• FILOZOFIA

• DEFINICJA FILOZOFII - wprowadzenie

• FILOZOFIA TO POŁĄCZENIE DWÓCH GRECKICH SŁÓW: FILOS - MIŁUJĘ; SOFIA - MĄDROŚĆ. FILOZOFIA TO ETYMOLOGICZNIE UMIŁOWANIE MĄDROŚCI

• FILOZOFIA

• OGÓLNA NAUKA O ŚWIECIE

• SYNTEZA NAUK

• BADANIE PODSTAW NAUK

• BUDOWA ŚWIATOPOGLĄDU

• NAUKA ŻYCIOWEJ MĄDROŚCI

• PODZIAŁ FILOZOFII ZE WZGLĘDU NA FUNKCJE I NURTY:

• FUNKCJA TEORETYCZNA

• FUNKCJA PRAKTYCZNA

• NURT PRZYRODNICZY (zasady funkcjonowania świata, struktury, relacje)

• NURT ETYCZNO-HUMANISTYCZNY (rozważania nad człowiekiem)

• FUNKCJA TEORETYCZNA:

• METAFIZYKA

• EPISTEMOLOGIA

• ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA

• FUNKCJA PRAKTYCZNA:

• AKSJOLOGIA

• ETYKA

• ESTETYKA

• FILOZOFIA SPOŁECZNA

• JESZCZE INNE GAŁĘZIE FILOZOFII:

• FILOZOFIA DZIEJÓW /HISTORIOZOFIA

• FILOZOFIA KULTURY

• FILOZOFIA POLITYKI

• FILOZOFIA UMYSŁU / KOGNIWISTYKA

• FILOZOFIA NAUKI

FUNKCJA TEORETYCZNA I PRAKTYCZNA FILOZOFII

METAFIZYKA

Nazwa powstała dzięki Andronikosowi z Rodos, który porządkował spuściznę po Arystotelesie. Wykracza poza problematykę fizyczną. Bada fundamentalne podstawy bytu. Rozważania dotyczące istoty Boga i Absolutu.

ONTOLOGIA

Wg Ajdukiewicza nauka o rzeczywistości. Ma mniejsze znaczenie niż metafizyka. Metafizyka odpowiada na pytanie, którymi nie zajmuje się ontolog. Problemy rozważane w metafizyce:

Spór o istnienie świata:. idealizm, realizm.

Spór o substancję: monizm, dualizm, pluralizm.

EPISTEMOLOGIA

• Teoria poznania / gnoseologia / epistemologia. Episteme a doxa. Gnosis.

Spór o źródła poznania: empiryzm, racjonalizm, irracjonalizm

ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA

Nauka o człowieku. Kim jest? Stosunek człowieka do świata przyrodniczego i społecznego. Samotność, szczęście, miłość, cielesność.

AKSJOLOGIA

Nauka o wartościach. Problem istnienia wartości: obiektywizm aksjologiczny, subiektywizm aksjologiczny. Rodzaje wartości: etyczne, estetyczne.

ETYKA

Filozofia moralna. Bada moralne źródła wartości: dobro, obowiązek, sumienie, cnota. Podział na 3 działy ze względu na genezę przedmiot i metody.

• Etyka normatywna: jak żyć, co jest największym dobrem (rozmaite systemy etyczne).

• Etyka opisowa: bada zachowania należące do moralności z punktu widzenia naukowego (psychologia, socjologia i historia moralności).

• Metaetyka (sposoby uzasadniania wypowiedzi etycznych)

ESTETYKA

Aistetikos - dotyczący postrzegania, wrażenie, odbiór, odczucie. Nauka, teoria o wartościach tkwiących w dziełach sztuki i w przyrodzie. Co to jest sztuka? Co to jest dzieło sztuki?

FILOZOFIA DZIEJÓW

Filozofia dziejów / filozofia historii / historiozofia. Pyta o sens przemian dziejowych wśród ludzkości. Czy historia ma jakiś sens? Czy rozwijamy się ku wyższym poziomom, czy się cofamy? Czy wydarzenia z przeszłość dają się wytłumaczyć i jak?

Przedstawiciel - Hegel:

• Każde wielkie wydarzenie, to krok do przodu.

• Proces postępu jest nieunikniony i nieprzerwany.

• Historia to zwiększająca się wolność ludzi. Nabywa się ją dzięki aktywności całych narodów i cywilizacji.

FILOZOFIA PRZYRODY

Dawniej filozofia naturalis: ogół nauk przyrodniczych, zwłaszcza fizyka. Obecnie: filozofia rozważająca „naturę” przyrody:

• Filozofia przyrody nieożywionej: kosmologia - pochodzenie i budowa kosmosu.

• Filozofia przyrody ożywionej: istota i natura życia: bioetyka i etyka środowiskowa.

FILOZOFIA SPOŁECZNA

Bada całokształt życia społecznego jako najważniejsze właściwości, ewentualne prawa. Część naukowców wyróżnia poszczególne jej dyscypliny, filozofie: polityki, prawa, gospodarki, historii i kultury. Prawie każdy ruch polityczny ma swoją koncepcję filozofii społecznej.

FILOZOFIA NAUKI

Bada różnorodne zagadnienia ogólne ważne w działalności naukowej. Natura i funkcja teorii naukowej. Co bada?

• Hipotezy,

• Dedukcje,

• Percepcję,

• Indukcje.

Nurty w filozofii nauki

• Konwencjonalizm.

• Falsyfikacjonizm.

• Pragmatyzm.

• Metafizyka i ontologia

• Metafizyka

• Łączy się z Arystotelesem. Spór o naturę, budowę i ewentualny początek świata. Kreacjonizm: świat stworzony przez Boga. Kant nie ma odpowiedzi na pytanie, kiedy świat się zaczął. Świat jest odwieczny, ale przekształca się zgodnie ze swoimi prawami.

• Arystoteles słowo filozofia (w znaczeniu nauka) dzielił na dwie części:

• Filozofia pierwsza - poszukiwanie pierwszych zasad wszystkiego tego, co istnieje, najbardziej podstawowa nauka. Bóg ponad przyrodą, życie pośmiertne, zjawiska nadprzyrodzone.

• Filozofia druga - przyrodoznawstwo, fizyka.

• Metafizyka - problemy

• Problemy, którymi zajmuje się metafizyka są niezwykle liczne i bardzo ciężko je wszystkie wymienić. Ze względu na charakter zagadnień metafizykę próbuje się dzielić na:

• Ontologię,

• Poznanie,

• Przyrodę,

• Religię i etykę.

• Spór o istnienie świata

• Jak należy rozumieć, że świat istnieje? Na czym on polega? Metafizyka daje dwie skrajne, wykluczające się odpowiedzi: idealizm (obiektywny i subiektywny), realizm, realizm naiwny (materializm jako specyficzna odmiana realizmu; materializm antyczny, oświeceniowy, dialektyczny).

• Idealizm obiektywny

• Pierwotnym bytem jest świat idealny, duchowy. Bytem pochodnym - świat poznawany zmysłowo, empirycznie (doświadczalnie). Jest to świat materialny, a materia jest niedoskonałym odbiciem, refleksem prawdziwego świata. Reprezentanci: Platon, Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

• Dualizm Platona

• Platon (V-IV w. p.n.e.) zastanawiał się czy rzeczywistość poznawana zmysłami jest jedyną rzeczywistością. Twierdził, że istnieje inny, lepszy świat - świat idei. Idea to: niezmienny, wieczny byt, wzorzec, model dla rzeczy materialnych. Przykład idea człowieka pozostaje niezmienna, podczas gdy człowiek na ziemi zmienia się.

• Świat idealny - wieczny, doskonały, obdarzony prawdziwym pięknem. Przysługuje mu wiedza episteme. Nie jest wytworem umysłu. Istnieje bardziej doskonale niż świat ziemski. Świat materialny - niedoskonały. Przysługuje mu wiedza doxa. Rzeczy ziemskie są podobne do idei, bo najwyższa idea (dobro i piękno) ukształtowała świat na wzór idealnych wzorców.

• Idealizm Hegla

• Hegel (XVIII - XIX w.): świat zmienia się w jednym kierunku, a każda epoka jest doskonalsza od swej poprzedniczki.Rozwój ma swoje fazy:

• teza + antyteza = synteza.

• Czynnik warunkujący rozwój to absolutna idea pobudzana ludzkimi namiętnościami. Namiętności i idea absolutna wpływają na siebie napędzając rozwój świata.

• Idealizm a religia

• Podejście idealistyczne jest zbieżne z religią. Świat jest dzielony na ziemię i raj, a czasem nawet i piekło w zależności od wierzeń.

• Idealizm subiektywny

• Kwestionuje istnienie świata materialnego, uznając to za niczym nieuzasadniony dogmat. Zrywa z bezkrytycznym podejściem do świata, odrzuca potoczne o nim myślenie. Charakteryzuje się niedowierzaniem i dezaprobatą. Każdy przedmiot to kompleks wyrażeń zmysłowych. Przedmioty te istnieją w obrębie umysłowości, świadomości. Jakaś substancja istnieje, ale nie da się tego dowieść.

• Idealizm Berkeleya

• George Berkeley (XVII-XVIII w.) postanowił udowodnić, że materializm nie ma uzasadnienia. Jedynym źródłem poznania świata jest doświadczenie. Rejestrujemy tylko wrażenia, więc powinniśmy uznać, że doświadczenie, to poznawanie wrażeń. Istnienie jest nie możliwe bez obserwatora, tą istotą jest Bóg, absolut nieustannie oglądający świat. Istnieć, to być postrzeganym.

• Realizm

• Zakłada, że istnieje świat realny i niezależny od człowieka. Świat składa się z materii, z obiektów fizycznych, które podlegają określonym prawom. Obiekty te mogą oddziaływać człowieka. Wiedza to odwzorowanie rzeczywistości materialnej. Szczególną odmianą realizmu jest materializm.

• Materializm

• Neguje istnienie duchowości lub określa ją jako powstałą na bazie materii.Materia jest jedyną i pierwotną substancją stanowiącą budulec świata.

• Materializm antyczny

• Demokryt z Abdery (V-IV w. p.n.e.) założył, że cały świat składa się z drobnych cząstek - atomów. Atomy mogły różnić się kształtami, wielkością, ale nie można było ich zobaczyć, bo były za małe. Wszelkie zmiany w przyrodzie to wynik łączenia się lub rozpadania atomów.

• Materializm oświeceniowy

• Pojawił się w Anglii i Francji. Charakteryzował całą epokę i był skandalizującą ideą. Przedstawiciele: Wolter, Denis Diderot, Paul Holbach.

• Świat to jedna wielka maszyna, porusza się zgodnie z prawami natury. Aby dobrze żyć, trzeba te prawa zaakceptować. Nie ma wolności, to prawa przyrody nami rządzą. Człowiek jest całkowicie ukształtowany przez środowisko. Gdy zmieni się środowisko, zmienią się też ludzie.

• Materializm dialektyczny

• Rozwinął się pod wpływem filozofii Hegla, którego idea nieustannego rozwoju dialektycznego została wykorzystana przez materialistów. Przedstawiciele: Karol Marks i Fryderyk Engels.

• Świat rozwijał się nieustannie, a motorem postępu była walka przeciwieństw. Aby zmienić porządek społeczno-polityczny, trzeba było odkryć siłę społeczeństwa, czyli proletariat. Ta klasa miała doprowadzić do powstania nowego, lepszego świata z równością i sprawiedliwością.

• Realizm naiwny

• Zakłada, że świat jest takim, jakim go widzimy.

