).

• Funkcja i znaczenie - zacierał przeciwieństwa między sukcesją testamentową i beztestamentową, uniwersalną i syngularną.

---