• Panuje całkowita zgoda świata i jego obrazu.

• Spór o substancję

• Monizm

• Monizm materialistyczny: Demokryt, Marks i Engels. Istnieje tylko jedna substancja materialna. Nie ma innych np. duchowych.

• Monizm spirytualistyczny: Berkeley. Jedyna istniejąca substancja to substancja duchowa.

• Monizm właściwy: Benedykt Spinoza. Substancja nie jest ani materialna, ani duchowa. Jest Bogiem, obecna w każdym zakątku świata (panteizm - cała przyroda ma boską naturę). Substancja jest bytem materialno-duchowym i boskim zarazem.

• Dualizm

• Zakłada istnienie dwóch substancji w skali kosmosu. Przedstawiciel Réné Kartezjusz. Istnieją dwie różne jakościowo, odrębne substancje (cechy):

• Substancja materialna - rozciągłość,

• Substancja duchowa - myślenie.

• Pluralizm

• Świat składa się z wielu substancji. Gottfried Wilhelm Leibniz: każda rzecz w świecie był odrębną substancją, miała odrębne cechy. Każda z substancji została nazwana monadą: monady to byty proste, aktywne, zdolne do działania, obdarzone siłą, duchowe. Były dynamiczne, ale nie mogły na siebie wpływać. System monad został ukształtowany przez Boga w sposób najlepszy i najdoskonalszy. Zło to wynik wolnej woli człowieka.

• Epistemologia

• Synonimy: epistemologia, gnoseologia, teoria poznania zajmuje się poznaniem. Filozofowie po dzień dzisiejszy spierają się, od czego powinno się zaczynać rozważania: od metafizyki czy od epistemologii. Immanuel Kant uznał epistemologię za pierwszą naukę filozoficzną, za początek. Neokantyści twierdzili, że to właśnie epistemologia jest najważniejszą z nauk.

• Czym się zajmuje epistemologia?

• Badania nad umysłem. Badania nad światem. Geneza wiedzy. Rola zmysłów w poznaniu. Prawda. Wartość nauki. Wiedza prawdziwa.

• Nauka w epistemologii

• Nauka to wiedza o rzeczywistości, poddana ustalonym wymaganiom treściowym i metodologicznym:

• Proces poznania (skąd się bierze wiedza, jak się kształtuje, jak poznaje podmiot: zmysłami rozumem). Jest powiązana z psychologią i historią nauki.

• Rezultaty poznania (ocena pracy poznawczej, dokonań, krytyka może doprowadzić do kolejnych działań).

• Uczenie (siebie i nauczanie).

• Źródła wiedzy.

1: Empiryzm:

1. Genetyczny,

2. Metodologiczny.

2. Racjonalizm:

1. Skrajny,

2. Umiarkowany.

3. Irracjonalizm.

• Prawda

• Jak odróżniamy wiedzę prawdziwą od fałszywej? Każdy ma jakąś definicję prawdy. W praktyce konfrontujemy informacje z rzeczywistością.

• Empiryzm

• Pochodzenie od gr. empeiria - doświadczenie. Stanowisko w teorii poznania twierdzące, że jedynym źródłem poznania jest doświadczenie.

• Empiryzm genetyczny

• Wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi proces poznania. Bada, w jaki sposób następuje przejście z doświadczenia do reguł i teorii. Przedstawiciele: John Locke, autor „Rozważań dotyczących rozumu ludzkiego”, George Berkeley, Dawid Hume. Locke interesował się właśnie kwestiami poznania, ludzkim umysłem, źródłem i granicami poznania.

• Empiryzm Locke'a

• Cała wiedza wywodzi się z doświadczenia, z bezpośredniego, zmysłowego kontaktu. Pobudzanie zmysłów prowadzi do powstania w umyśle określonych idei. Doświadczenie dzieli na zewnętrzne i wewnętrzne.

• Doświadczenie zewnętrzne - to oddziaływanie przedmiotów na narządy zmysłowe.

• Doświadczenie wewnętrzne - refleksja, skierowane ku wnętrzu człowieka.

• Rozum nie wytwarza wiedzy, bo nie może. Systematyzuje wiedzę osiągniętą w doświadczeniu. Poznanie jest receptywne - człowiek jest nieaktywny. Jedyne, co robi to odbiera wrażenia. Jest pasywny, a rzeczywistość jest aktywna (za to twierdzenie mocno go krytykowano).

• Idee Locke'a

• Idee powstają w umyśle na podstawie doświadczenia. Idee dzielą się na:

• Proste - pochodzące od zmysłów, np. smak.

• Złożone - powstają dzięki rozumowi, np. planeta, człowiek, sprawiedliwość.

• Nie ma żadnych idei wrodzonych, wszystkie pochodzą z doświadczenia. Człowiek to tabula rasa, czysta, niezapisana kartka. Nie posiada poglądów, uprzedzeń. Dopiero doświadczenie wypełnia go wiedzą.

• Empiryzm metodologiczny

• Kładzie nacisk na wypracowanie metod stosowanych w poznaniu. Prekursorem był Francis Bacon (XVI-XVII w.) autor „Nowego Organonu”, gdzie skrytykował Arystotelesa. Bacon został nazwany ojcem nowożytnego przyrodoznawstwa.

• Empiryzm Bacona

• Bacon zanim zaczął swoje rozważania dotyczące poznania wskazał na złudzenia towarzyszące ludzkiemu funkcjonowaniu w świecie - idole. Idole nie są zwykłymi przesądami. To wynik wpływu otoczenia. Rodzaje idoli:

• Plemienne: dotyczą całego gatunku ludzkiego. Błędne przekonanie o duchowych siłach tkwiących w przyrodzie, antropomorfizacja i nadmierna skłonność do abstrakcyjnego myślenia, odwracanie się od faktów.

• Indywidualne: są związane z wychowaniem, to kształtowanie jednego poglądu na świat, tzw. „myślenie jaskiniowe” zawęża spojrzenie na świat. To przywiązywanie się do autorytetów, a także posługiwanie się niezdefiniowanymi i iluzorycznymi terminami.

• Bacon to twórca metody indukcyjnej: tylko indukcja daje wiedzę kompletną, to doświadczenie (poznanie faktów i przyczyn je wywołujących) + uogólnienie. Zarzucał, że ludzie zbyt często wyciągają pochopne wnioski i tworzą niepełne koncepcje.

• Racjonalizm

• Kierunek w epistemologii zwany również aprioryzmem (a priori - niezależny od doświadczenia). Wychodzi z założenia, że źródłem prawdziwej wiedzy jest intelekt. Prawdziwą wiedzę (episteme) uzyskujemy na drodze dyskursu.

• Racjonalizm skrajny

• Przedstawiciel Platon. Cała wiedza jest wrodzona. Ludzie posiadają całą wiedzę o świecie idealnym i jedyne, co muszą zrobić, to sobie ją przypomnieć, uświadomić i wydobyć.

• Racjonalizm umiarkowany

• Przedstawiciel Réné Kartezjusz. Tylko dzięki aktywności rozumu coś poznajemy. A rozum stosuje metodę intuicyjno-dedukcyjną. Świat trzeba poddać analizie racjonalnej. Poznanie zmysłowe nie ma żadnej wartości. Jest zawodne, niedokładne, iluzoryczne. Na podstawie doświadczenia można sobie wyrobić błędne poglądy. Rolą zmysłów jest naprowadzanie rozumu na obiekty, sygnalizowanie jeszcze niepoznanych obiektów.

• Kartezjusz - idee

• Kartezjusz wprowadził 3 składniki poznania, idee:

Idee wrodzone: idea Boga, duszy, matematyka, logika; fundamenty, bez których poznanie nie byłoby możliwe.

Idee nabyte: pojawiają się dzięki poznaniu.

Idee skonstruowane: stworzone przez człowieka, nie występują w przyrodzie.

• Irracjonalizm

• Irracjonalizm jest pojęciem wieloznacznym. Potocznie jest to przekonanie o istnieniu zjawisk wymykających się racjonalnemu wytłumaczeniu. Irracjonalizm filozoficzny kwestionuje prawomocność poznania zmysłowego i rozumowego. Zakłada, że istnieje pozadyskursywna droga prowadząca do osiągnięcia prawdy. Przedstawiciele: św. Augustyn, Henri Bergson.

• Bergson

• Nauka jest wytworem intelektu. Intelekt nie potrafi w pełni opisać świata, spełnia on jedynie funkcję praktyczną: tworzy narzędzia ułatwiające ludziom życie. Istnieje przepaść pomiędzy wiedzą praktyczną, a prawdziwą, której nie da się wykorzystać praktycznie. Rozum szatkuje płynną rzeczywistość na fragmenty, unieruchamia ją, pomija jakości, mechanizuje itd. Intuicja jest poznaniem bezpośrednim, absolutnym, nie trzeba go korygować, jest zawsze prawdziwe. Jest to rodzaj uświadomionego instynktu. Należy do natury ludzkiej, umożliwia poznanie przyrody. Intuicję można przeżyć, ale nie można jej udostępnić i przekazać innym. Bergson włączył się w nurt krytykujący współczesną naukę.

• Koncepcje prawdy

• Klasyczna definicja prawdy (Arystotelesowska): myśl jest prawdziwa, gdy jest zgodna z rzeczywistością, do której się odnosi. Krytycy uznali, że Arystoteles stworzył niepełną teorię

• Teoria oczywistości

• Koncepcja Kartezjusza. Jest jedną z wielu nieklasycznych alternatyw dla koncepcji Arystotelesa. Miała być najlepszym sposobem na oczyszczenie nauki od twierdzeń. Sąd jest prawdziwy, gdy jest jasny i wyraźny, a fałszywy, gdy jest mętny. Rozum rozstrzyga, co jest, a co nie jest prawdziwe.

• Zgoda powszechna

• Twierdzenie, przekonanie, sąd jest prawdziwy, gdy większość ludzi je zaakceptuje jako prawdziwe. Taka teoria była trudna do przyjęcia, bo ludzie mogą się mylić. Koncepcję zmodyfikowano: Sąd jest prawdziwy, gdy zaakceptują go eksperci.

• Teoria koherencji

• Teoria niesprzeczności. Sąd jest prawdziwy, gdy jest zgodny z innymi teoriami, twierdzeniami należącymi do danego systemu. Konieczne jest tu odwołanie się do rzeczywistości.Twierdzenia muszą być zweryfikowane empirycznie: Otto Neurath - Koło Wiedeńskie.

• Teoria konsensualna

• Konsensus (łac.) - zgoda. Inna nazwa teoria dialogiczna. Nie można mówić o prawdzie w izolacji od ludzi, którzy do niej dążą. Jedyną możliwością dojścia do prawdy jest dyskusja. Wtedy ludzie dochodzą do wspólnego przekonania.

• *Powyższe koncepcje są koncepcjami metafizycznymi.

• Marksistowska koncepcja prawdy

• Nawiązuje do klasycznej koncepcji Arystotelesowskiej. Zgodność myśli z rzeczywistością należy ustalić w praktyce, gdy mamy do czynienia z całością (świat przyrody i ludzki). Mamy dwa rodzaje prawdy: względną i absolutną. Większość prawd to prawdy elementarne i względne (naukowe). Prawda jest ważniejsza od praktyki i jest weryfikowana przez praktykę.

• Utylitarystyczna teoria prawdy

• Utilitas (łac.) - pożytek, korzyść. Kierunek filozoficzny stosujący tą teorię to m.in. pragmatyzm (pragma - gr. działanie) Williama Jamesa. Wiedzy nie można oddzielić od działania, bo czyniąc to zniekształcamy problem. Prawdziwe są te twierdzenia, które są pożyteczne. Pożytek jest bardziej cenny niż prawda. Prawdziwość teorii sprawdza się w działaniu. Im pożyteczniejsza, tym lepsza. Minus - zagrożenie relatywizmem.

• Podsumowanie

• Historycy nauki są przekonani, że żadna teoria naukowa nie może być prawdziwa. Prawda nie przystaje do nauki od samego początku. Każda teoria to pewien sposób opisu rzeczywistości. Nie jest on ani absolutny, ani adekwatny. Zawsze może pojawić się inna lepsza. Nasze schematy myślenia są użyteczne, ale to nie znaczy, że są prawdziwe.

• Filozofia nauki i filozofia społeczna

• Filozofia nauki

• Są to różnorodne rozważania ogólne istotne dla działalności naukowej. Ten typ refleksji zapoczątkował Platon (jak się stawia hipotezy, przebieg dedukcji). Obecnie większy wkład w rozwój filozofii nauki mają sami naukowcy. Zadaniem teorii naukowej jest „ratowanie zjawisk” - jak uchwycić wydarzenia, by te nie zniknęły. Wielu naukowców i filozofów po dzień dzisiejszy utrzymuje teorię percepcji. Teoria percepcji i wiele innych zostały przyjęte nie, dlatego, że są prawdziwe, a dlatego, iż się nimi łatwiej pracuje. Zgodnie z podejściem konwencjonalistycznym i pragmatycznym stosowanie rozmaitych teorii naukowych daje pożyteczne rezultaty. Naukowcy są lepsi od filozofów-spekulantów w filozofii nauki. Niejako z konieczności są lepszymi praktykami. Stają się naiwnymi realistami, choćby po to, aby odczytać wyniki pomiaru z konkretnych przyrządów.

• Sposoby formułowania teorii naukowych

• Konwencjonalizm - conventio (łac.) układ, umowa. Przełom XIX i XX w.

• Przedstawiciel Henri Poincaré. Aksjomaty i twierdzenia to wynik umowy, co do użycia terminów. Nasz obraz świata jest uzależniony od doboru aparatury pojęciowej. W nauce istotną rolę, obok rozumowania i doświadczenia, odgrywa konwencja. Nauka odkrywa to, co przydatne w działaniu. Według niektórych konwencjonalny charakter mają niektóre aksjomaty w matematyce (Poincaré) i fizyce (np. teoria kwantów).

• Pragmatyzm (pragma - gr. działanie) - William James. Koniec XIX w. USA.

• Praktyka powinna odgrywać zasadniczą rolę w weryfikacji sądów, zdań naukowych i przekonań światopoglądowych. Praktyczny sposób myślenia i działania. Powiązany z utylitaryzmem, czyli ważne jest to, co się opłaca większości.

• Falsyfikacjonizm pogląd z XX w.

• Przedstawiciel Karl Popper. Podstawową cechą teorii naukowej jest falsyfikacja, nie indukcja. Stawiamy bardzo śmiałe tezy i próbujemy je podważyć, gdy nam się nie uda, oznacza to, że teza jest prawdziwa. Przedmiot wiedzy w trakcie dyskusji przechodzi swoistą ewolucję. Wiedza rozwija się w sposób organiczny. Nie porzucajmy teorii ze względu na jej lokalne wady.

• Filozofia społeczna

• Nazwa wywodzi się od Augusta Comte'a. Refleksja nad społeczeństwem połączona z refleksją nad moralnością. Jej przedmiotem jest całokształt życia społecznego, jego najważniejsze właściwości, ewentualne prawa. Próbuje odpowiedzieć na pytanie, co trzyma ludzi razem, co sprawia, że współegzystują, a nie wyniszczają się nawzajem.

• Społeczeństwo

• Jest to zorganizowana zbiorowość. Ma wysoki stopień odrębności od innych. Więzi pomiędzy członkami społeczeństwa powstają na bazie podobieństw, warunków życia, postępowania.

• Przejście do myślenia o zbiorowości

• W refleksji filozoficznej człowiek był istotą samowystarczalną. Grupki były taktowane jako zbiorowiska indywiduów. Zmianę myślenia o społeczeństwie wywołało pojawienie się kwestii socjalnych: praca kobiet, wyzysk dzieci; rewolucja francuska; rewolucja przemysłowa; wiosna ludów i problemy narodowościowe.Ludzie zaczęli myśleć kolektywnie.

• Historia filozofii społecznej

• Platon - człowiek nie jest samowystarczalny, musi żyć z innymi.

• Arystoteles - człowiek to ozon politikon - zwierzę negocjujące, dyskutujące.

• Św. Tomasz z Akwinu - człowiek - anima socjalis.

• Thomas Hobbes - człowiek żyje w społeczeństwie, bo mu się to opłaca, ma zapewnione bezpieczeństwo w zamian za rezygnację z części swoich praw do np. wymierzania sprawiedliwości.

• August Comte - społeczeństwo to nie jest zbiór zwykłych jednostek, to swoista, rozwijająca się całość. Jednostki są powiązane określonymi stosunkami. Gospodarka, polityka, religia i nauka sprzyjają rozwojowi jednostek i ułatwiają kierowanie społeczeństwem.

• Herbert Spencer - ewolucyjna koncepcja filozofii. Przekonany, że konflikty społeczne są przyczyną upadku cywilizacji. Człowiek to produkt rozwoju życia społecznego. Na jego rozwój wpływa sposób życia, postępowanie, rozwój duchowy. Aby ludzie żyli godnie, muszą mieć pewne minimum bytowe.

• Marksizm - społeczeństwo to dynamiczna całość, zmienia się, rozwija, kształtuje w określonych warunkach, zwłaszcza ekonomicznych. Stosunki społeczne powstają na odstawie stosunku do środków produkcji.

• Liberalizm - John Stuart Mill, John Rawls: rozważanie problemów wolności, sprawiedliwości społecznej i praw człowieka.

• Max Weber - filozofia społeczna winna badać zachowania społeczne prowadzące do określonych typów społecznego współdziałania. Koncepcja państwa prawa: co to jest, z czego się składa, jakie są w nim podstawowe wartości.

• Podsumowanie

• Każda z opcji światopoglądowych ma swoją wizję filozofii społecznej. Filozofia społeczna powinna być powiązana z innymi naukami społecznymi. Obecnie pogłębia się tą refleksje: dyskusje o człowieczeństwie, demokracji, pluralizmie, tolerancji.

• Aksjologia i estetyka

• Praktyczna część filozofii

• Aksjologia

• Jest to nauka o wartościach lub teoria wartości. Nazwa wywodzi się z języka greckiego (aksios - godny, cenny, wartościowy). Termin wartość pochodzi od słowa być wartościowym, mieć znaczenie (valor od valere) i pojawił się w słowniku filozoficznym pod koniec XIX w. Wcześniej tradycja filozoficzna posługiwała się określeniem dobro. Początkowo termin „wartość” należał wyłącznie do języka codziennego i oznaczał: siłę, zdrowie fizyczne, odwagę i męstwo, moc charakteru. Z czasem zaczęto mówić o wartościach na terenie nauk szczegółowych. Często zamiast terminu wartość używano wyrazów synonimicznych: dobro, idea, doskonałość i znaczenie. Wartość jest pojęciem na tyle ogólnym, że zawiera w sobie wszystkie inne określenia.

• Czym zajmuje się aksjologia?

• Sposób istnienia wartości (subiektywizm, obiektywizm, absolutyzm i relatywizm aksjologiczny).

• Własności wartości (wartości przynależą do świata materialnego - naturalizm lub nienaturalnego - np. intuicjonizm).

• Sposób poznawania wartości i źródła wiedzy o nich (objawienie, intuicja, zmysł moralny, doświadczenie).

• Ilość wartości (monizm np. Platona i pluralizm np. Schelera)

• Jakie wartości bada aksjologia?

• Wszystkie. Aksjologia jest dziedziną uniwersalną, bada także te wartości, które mogą być negatywnie lub pozytywnie określane przez grupy lub społeczności (dobro, zło, brzydota, występek).

• Obiektywizm aksjologiczny

• Wartości istnieją w świecie realnym, są ściśle powiązane z określonymi obiektami: wytworami człowieka i obiektami przyrodniczymi. Wartości tkwią w przedmiotach, są cechą naturalną przedmiotu, a człowiek je tylko odtwarza w swej świadomości. Wartości - niezależne od gustów, upodobań, ludzie je tylko odbierają. Przedstawiciele: Max Scheler, Władysław Tatarkiewicz („O bezwzględności dobra”).

• Subiektywizm aksjologiczny

• Nie ma żadnych wartości w świecie realnym. Człowiek przypisuje określonym przedmiotom takie, nie inne właściwości w danym obszarze kulturowym. Jeżeli chodzi o ten sam przedmiot, to może on być rozmaicie odbierany w zależności od osoby i kręgu kulturowego. To wychowanie sprawia, że większość zachwyca się tym samym dziełem sztuki, czy moralnym postępowaniem.

• Absolutyzm aksjologiczny

• Wartości istnieją w sposób absolutny, niezależny od kogokolwiek i czegokolwiek. Wartość jest nieprzemijająca, ponadczasowa, nie zrelatywizowana do czegokolwiek.

• Relatywizm aksjologiczny

• Wartości moralne, estetyczne, kulturowe, religijne są uzależnione do czasu, miejsca i okoliczności. Wartości są zdeterminowane kulturowo i socjologicznie.

• Typologia wartości

• Najbardziej rozwiniętą typologię podał Max Scheler. Wyszedł od najbardziej elementarnych wartości, po najbardziej oderwane od bezpośredniego ujęcia.Wartości:

• Hedonistyczne (przyjemne i nie);

• Witalne (życie, zdrowie, rześkość, cierpienie, ból zmęczenie);

• Utylitarne (sprawność, jej brak, właściwa i nie organizacja pracy);

• Duchowe (prawo zapewniające harmonię społ., prawda związana z wiedzą o charakterze poznawczym, piękno związane z działalnością duchową człowieka);

• Religijne (sacrum - wiara, system pozytywnych wartości i profanum - niewiara, skupienie się na codzienności).

• Estetyka

• Nazwę estetyka po raz pierwszy w XVIII w. wprowadził Aleksander Baumgarten (1714-1762) jako naukę odnoszącą się do sztuki. Także w XVIII w. pojawił się termin synonimiczny: sztuki piękne. Nauka ta funkcjonowała już w starożytności i wzięła swój początek z rozważań o pięknie. Początkowo dotyczyła poznania zmysłowego (aistheitikos). Interesuje się wartościami tkwiącymi w dziełach sztuki lub w przyrodzie. Estetyka jest ściśle związana z filozofią i próby jej oderwania skończyły się klęską.

• Przedmiot zainteresowań estetyki

• Twórca - zainteresowanie osobowością artysty w szerokim kontekście, uzdolnienia (czy geniuszowi wolno więcej?).

• Proces tworzenia, twórczość - zjawiska inspirujące artystę (zawód miłosny, radość, pasja). Estetycy spierają się, co decyduje o „efekcie końcowym”: natchnienie czy ekspresja osobowości artysty.

• Dzieło sztuki - wynik działalności artystycznej, wiąże się z sądami smaku. To przedmiot materialny (obraz, rzeźba) lub coś istnieje nie tylko materialnie (muzyka poezja).

• Odbiorca - sztuka istnieje dla ludzi, artyści bez akceptacji niejednokrotnie cierpieli i nie mieli środków do życia np. Van Gogh.

• Piękno

• Do XIX w. najważniejsze pojęcie estetyki.

• Pitagoras: piękno przejawia się w proporcjach i właściwym ułożeniu części składowych.

• Plotyn: piękno to nie tylko proporcje, ale też odbicie Absolutu.

• Hegel: sztuka odbija istotę idei absolutnej.

• Wiek XVIII i XIX piękno jest relatywne.

• Sztuka

• Do XVIII w. sztuka to coś pięknego i wzniosłego. XVIII i XIX w. zerwanie z powyższym poglądem i z obiektywizmem estetycznym. Piękno to subiektywne uczucie, ludzie są różni i mają różne upodobania. W antyku twierdzono, że szuka naśladuje naturę (budowle, rzeźby), a artysta ma zdolności, by ją kopiować. Czasy nowożytne zmieniły sposób widzenia artysty: on tworzy, urzeczywistnia własne wizje, uzewnętrznia swoją osobowość i indywidualizm. Obecnie sztuka i piękno są ujmowane bardzo szeroko. To źródło zaskoczeń, wzruszeń, szoku i oburzenia. Ale to także sposób na lokatę kapitału.

• Wartości estetyczne

• Filozofia sztuki jest węższa od estetyki. Skupia się ona na wartościach związanych z dziełem:

• piękno,

• brzydota,

• wzniosłość,

• śmiech,

• patetyzm

• tragizm.

• Etyka i antropologia filozoficzna

• Etyka - nauka o moralności

• Moralność - całokształt norm, ocen, postaw i wzorców osobowych, które regulują całokształt stosunków społecznych. Fakt społeczny.

• Norma moralna - wyznacza reguły postępowania moralnego. To zespoły rozmaitych nakazów i zakazów. Ich treść może być różnorodna. Normy w systemach religijnych są bardziej skodyfikowane niż w systemach etycznych.

• Ocena moralna - występuje wraz z normami. Wyznacza czyjś stosunek do innych. To przypisywanie im określonych cech. Często oceniamy surowiej, nie znając motywów postępowania.

• Wzorce osobowe (ideał osobowy) - wyobrażenie zespołu cech, do których posiadania aspiruje członek zbiorowości. Przekazuje je się w trakcie socjalizacji.

• Etos (gr. ethos - obyczaj) - styl życia pewnej określonej społeczności, oparty na przyjętej hierarchii wartości. Przejawia się w wypowiadanych jawnie sądach o postępowaniu lub w postawach i zachowaniach członków grupy.

• Etyka - nauka o moralności. Inaczej filozofia moralności. Zajmuje się moralnymi źródłami, kryteriami i celami ludzkich działań. Dzieli się na trzy odrębne działy: etykę normatywną, opisową i metaetykę.

• Etyka normatywna

• Najstarsza, ma bogate tradycje, rozwijała się wraz z filozofią. Ustala pewne wartości i zaleca ich przestrzeganie. Akcentuje tzw. dobro najwyższe. Jest to nauka moralności: uczy jak powinno się żyć, które normy respektować. Historia pokazuje różne systemy, które niejednokrotnie różniły się w koncepcji dobra najwyższego, przyjemności, obowiązku moralnego itd.

• Ważniejsze kierunki w etyce normatywnej

• Kierunek teleologiczny (gr. telos - cel) - akcentuje rolę wartości w życiu człowieka

• Kierunek deontologiczny (deontologia - nauka o, teoria powinności) - podkreśla znaczenie obowiązku w postępowaniu moralnym człowieka.

• Przykładowe systemy etyczne

• Hedonizm (gr. hedone - przyjemność, rozkosz) - kierunek uznający, że najwyższym dobrem jest rozkosz, przyjemność. Ma dwie odmiany hedonizm zmysłowy (Arystyp) i intelektualny (Epikur).

• Etyka obowiązku (deontologia, kantyzm, etyka obowiązku) - niezbędny i wystarczający warunek osiągnięcia cnoty to wykonywanie obowiązku. Ideałem jest postępowanie zgodnie z obowiązkiem i z obowiązku, wbrew własnym skłonnościom.

• Etyka opisowa (etologia)

• Jest to nauka o moralności opisuje pewne zjawiska spotykane w życiu. Wyjaśnia skąd pochodzi moralność, opisuje jak uzasadniane są koncepcje moralności, jakie jest znaczenie pojęć etycznych. Problemy pojawiają się w określaniu rozmaitych koncepcji tego, co uchodzi za dobro i zło. Opisuje też sens pojęć etycznych i jak je sobie uświadamiamy. Etyk niczego nie chwali i nie gani. Może mieć swoje zdanie, ale powinien w opisie pozostać neutralny. Część etyków uważa, że jedyną słuszną etyką jest etyka opisowa, a etyka normatywna to pewna iluzja, bajka nierzeczywista, ale pożądana. Wyróżniamy psychologię, socjologię i historię moralności.

• Metaetyka

• Jako odrębna dyscyplina powstała na początku XX w. Jej zadaniem jest semantyczna analiza pojęć etycznych: dobry, zły, słuszny. Odróżnia też pojęcia należące do moralności i etyki od tych, które są spoza tego dyskursu. Etyka zajmująca się możliwością uzasadniania sądów etycznych, rozstrzyganiem sporów etycznych.

• Kierunki w metaetyce

• Naturalizm - stara się etyce nadać status nauki ścisłej, by niczym nie różniła się od innych. Wypowiedzi i sądy etyczne da się empirycznie zweryfikować.

• Emotywizm (łac. emotus - poruszony) - kwestionuje naukowość etyki. Nie spełnia ona wymagań stawianych przed nauką. Wypowiedzi etyczne mają charakter bądź informacyjny, bądź ekspresyjny. Wyrażają uczucia, nastawienie.

• Intuicjonizm - podstawowe pojęcia etyczne ujmujemy w sposób intuicyjny i bezpośredni. Sądy i oceny wyrażają nasze uczucia i nastawienie, nie przekazują wiedzy o świecie nas otaczającym.

• Antropologia filozoficzna

• Nazwa wywodzi się z języka greckiego: antropos - człowiek, logos - nauka. Jako odrębna dyscyplina została stworzona przez Maxa Schelera w XX w. Opublikował on dwie rozprawy, które zapoczątkowały całościowe ujęcie człowieka w filozofii („Stanowisko człowieka w kosmosie” i „Człowiek i historia”).

• Definicja antropologii

• Dziedzina filozofii, której przedmiotem jest człowiek jako całość. Jest opozycją wobec kosmologii i teologii. Zajmuje się badaniami natury człowieka, jego istoty, jego swoistości gatunkowej, powołania i sensu życia. Interesuje się też zagadnieniami roli człowieka w historii, kulturze, jego stosunkiem do mitów, sfery sacrum, relacjami: dusza-ciało, organizm-psychika, osobowość-indywidualność. Pojawia się też tu refleksja na temat relacji człowieka ze środowiskiem. W swoich zainteresowaniach jest bliska etyce, aksjologii i psychologii, socjologii, filozofii kultury, ekologii.

• Historia antropologii

• Antropologia ma długą i bogatą tradycję. Za jej duchowego ojca uważa się Sokratesa (porzucił filozofię przyrody na rzecz rozważań o człowieku), chociaż przed nim o kondycji ludzkiej wypowiadali się sofiści - Protagoras z Abdery. Wiele miejsca człowiekowi w rozważaniach poświęcili też św. Augustyn, Kartezjusz. Samodzielność teoretyczną i metodologiczną antropologia uzyskała dzięki szeregowi zjawisk i postaci Schelera.

• Czynniki sprzyjające rozwojowi antropologii

• Rozwój nauk szczegółowych o człowieku: historia, biologia, socjologia.

• Zjawiska społeczne: urzeczowienie stosunków społecznych - człowiek przedmiotem, obiektem wyzysku i manipulacji.

• Kształtowanie się totalitaryzmów: aparatura państwowa ograniczała i kontrolowała życie jednostek, odbierała wolność i swobodę. Państwo stawało ponad wszystkimi, taka sytuacja nie sprzyjała rozwojowi osobistemu jednostek.

• Kult pieniądza - ocena innych przez pryzmat majątku wywołała sprzeciw. Pojawiła się walka pomiędzy dwiema opcjami: mieć i być. Część filozofów była zdania, że dążenia do posiadania przesłania wszelkie wartości.

• Podstawowe kwestie w antropologii

• Kim jest człowiek? - W czym jest odrębny i indywidualny, co go różni od innych? W historii filozofii wielu myślicieli rozważało tą kwestię. Wiedza na ten temat istniała, choć była dość fragmentaryczna. Przykłady: sofiści („człowiek jest miarą wszech rzeczy” - Protagoras); Sokrates; św. Augustyn (prawdziwe poznanie to wewnętrzna mistyczna relacja); Kant; egzystencjonaliści (filozofia, to refleksja odnosząca się do człowieka).

• Miejsce człowieka w świecie - dotyczy przyrody i środowiska ludzkiego (społeczeństwa). Człowiek jest osobą społeczną.

• Sens istnienia ludzkiego - jak należy żyć, według których wartości się mamy orientować. O sensie życia rozstrzygają rozważania metafizyczne lub aksjologiczne. Każdy sam stawie sobie pytanie o sens własnego istnienia i szuka na nie odpowiedzi.

• Kwestie dotyczące człowieka jako istoty: cielesność i duchowość

• Cielesność - jest to spór pomiędzy różnymi kierunkami w filozofii na ten temat. Jedno nie ulega wątpliwości kwestie cielesności były szczególnie kontrowersyjne. Materialiści: nie ma nic poza ciałem. Kant: psychologii nie możemy uzasadnić, bez doświadczenia nie nawiążemy kontaktu z duszą, więc duszy nie da się udowodnić. Możemy w nią wierzyć, ale nie ją dowodzić. Spirytualiści: człowiek jest istotą wyłącznie duchową, pojęcie materii to fikcja, dogmat. Wszystkie procesy w ciele są duchowe. Kartezjusz: człowiek jest połączeniem duszy i ciała, a myślenie jest związane z duszą.

• W antropologii przeważa pogląd, że ciało jest bardzo ważnym składnikiem, jest ośrodkiem aktywności, zmysłowości. Człowiek różni się od zwierząt i przyrody świadomością, samoświadomością i duchowością. Wiek XIX odznaczył się sporem o poznanie drugiego człowieka, czy jest możliwe, jeśli tak, to jak?

• Duchowość, problemy samoświadomości, stany emocjonalne, przeżycia (miłość). Uczucia mają wpływ na stosunek do ludzi, ale ich absolutyzowanie może mieć negatywne skutki - zaborcza miłość, chorobliwa zazdrość, wybujała religijność (Wolter opisał przypadek ojca skazanego za to, że nie zezwolił synowi na przyjęcie katolicyzmu). W antyku uczucia były nazwane afektami i nie cieszyły się poważaniem. Ludzie uczuciowi ponoszą klęskę. Obecnie już nikt nie odrzuca uczuciowości. Według Schelera to właśnie uczucia umożliwiają człowiekowi pojęcie niektórych wartości.

• Od pitagorejczyków do Sokratesa

• Narodziny filozofii

• Filozofia to twór typowo grecki: tylko Grecja stworzyła warunki kulturalne, polityczne, społeczne i ekonomiczne, które były przesłankami prowadzącymi do powstania filozofii. Narodziła się ze zdziwienia, miała zaspokoić potrzebę wiedzy. Filozofia to:

• Próba wytłumaczenia ogółu rzeczy (wszystkiego, co otacza, każdego obiektu).

• Proces przeprowadzony przy użyciu rozumu (przede wszystkim) bez odwołań do wierzeń, mitów, przesądów.

• Rozważania mające cele czysto teoretyczne (dążenie do bezinteresownego poznania prawdy, antypragmatyzm).

• Poprzednicy

• Homer i Hezjod

• Orficy

• Pitagorejczycy

• Orficy

• Ruch powstały po śmierci Homera. Rozkwitł na nowo w VI w. p.n.e. Wyraziciele religii misteriów (opozycja do religii urzędowej). Mityczny założyciel - poeta tracki Orfeusz. Opisywał wewnętrzny, duchowy typ życia. Pierwszy dualistyczny pogląd na człowieka.

• Wierzenia:

• W człowieku tkwi jakiś demon, boski duch, który upadł i mieszka w ludzkim ciele. Demon istniał przed ciałem, jest nieśmiertelny, skazany na coraz to nowe wcielenia w śmiertelnych ciałach. Kres reinkarnacji i wyzwolenie gwarantuje orficki styl życia (wtajemniczenia).

• Pitagorejczycy

• Twórcy modelu bezinteresownego filozofa. Filozof nie zna się na niczym w sensie sztuki manualnej - techne, ale lubi patrzeć obserwować - teorija (patrzeć, widzieć). Związek religijny, zamknięty, z okresem nowicjatu; zmienił się wraz z pojawieniem się Pitagorasa (~570 -~507 p.n.e.). Uległ podzieleniu na dwie grupy: „mistyków” i „matematyków”. Źródłem wierzeń, inspiracją był orfizm. Adeptów obowiązywał nakaz milczenia, zakaz kontaktów, własność wspólna, wiedzę przekazywano ustnie, Pitagoras nauczał zza zasłony, za zdradę rzekomo karano śmiercią.

• Wierzenia - mistycy

• Dusza więziona w ciele, męczy się.

• Człowiek składowa dwóch elementów.

• Dobro - oczyszczenie się ze zła.

• Ludzie w „kole narodzin”: reinkarnacja. Misteria pomagają duszy w wyzwoleniu.

• Szacunek do wszystkiego, co żyje, bo nie wiadomo, co się za tym życiem kryje. Zakaz jedzenia mięsa i warzyw strączkowych. Jeden z pitagorejczyków podczas oblężenia wolał zginąć, zamiast podeptać fasolę, uciekając oknem.

• Matematycy

• Suma katów w trójkącie.

• Twierdzenie Pitagorasa.

• Parabola, elipsa, hiperbola.

• Liczby parzyste, niewymierne, kwadraty, doskonałe.

• Akustyka - muzyka oczyszcza.

• Dźwięki podlegają matematycznym prawidłowościom.

• Najdoskonalszy kształt - kula. Kształt ziemi: kula.

• Porządek w gwiazdach.

• Okresy filozofii starożytnej

• Okres naturalistyczny VII/VI-V w. p.n.e.: jońscy filozofowie przyrody, pitagorejczycy (Italia), eleaci.

• Okres humanistyczny/klasyczny IV w. p.n.e.: sofiści, Sokrates, Platon, Arystoteles.

• Szkoły hellenistyczne III-I w. p.n.e.: stoicy, epikurejczycy, sceptycy, eklektyzm.

• Okres cesarski I-V w. n.e.: nurty synkretyczny i chrześcijański.

• 529 r. n.e. cesarz Justynian zamyka szkoły pogańskie, niszczy biblioteki i wygania zwolenników filozofii pogańskiej.

• Filozofia przyrody (physis)

• Pierwsza próba wytłumaczenia wszystkich bytów, genezę i strukturę świata otaczającego człowieka. Kosmologia próbuje objaśnić otaczający świat poprzez odniesienie go do jednej lub wielu „zasad” (arche).

• JOŃSKA FILOZOFIA PRZYRODY

• Tradycyjna nazwa doktryn pierwszej szkoły filozoficznej w starożytnej Grecji, działającej VI - IV w. p.n.e. w Jonii, głównie w Milecie i Efezie; Przedstawiciele: Tales z Miletu, Anaksymander z Miletu, Anaksymenes z Miletu, Heraklit z Efezu.

• ARCHE

• Termin wprowadzony przez Anaksymandra z Miletu. Prazasada bytu, budulec, początek wszystkiego, pierwiastek. Oznacza element tworzący rzecz albo coś, co zapoczątkowuje serię rzeczy lub zjawisk w rozwoju czasowym; np. woda, ogień, powietrze, ziemia. Przejęty później przez niektórych fizjologów oznaczał różną od duszy zasadę życia.

• TALES Z MILETU

• Żył ~620 - 540 p.n.e. Współczesny Solonowi i Krezusowi. Filozof i matematyk, podróżnik, kupiec, technik, inżynier, jeden z 7 mędrców (polityków, prawodawców i filozofów z okresu 620 - 550 p.n.e. znanych ze zwięzłych sentencji). Przypisuje się mu m.in.: podanie twierdzenia Talesa, przewidzenie zaćmienia Słońca w maju 585 p.n.e., zmierzenie wysokości piramid za pomocą cienia, wykazanie, że średnica dzieli okrąg na połowy, odkrycie, że przy przecięciu się 2 prostych otrzymuje się równe kąty.

• Poglądy: woda początkiem wszystkiego (arche), żadnych bogów na początku świata czy chaosu. Świat pełen bogów, jest przesiąknięty bogami - wodą. Jego siła to zadanie pytania o zasadę, a nie podanie odpowiedzi. Legenda o studni, wpadł do niej, bo oderwał się od ziemi i zapatrzył w gwiazdy.

• ANAKSYMANDER Z MILETU

• Żył ~610(609/611) - ~547(546) p.n.e. Uczeń Talesa, polityk, wybitny umysł, przywódca kolonii. Autor pierwszego spisanego dzieła filozoficznego. Jako pierwszy użył terminu arche. Poglądy: za prazasadę rzeczywistości uznawał nieskończony i nieokreślony bezkres (apeiron). Nie powstał, nie ginie, bez początku i końca. Rzeczy powstają przez odłączanie przeciwieństw, jedne przeciwieństwa chcą zdominować drugie. Niesprawiedliwością jest już sam byt powstały z przeciwieństw. Nieskończenie wiele światów.

• ANAKSYMENES Z MILETU

• Żył ~585 - ~525 p.n.e. Uczeń Anaksymandra. Typowy fizyk. Uważany za najlepszego i najpełniejszego wyraziciela filozofii jońskiej.

• Poglądy: za arche uznawał nieskończone, wiecznie ruchliwe powietrze. Nie ma granic, jest niewidzialne. Ono bardzo łatwo ulega przekształceniom. Z jego rozrzedzania powstaje ogień, z zagęszczenia: wiatr - chmury - woda - ziemia - kamienie i inne. Dusza też jest powietrzem, utrzymuje ciało przy życiu. Wraz ze śmiercią ciało wydaje ostatnie tchnienie. Wszystko pozostaje w ruchu: z ziemi do nieba idą opary i wyziewy, na odwrót deszcz i pioruny (ogień). Ziemia płaska, a gwiazdy to ciała ogniste.

• HERAKLIT Z EFEZU

• ~540 - 480 p.n.e. Arystokrata, mizantrop, odludek, pesymista. Śmierć - puchlina wodna lub zagryzienie przez psy. Ciemny filozof - pisał przenośnym, eliptycznym trudnym Pytyjskim językiem. Ojciec dialektyki. Przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody. Autor powiedzenia: „nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki”.

• Poglądy: Za pierwiastek zmiennej, pozostającej w ciągłym ruchu (panta rhei) rzeczywistości, uważał ogień (bóg = błyskawica = wieczny ogień). Harmonia przeciwieństw.

• Eleaci

• Grecka szkoła filozoficzna. Tradycja podaje, że jej założycielem był Ksenofanes z Kolofonu, uformowana została przez Parmenidesa z Elei. Działała w VI - V w. p.n.e. Eleaci przyjmowali tylko jeden, niezmienny i nieruchomy byt; negowali istnienie ruchu. Przedstawiciele m.in. Zenon z Elei i Melissos z Samos.

• KSENOFANES Z KOLOFONU

• Żył ~575 - ~480 p.n.e., nauczyciel Parmenidesa z Elei, bardziej poeta niż filozof. Wywrócił mitologię do góry nogami, poddał krytyce wierzenia religijne zawarte w poglądach Homera i Hezjoda. Odrzucił antropomorfizację bogów.

• Poglądy: bogowie istnieją, ale ponad nimi jest jeden, wszechmocny, wszystkowiedzący, niezmienny, nieruchomy (do tej koncepcji boga odwoływali się chrześcijanie). Podkreślał, że mądrość jest lepsza od siły fizycznej.

• PARMENIDES Z ELEI

• Żył ~540 - ~470 p.n.e. Postać tajemnicza, niezwykle popularna. Trudne specyficzne słownictwo.

• Poglądy: głosił koncepcję jedynego, niezmiennego bytu. „Byt jest, a niebytu nie ma”. Byt bez początku i końca, wieczny, ciągły, nieruchomy, niezmienny, niepodzielny, bez różnic, stały, jeden, materialny (nie znano jeszcze niematerialności) zakończony we wszystkich kierunkach jak kula. Nie można powiedzieć, że zjawiska przyrodnicze są, one się stają. Nie jest bytem to, co może przestać nim być. Negował istnienie ruchu i zmiany w świecie. Przeprowadził rozróżnienie pomiędzy prawdą a mniemaniem. Po raz pierwszy zastosował dedukcję. Uznawał tylko poznanie rozumowe.

• Sofiści

• Płatni nauczyciele, wychowawcy, metojkowie (cudzoziemcy zamieszkujący stale polis; pozbawieni praw politycznych, podlegali niemal takim samym, jak obywatele, obowiązkom wobec państwa; główne zajęcia: rzemiosło i handel). Sofiści przygotowywali obywateli do życia publicznego. Zajmowali się oświatą, nauką dorosłych i młodzieży. Za swą działalność pobierali wynagrodzenie, co spotkało się z potępieniem i oskarżeniem o poniżenie pracy umysłowej. Działali przez 100 lat głównie w Atenach w V-IV w. p.n.e. Im starsze pokolenie, tym bardziej wykształcone. Historycy wydzielili trzy pokolenia: nauczycieli, mówców i polityków. Pierwsi głosili poglądy antropocentryczne, demokratyczne i wolnomyślne; późniejsi — doszli do skrajnego relatywizmu i jałowej erystyki. Przedstawiciele: Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leontinoj. Sofiści zwrócili się ku badaniom humanistycznym i szeroko pojętej kulturze (dialektyka, retoryka, polityka, etyka). Cechował ich brak szacunku do autorytetów i niechęć do dogmatów. Nauka była dla nich związana z praktyką. Uważali, że świat poznajemy zmysłami, a te u każdego działają rozmaicie, stąd nie ma prawdy absolutnej. Poznanie jest względne. Dostosowywali poziom wypowiedzi do słuchaczy. Wyraziciele pewnego kryzysu. Odkryli i ustanowili filozofię moralną.Sokrates to oczyszczony „produkt” sofistyki.

• GORGIASZ Z LEONTINOJ

• Żył ~475 - ~375 p.n.e. Zwolennik sceptycyzmu teoriopoznawczego. Teoretyk retoryki i poezji. Twierdził, ze retoryka to mały tyran, który osiąga to samo, co przemoc.

• PROTAGORAS Z ABDERY

• Żył ~480 - ~410 p.n.e. Autor słynnego zdania: „Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek” („Człowiek jest miarą wszech rzeczy”). Prawodawca kolonii w Turioi.

• Sokrates

• Ur. 4 czerwca 469 p.n.e. Ateny. Zm. 7 maja 399 p.n.e. w Atenach. Myśliciel, który jako pierwszy nadał terminowi „psyche” europejskie znaczenie: dusza jako siedlisko rozumu i moralności. Ogromne znaczenie w historii nie tylko filozofii. Zapomina się o nim dopiero w okresie cesarstwa rzymskiego. Zaliczany do najwybitniejszych; nauczyciel Platona i innych współczesnych mu filozofów, którzy założyli własne szkoły, powołujące się na mistrza i dlatego zwanych sokratycznymi (cynicy, cyrenaicy, szkoła megarejska, szkoła eretryjska). Informacje o życiu, działalności i poglądach są znane jedynie ze źródeł pośrednich, częściowo niezgodnych ze sobą - kwesta sokratyczna jaki on naprawdę był: portrety Ksenofonta, Platona i Arystofanesa. Fizycznie brzydki jak sylen, nazywany drętwą (płaszczką morską), bo rozmówcy drętwieli z szoku i złości.

• Życiorys

• Syn kamieniarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete. Miał trzech synów z Ksantypą. Nauczał, prowadząc dysputy z przypadkowymi przechodniami na ulicach miasta, zyskując zarówno popularność jak i wrogość. Trzykrotny udział w wyprawach wojennych (w ciężkiej piechocie pod Potidają, pod Delium i pod Amfipolis). Męstwo w wojnie, odwaga cywilna w życiu politycznym. W wieku 70 lat został oskarżony (poprzez spisek) o bezbożność i psucie młodzieży. Skazany na karę śmierci za „nieuznawanie bogów, których uznaje państwo” oraz o „psucie młodzieży” - mężnie wypił cykutę. Odrzucił prośbę przyjaciół, którzy chcieli go uwolnić z więzienia wbrew prawu. Ostatnie jego chwile opisane są przez jego największego ucznia, Platona, w dialogu Fedon. Cierpiał na katalepsję.

• Uczniowie

• Platon,

• Krycjasz,

• Alkibiades,

• Ksenofont.

• Poglądy: Zajmował się tylko człowiekiem.Cnota początkowo tężyzna, życiowa sprawność, różna u kobiety i mężczyzny. U Sokratesa cnota to zaleta moralna, odwaga, sprawiedliwość, dobro absolutne. To przywiązanie do dóbr moralnych. Cnoty można się nauczyć. Zło pochodzi z niewiedzy albo z niewystarczającego poznania dobra („nikt nie popełnia błędu z własnej woli”); natomiast poznanie prawdy i osiągnięcie doskonałości w działaniu prowadzi do urzeczywistnienia prawdziwej natury ludzkiej, a w ten sposób do szczęścia.Wiedza niewiedzy: „Wiem, że nic nie wiem”. To epistemolog, wiedział na czym polegała prawdziwa wiedza.

• Metoda prowadzenia dyskusji

• Miał specyficzny sposób prowadzenia debat z rozmówcami. Stosował dwie metody:

• Zbijanie (metoda elenktyczna) za pomącą ironii zbijał do absurdu fałszywą tezę przeciwnika.

• Położnictwo (metoda majeutyczna) wspólnie z rozmówca dążył do rozwiązania. Umiejętnie zadawał pytania, by uczeń sam „urodził” wiedzę.

• Podsumowanie

• Dbał o ścisłość i precyzje terminów. Pokazał jak ważne jest wewnętrzna potrzeba filozofowania. Przeniósł akcent z rozważań na temat przyrody na człowieka.

• Platon i Arystoteles

• Klasyczny okres filozofii greckiej.

• Platon

• Żył 427-347 p.n.e. Właściwie Arystokles. Platon to przydomek oznacza szeroki o szerokich barkach. Filozof grecki, uczeń Sokratesa. Żył w czasach rozkwitu Aten, okresu najwyższej kultury, to państwo Peryklesa, rzeźby Fidiasza. Związany więzami rodzinnymi ze środowiskiem najstarszej demokracji ateńskiej, pochodzenie arystokratyczne: matka z rodu Solona, ojciec należał do rodu Kotrydów. Platon otrzymał staranne i wszechstronne wykształcenie. Udział w olimpiadach, poezja, malarstwo, muzyka. Kultura wysoka w domu. Od 20. roku życia należał do najwierniejszych uczniów Sokratesa, z którym przebywał przez 8 lat. Po skazaniu Sokratesa na śmierć opuścił Ateny i przez 20 lat podróżował; był w Megarze, Cyrenie, Egipcie, Azji Mniejszej, Italii, gdzie silny wpływ wywarły nań koncepcje pitagorejczyków, i na Sycylii; przez krótki okres był wychowawcą i nauczycielem tyrana Syrakuz, Dionizjusza II Młodszego. W 389 r. p.n.e. powrócił do Aten i poświęcił się całkowicie pracy naukowej i nauczycielskiej. Ok. 387 założył szkołę w Gaju Akademosa zwaną Akademią Platońską, której scholarchą pozostał do końca życia. Nie brał udziału w życiu politycznym, ale chciał z filozofów uczynić królów. Nigdy nie założył rodziny. Żył wygodnie, mieszkał przy szkole otoczony zbytkiem. Umarł spokojnie w dniu urodzin, który był zarazem świętem Apolla.

• Twórczość - ewolucja poglądów

• W XIX w historycy podzielili jego pisma filozoficzne na 3 grupy wg czasu ich powstawania.

• Okres pierwszy, Sokratycznym - zagadnienia z zakresu etyki i teorii działania: Laches (o odwadze), Charmides (o roztropności), Eutyfron (o pobożności), Gorgiasz (o retoryce), Protagoras (o cnocie), Obrona Sokratesa oraz 1. księga Państwa.

• Okres drugi, konstrukcyjny - własna ontologia i teoria poznania; swoisty obraz świata, oparty na teorii idei (powstały na podstawie sprzeczności u innych); rozwinął naukę o duszy: Fajdros (o stosunku duszy do idei), Kratylos (o języku), Menon (o możności uczenia się cnoty), Fedon (o nieśmiertelności duszy), Uczta (o miłości), Teajtet (o poznaniu) oraz 9 następnych ksiąg Państwa.

• Okres trzeci, dialektyczny - dialektyczna metoda rozumowania (logika i matematyka), związki między ideami a rzeczami; zastosowanie języka teorii idei m.in. w filozofii przyrody, a zwłaszcza w teorii państwa i prawa: Parmenides (o metodzie dialektycznej), Sofista (o bycie), Fileb (o dobrach), Timajos (o filozofii przyrody), Polityk i Prawa.

• Poglądy

• Idee

• Idea: istniejący niezależnie od umysłu, wieczny, doskonały i niezmienny byt duchowy. Są inteligibilne, bytują w pełnym sensie. Wzorzec bytów materialnych, prawdziwe obiektywne istnienie. Istnieją obiektywnie w świecie odmiennym od świata zmysłowego, który stanowi tylko ich niedoskonałe odbicie. Jeśli np. usiłujemy ustalić, czym jest piękno lub sprawiedliwość, nie możemy odnieść się do jednostkowych rzeczy świata zmysłowego, który jest zmienny, ale do samego piękna i sprawiedliwości, takimi, jakimi one są w sobie, tzn. do idei piękna i sprawiedliwości; pojedyncze rzeczy piękne i sprawiedliwe czyny są piękne i sprawiedliwe jedynie przez uczestnictwo w idei piękna i sprawiedliwości. Przedmiotem filozofii Platona, pojętej jako wiedza najwyższa, jest kontemplacja idei.

• Świat, materia, demiurg

• Świat tak naprawę to dwa światy: świat idei (prawdziwy wieczny, rzeczywisty) i świat materialny (pozorny). Są od siebie oddzielone i nie wpływają na siebie. Relacja idee-rzeczywistość jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. Rzeczywistość materialna to odbicie wiecznych, niezmiennych idei. Jedyny wyjątek kontaktu między dwoma światami: dusza i Demiurg - boski budowniczy świata. Demiurg, boski stwórca, zbudował świat kierując się dobrocią i ukształtował go na wzór idei z odwiecznie istniejącej materii (bezrozumnego tworzywa), co sprawia, że odbicie jest niedoskonałe Świat natury stanowi, zatem rzeczywistość złożoną, w której to, co zmienne i przemijające (materia), miesza się z racjonalnością czystych form (idee).

• Dusza

• Ludzie mają duszę, która pochodzi wprost ze świata idei. Jest wieczna, niestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei może poznawać idee. Idea preegzystencji: dusza istniała przed narodzeniem i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do świata idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz należące częściowo do świata zmysłowego szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość.

• Cnoty

• Cnota to ład i harmonia duszy. Każda cześć duszy musi mieć w tej harmonii udział, każdej części duszy odpowiada właściwa jej cnota. Część rozumna ma osiągnąć mądrość, zadaniem niższych części jest podporządkowanie się rozumowi: popędliwość (impulsywność) osiąga to poprzez męstwo (stałość), a pożądliwość poprzez umiarkowanie (panowanie nad sobą). Harmonię między częściami duszy gwarantuje cnota sprawiedliwości. Ta ostatnia łączy poprzednie części i utrzymuje ład w duszy. Koncepcja ta została przyjęta przez chrześcijaństwo pod nazwą czterech cnót kardynalnych.

• Teoria poznania

• Prawdziwe poznanie to poznanie świata idei, a idee nie mogą być poznane przez doświadczenie zmysłowe.Platon odwołał się do tradycji orficko-pitagorejskiej (dusza jest nieśmiertelna i wielokrotnie się odradza) i stwierdził, iż dusza oglądała idee w życiu poprzednim (preegzystencja). Gdy została uwięziona w ciele, zapomniała o nich. Kiedy dusza styka się z rzeczami materialnymi, odnajduje na nowo w pamięci „oglądaną” kiedyś prawdę. Prawdziwa wiedza (episteme) nie pochodzi więc z doświadczenia, lecz z przypomnienia (anamneza) i poprzedzając doświadczenie, stanowi jego warunek. Dusza, przypominając sobie prawdę, wyzwala się z więzów ciała i powraca do świata idei. „Filozofia, czyli prawdziwa wiedza, stała się w ten sposób sposobem przygotowania do śmierci”.

• Najwyższe dobro

• Idee tworzą hierarchię - najwyższą ideą jest idea dobra, obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością. Łączy się ona z innymi ideami: pięknem i miłością. Na najwyższym poziomie piękno i dobro to jedno i to samo. Dobra realne są początkiem i nieuniknionym etapem w drodze na szczyt.

• Jaskinia

• Mit Jaskini ma za zadanie wyjaśnić jak jest sytuacja człowieka w świecie i jak się może wyzwolić. Ludzie to więźniowie przykuci kajdanami do skały jaskini, odwróceni plecami do źródła światła zewnętrznego. Widzą jedynie cienie (zjawiska) rzucane na ścianę przez przedmioty rzeczywiste. Więźniowie, ograniczeni więzami zmysłów, mylą cienie z rzeczywistym światem. Gdy wyzwolą się ze zmysłów, mogą spostrzec same rzeczy (idee).

• Miłość platoniczna

• Celem tej miłości jest miłość ponadzmysłowa osiągana poprzez miłość zmysłową, cielesną. Droga ta prowadzi do najwyższej idei miłości poprzez:

• Piękne ciało;

• Piękne ciała;

• Piękne dusze;

• Piękne duchowe;

• Wszystkie piękne przedmioty, które bez piękna nie byłyby sobą;

• Idea piękna: piękno istniejące zawsze i dla każdego.

• Państwo - ideał ukształtowany na wzór duszy

• Państwo jest zharmonizowane, kiedy panuje w nim sprawiedliwość, tzn. kiedy każda klasa i każda jednostka realizuje właściwą jej funkcję. Państwo stanowe. Aby było trwałe, potrzeba silnej pozycji władców. Każdej funkcji społecznej odpowiada określona klasa społeczna: filozofowie, wojownicy i rzemieślnicy-rolnicy. Wszystko, co służy dobru państwa jest dobre. Nawet kłamstwo rządzących jest pozytywne, gdy stoi za nim wyższy cel. Sprawiedliwe dla Platona jest to, aby każdy robił to, co do niego należy. Każdy ma pewne zdolności i powinien je realizować. Do klasy filozofów-władców powinni należeć mędrcy, filozofowie, którzy są wykształceni, opanowani i bardzo mądrzy. Ich edukacja miała trwać wiele lat i być wszechstronna (10 lat studiów matematyki, astronomii i teorii harmonii-muzyki, 5 lat studiów dialektyki oraz 15 lat praktycznej działalności politycznej). Platon nie chciał nauczać zbyt młodych ludzi, bo twierdził, że są zbyt pełni zapału i chęci do reform. A każda reforma jest zmianą, a więc czymś złym. Wojownicy mieli strzec granic państwa, być męscy i dzielni.

• Dwa wyższe stany powinny całkowicie poświęcić się dobru wspólnoty, wyrzec egoizmu i własności prywatnej. Nie mogli mieć rodzin (także kobiet i dzieci). Miało to zapobiec rywalizacji i wewnętrznym niesnaskom. Rolnicy i rzemieślnicy mieli żywić siebie i inne klasy. Mogli mieć rodziny, własność prywatną, nie musieli żyć w ubóstwie i bez rozkoszy życia ziemskiego, bo jako warstwa najniższa nie brali udziału w dążeniu do doskonałości.

• Ostatecznie Platon odszedł od koncepcji państwa idealnego i usiłował łączyć, wg zasady „słusznej miary”, wymóg autorytetu i wolności, czyli monarchii i demokracji.

• Arystoteles

• Ur. w 384 r. p.n.e. w Stagirze. Zm. w 322 r. p.n.e. w Chalkis; filozof grecki. Najbardziej wszechstronny myśliciel i uczony starożytności. Ojciec etyki. Filozof „złotego środka” Założyciel szkoły filozoficznej: Liceum. Urodził się w Stagirze (od miejsca urodzenia zw. często Stagirytą). Ojciec był lekarzem nadwornym króla macedońskiego Amynasa. Matka Arystotelesa miała na imię Phaestis (Fajstiada?). W 367 wstąpił do Akademii Platońskiej, w której pozostawał 20 lat aż do śmierci Platona. Opuścił Akademię, gdy władzę w niej przejął mało zdolny Speuzyp. W wieku około 28 lat ożenił się z młodszą o 10 lat Pythias, z którą miał córkę nazwaną po matce. Po śmierci żony Arystoteles związał się z Herpyllis, z którą miał syna Nikomach(us)a, nazwanego tak od imienia ojca Arystotelesa. Od 347 w Assos (Azja Mn.) i Mitylenie (Lesbos) prowadził dalsze badania naukowe. W 343 został powołany na nauczyciela Aleksandra III Wielkiego i pełnił tę funkcję aż do objęcia władzy przez swojego ucznia. W 335 wrócił do Aten i założył własną szkołę perypatetyków (szpalery Likeion), w której przez 12 lat nauczał i kierował pracami uczniów. W 323 po śmierci Aleksandra III Wielkiego opuścił Ateny w obawie przed prześladowaniami ze strony ruchu antymacedońskiego i osiadł w Chalkis, gdzie w rok (dwa lata) później zmarł.

• Był pierwszym myślicielem starożytnym, który w swych badaniach opierał się na materiale doświadczalnym i dokumentarnym. Poszukiwał prawdy nie w niebie abstrakcyjnych idei lecz w doświadczeniu świata zmysłowego, dlatego Rafael przedstawił go na fresku Szkoła Ateńska jako wskazującego w symbolicznym geście na otaczający świat.

• Okresy twórczości

• Trzy główne okresy rozwoju W myśli filozoficznej i naukowej:

• Przynależność do Akademii Platońskiej, Arystoteles był w zasadzie zwolennikiem nauki Platona, jakkolwiek już wówczas odnosił się krytycznie do niektórych jej elementów i jeszcze za życia Platona wystąpił z krytyką jego nauki o ideach.

• Działalność filozoficzna i naukowa w Assos i Mitylenie w opozycji do platonizmu. Sformułował podstawy własnej filozofii. W jego poglądach zaznaczył się wyraźniej empiryzm, którego wyrazem było m.in. zapoczątkowanie intensywnych badań przyrodoznawczych.

• Kierowanie szkołą w Likejonie. Całkowicie odrzucił platoński typ filozofowania i skupił głównie uwagę na szczegółowych badaniach naukowych, zwłaszcza w zakresie biologii, psychologii i historii porównawczej.

• Spuścizna

• Dzieła A. przechowały się w układzie i redakcji Andronikosa z Rodos. Zgodnie z tradycją dzieli się je zwykle na 7 grup:

• pisma logiczne, które później zostały opatrzone łącznym tytułem Organon (m.in. Analityki pierwsze i wtóre);

• pisma z zakresu fizyki (m.in. Fizyka);

• pisma biologiczne (m.in. Zoologia; O częściach zwierząt);

• pisma z zakresu psychologii (m.in. O duszy);

• pisma dotyczące filozofii pierwszej, umieszczone przez Andronikosa z Rodos po księgach o fizyce (Metafizyka);

• pisma z filozofii praktycznej, obejmujące zagadnienia etyki, polityki, ekonomiki oraz teorii państwa i prawa (m.in. Polityka; Etyka nikomachejska);

• pisma poetyczne, obejmujące zagadnienia estetyki, teorii literatury i sztuki (m.in. Poetyka).

• Podział filozofii

• Całokształt dociekań filozoficznych podzielił na filozofię teoretyczną (fizyka, matematyka) oraz filozofię pierwszą i filozofię praktyczną (etyka i polityka). Niekiedy wyróżniał także odrębny dział poetykę. Centralną dziedziną filozofii teoretycznej i jednocześnie całej filozofii była filozofia pierwsza nazwana później przez Andronikosa z Rodos metafizyką. Punktem wyjścia jej rozważań była krytyka platońskiej teorii idei. Głosił, że samoistnie (substancjalnie) istnieją tylko jednostkowe rzeczy, nie idee.

• Substancja

• W swoich poglądach na budowę świata próbował połączyć i uzgodnić przeciwstawne poglądów Demokryta z Abdery i Platona. Odrzucał zarówno twierdzenie Platona, że substancją są idee (formy), jak i tezę Demokryta z Abdery, że substancją jest materia. W miejsce dualizmu platońskiego powstał jednak inny: materii i formy. Twierdził, że każda substancja (tzn. rzecz) jest zawsze bytem złożonym z dwóch związanych ze sobą zasad: materii i formy. Forma była odpowiednikiem idei platońskiej, nie była osobnym, niezależnym bytem, tylko pojęciem, czymś, co nadaje kształt i postać materii, czyli tworzywu. Formy teoretycznie nie mogą istnieć bez materii, a i sama materia bez formy nie miałaby kształtu, koloru, ruchu i innych cech; byłaby czystym chaosem. Świat, który znamy jest nierozerwalną kombinacją materii i formy.

• Teoria poznania

• Odrzucał platoński aprioryzm i bronił koncepcji zmysłowego pochodzenia wszelkiej wiedzy. Podkreślał jej związek z obiektywną rzeczywistością, co wyraził najdobitniej w klasycznej definicji prawdy. Prawdziwa wiedza dotyczy tylko tego, co ogólne i wyraża się w pojęciach ogólnych. Poznając, poznajemy jedynie formę, bo materia była niepoznawalna.

• Primus motor

• Arystoteles rozważał, co sprawia, że świat się porusza. Doszedł do wniosku, że istnieje pierwsza przyczyna (sprawcza) ruchu, czyli primus motor. Miał to być duch, który poruszałby światem, tak jak dusza porusza ciałem. Byłby nieruchomy jako ostateczne źródło ruchu. Duch ten został nazwany bogiem, ale inaczej niż w religiach jest nieaktywny tzn. nie ingeruje w dzieje świata. Jego „moc” poruszania to efekt tego, że rzeczy tęsknią i dążą do niego jako do czystej formy.

• Dusza, człowiek.

• Dusza jest formą życia a dusza ludzka (rozum) jest najdoskonalszą z form. Jako jedyna rozumie świata zewnętrznego i ma świadomość samej siebie. Skoro jest najdoskonalsza, to jest też najbliższa połączenia się z Bogiem. Mimo to jest formą materii, więc jest z nią nierozerwalnie związana. Dusza i ciało człowieka tworzą więc swoistą całość, a nie dwa oddzielne byty. Podział duszy:

• dusza wegetatywna - roślinna (odżywianie i rośnięcie; forma roślin, zwierząt i ludzi);

• dusza zmysłowa - zwierzęca (umożliwia postrzeganie, poruszanie się; forma u zwierząt i ludzi);

• rozum występujący wyłącznie u ludzi, który z kolei dzieli się na:

• rozum bierny, receptywny, poznający,

• rozum czynny, teoretyczny, jest niepowiązany z ciałem, czysta forma, nieśmiertelny.

• Eudajmonizm - doskonałość

• Najwyższe dobro to szczęście: ostateczny cel człowieka, najwyższe dobro, optymalna doskonałość jednostki zawarta w możliwościach człowieka jako istoty rozumnej. To cel bezpośredni. Szczęście to dobro wynikowe. Nie jest darem, człowiek musi je sobie wypracować. Każdy może być szczęśliwy. Dochodzimy do wniosku, że jesteśmy szczęśliwi na podstawie refleksji i bilansu życia. Eudajmonię osiągamy poprzez rozum i cnotę: w działaniu zgodnym z rozumem w przestrzeganiu „zasady umiaru”. Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite ignorowanie żądz cielesnych ma zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem, w jaki ciało komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby.

• Złoty środek

• W swoim postępowaniu człowiek powinien kierować się maksymą "złotego środka”. W rezultacie nie powinniśmy ani ignorować pożądań, ani im biernie ulegać. Działanie ludzkie ma być umiarkowane i jednocześnie ma przynosić przyjemność. Rozwiązanie pośrednie, unikające skrajności i jednostronności (nadmiaru i niedostatku. To idea umiaru, cnota, pozycja pośrednia pomiędzy skrajnymi wadami. Przykłady: męstwo jako środek między dwiema wadami: przez nadmiar — zuchwalstwo i niedomiar — tchórzostwo, hojność między skąpstwem a rozrzutnością. Wg Arystotelesa nie zawsze da się odnaleźć "złoty środek", do takich czynów zalicza: cudzołóstwo, kradzież, morderstwo — tutaj nie ma średniej miary, są to czyny niegodziwe dla człowieka rozumnego).

• Cnoty

• Cnoty podzielił na dianoetyczne i etyczne.

• Cnoty dianoetyczne to mądrość i rozsądek.

• Cnoty etyczne to hojność, męstwo. Można się ich wyuczyć.

• Cnót jest tyle, co ludzkich czynności.

• Szkoły hellenistyczne

• Stoicy, epikurejczycy, sceptycy

• Kultura hellenistyczna, filozofia hellenistyczna

• Nowe szkoły filozoficzne rozwinęły się w ramach wspomnianej kultury. Byli to epikurejczycy, stoicy, cynicy, sceptycy. Oprócz tego prężnie działała Akademia i Liceum. Powstały wyspecjalizowane placówki badawcze (Biblioteka Aleksandryjska), co pozwoliło gromadzić i badać dorobek literacki i naukowy epoki archaicznej i klasycznej. Filozofia przestała być jedyną nauką, specjalistyczne badania oddzieliły się i zaczęły funkcjonować niezależnie od spekulacji filozoficznej.

• Stoicyzm

• Starożytna szkoła filozoficzna, założona przez Zenona z Kition w Stoa Poikile, działająca IV w. p.n.e. - III w. n.e. Z Aten przeniosła się na Rodos, a potem do Rzymu. Nazwa stoicyzm pochodzi od greckiego słowa he stoa he poikile - stoa kolorowa. Nazwa stoa oznacza zasadniczo portyk kolumnowy, czyli rodzaj publicznie dostępnego, krytego miejsca spacerów i spotkań w starożytnej Grecji (m.in. hala targowa, magazyn, ekspozycja dzieł sztuki); zazwyczaj wznoszona przy agorze. Pierwsi stoicy spotykali się i prowadzili dysputy w ateńskim budynku z ok. 460 p.n.e. przy Agorze. Był on znany z malowideł Polignota, Mikona i Panajnosa. Stoicy rywalizowali z Akademią i z Perypatetykami. Wpłynęli m.in. na etykę chrześcijańską.

• Rozwój

• Stara Stoa: Zenon z Kition (ur. ~342/332, zm. 270/262 p.n.e., twórca stoicyzmu ~300 r. p.n.e.).

• Średnia Stoa: Chryzyp z Soloj (ur. ~180 zm. ~208 p.n.e. - usystematyzował doktrynę stoików, wydźwignął ją z zastoju).

• Nowa Stoa: Seneka Młodszy (~4 p.n.e. - ~65 n.e.); Epiktet (ur. ~50/60 n.e. zm. ~130/135 n.e., filozof niewolnik); Marek Aureliusz (ur. 121 n.e., zm. 180 n.e., cesarz filozof).

• Zenon z Kition

• Zenon z Kition (ur. ~335 p.n.e. w Kition na Cyprze, zm. ~263 p.n.e. w Atenach). Prawdopodobnie nie był Grekiem czystej krwi. Pod wpływem Sokratesa, potem cyników (Krates z Teb), których obyczaje go zraziły. Jego szkoła miała być odpowiedzią na ogród Epikura. Za życia stał się najsławniejszym filozofem w Atenach, a na jego wykłady ściągali uczniowie ze wszystkich stron Grecji.

• Marek Aureliusz

• Marcus Annius Catilius Severus. Ur. 26 kwietnia 121r.; zm. 17 marca 180 w Wiedniu. Cesarz rzymski od 161 roku. Filozof na tronie. Autor „Rozmyślań”. Ojciec, Annius Verus, zmarł gdy Marek miał 11 lat. Staranne, wszechstronne wykształcenie. Został adoptowany przez swego wuja Antonina Piusa (żona Antonina - Faustyna Starsza była jego ciotką). W 145 poślubił córkę wuja - Faustynę, ich małżeństwo przetrwało 30 lat, mieli 13 dzieci, z których jedynie jeden syn i cztery córki go przeżyły. Rządził wraz z niedołężnym przybranym bratem - Lucjuszem Werusem. Jego rządy to bardzo trudny okres cesarstwa: nieustające wojny i klęski żywiołowe (wylew Tybru, głód, rozruchy uliczne, pożary, plaga szarańczy, epidemia dżumy). Głównymi wrogami Rzymu były wówczas plemiona germańskie i Partowie. Marek Aureliusz zmarł na dżumę w trakcie wyprawy wojennej przeciw Markomanom. „Fortuna kołem się toczy”.

• Lucjusz Anneusz Seneka

• Lucius Annaeus Seneca (Minor) ur. ok. 4 r. p.n.e. - zm. 65 r. n.e. Był synem Seneki Starszego. Był retorem, pisarzem, poetą, filozofem rzymskim. Piewca heroicznej etyki. Jego filozofia wywarła znaczny wpływ na chrześcijaństwo. Pisał tragedie przeznaczone do czytania. Wychowywał Nerona. Był konsulem w roku 56 n.e. W 63 roku wycofał się z polityki, a dwa lata później został zmuszony do popełnienia samobójstwa przez podcięcie żył, gdy odkryto jego rzekome powiązania ze spiskiem Pizona. „Mądrość - to doskonałość duszy ludzkiej”.

• Poglądy

• Monizm i materializm

• Świat jest jednolity, materialny, cały, ożywiony i doskonały. Materia ta, jak i przestrzeń, ma charakter ciągły i składa się z mieszaniny żywiołów. Wszystko jest materialne i monistyczne: dusze, cnoty i własności rzeczy są cielesne. Wszystko, co istnieje, jest materią. To, co jest niebytem, nie istnieje: próżnia i przestrzeń. Pojęcia ogólne to wytwór mowy.

• Ciało i pneuma

• Ciało składa się z czynnej formy: dusza i biernej materii: ciało. Forma też ma materialny charakter, jest bardziej subtelną materią niż zwykła. Jest pneumą, żywiołem: tchnieniem, przenika całą materię, jest podobna do powietrza i ognia. Wszędzie jest taka sama, ale o różnym natężeniu. Wszystko jest w ruchu, nawet, gdy tego nie widzimy, to pozostaje w napięciu. Pneuma to początek wszystkiego, bez niej żaden ruch nie jest możliwy, działa jak opatrzność, zawsze celowo. Jest „rozumem” przenikającym świat. Dusza ludzka nie jest wieczna. W momencie śmierci, pneuma zawarta w ciele człowieka "rozprasza się" a jej fragmenty przenikają do innych fragmentów materii biernej.

• Świat

• To jedno wielkie organiczne ciało. Jest żywy, rozumny, nieograniczony, wieczny, nieskończony, jedyny. Bóg istnieje, jest zanurzony w świecie i jest światem: panteizm. Teoria wiecznego powrotu: świat zaczął się od pneumy - materia się różnicuje - różnice się zacierają - pożar świata: pneuma boski ogień trawi wszystko - od nowa. Koncepcja świata była przeciwieństwem atomizmu.

• Etyka

• Etyka rygorystyczna, wymagająca. Szczęście jest darem cnoty, nie można być szczęśliwym dopóki ono zależy od czynników zewnętrznych. Są dwie możliwości: albo opanować wszystkie czynniki (niemożliwe) lub się od nich uniezależnić. Trzeba wyrzec się wszystkiego. Dążyć do dobra wewnętrznego, czyli do cnoty, jedynego prawdziwego dobra. Cnota jest wypracowywana w wielkim trudzie i mozole.

• Dyrektywa życia zgodnego z naturą

• Natura jest doskonała, harmonijna. Człowiek w dążeniu do doskonałości powinien się do niej dostosować: żyć zgodnie z naturą człowieka i z naturą w ogóle. Idealne życie to życie wolne (konieczność nie wyklucza wolności) i zgodne z rozumem.

• Ideał mędrca

• Człowiek powinien stać się mędrcem: ideałem. Postacią rozumną, szczęśliwą, wolną, z bogatym wnętrzem. Prawdziwy mędrzec pojawia się raz na 500 lat (Seneka). Przeciwieństwem jest szaleniec, głupiec i niewolnik. Nie ma pośredniej drogi pomiędzy dwoma wzorcami. Cnota się nie stopniuje. Wszystko poza nią jest obojętne (pieniądze, zaszczyty, sława, zdrowie, życie, uroda). Prawdziwy mędrzec ignoruje dobra doczesne. Za pomocą rozumu mędrzec dokonuje wyboru dóbr, najwyżej cenione są dobra duchowe.

• Afekty

• Inaczej namiętności. To bezrozumne poruszenia duszy, przeciwne naturze ludzkiej: zawiść, pożądliwość, smutek, obawa. Trzeba się ich wyzbyć na drodze apatii - beznamiętności. Stoicy byli surowi i rygorystyczni. Nie przyjmowali miłosierdzia, nakazywali kierować się w życiu rozumem.

• Społeczeństwo

• Społeczeństwo to twór organiczny stworzony przez państwo. Ludzi obejmują kręgi pokrewieństwa: ciało, krewni, towarzysze, naród, ludzkość. Wedle stoików ideałem byłoby czuć taką samą bliskość z ludzkością, jak z samym sobą. Stoicy chcieli zniesienia granic.

• Epikureizm

• Epikureizm to szkoła filozoficzna, konkurowała stale ze stoicyzmem, z którym przegrała walkę o popularność pod koniec klasycznej epoki rzymskiej. Trzeźwy pozytywny sposób myślenia, podporządkowany praktyce życiowej. Doktryna ta nie rozwijała się, bo niemal całość doktryny podał Epikur. W czasach rozwoju chrześcijańskich publicznie wyklęto epikureizm i samego Epikura, spuściznę literacką notorycznie niszczono, bo gorszyła i propagowała ateizm.

• Uczniowie ze szkoły Epikura lub zwolennicy epikureizmu

• Metrodor z Lampsakos,

• Hermachos z Mityleny,

• Polistratos,

• Zenon z Sydonu,

• Filodemos z Gadary,

• Lukrecjusz w Rzymie.

• Epikur

• Ur. w 341r. (342) p.n.e Zm. w 270r. (271) p.n.e. Twórca szkoły „Ogrody Epikura” Urodzony na wyspie Samos, dość zamożna rodzina kolonistów z Aten. W wieku 19 lat wysłany do Aten, aby służyć w armii ateńskiej i jednocześnie kształcić się w Akademii Platona i Liceum Arystotelesa. Zainspirowany poglądami Arystypa, Prawdopodobne podróże po różnych koloniach ateńskich. Ok. 306 r. p.n.e. był już na tyle zamożny, że stać go było na kupno dużego domu z ogrodem w Atenach, w którym założył swoją własną szkołę filozoficzną zwaną często "Ogrodem". Przy wejściu do niej umieszczono napis: Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj dobrem najwyższym jest rozkosz.

• Prymat etyki

• Wszelkie rozmyślania filozoficzne (epistemologia, metafizyka) były drugorzędne. Miały za zadanie tylko uzasadnić poglądy dotyczące odpowiedzi na najważniejsze pytanie - jak żyć, aby być szczęśliwym. Etyka uznawała tylko dobra doczesne. Samo bezinteresowne badanie przyrody nic nam nie daje. Można ją rozważać, by uspokoić umysł lub by otrzymać szczęście.

• Hedonizm i radość życia

• Szczęście to najwyższe dobro, a cel życia, to wyjaśnienie, co to jest szczęście i jak je osiągnąć. Szczęście to doznawanie przyjemności, a nieszczęście - cierpień. Hedonizm - doktryna stworzona przez Arystypa, ale inaczej rozumiana przez Epikura. Przyjemność (rozkosz) jest jedynym dobrem, celem życia i głównym motywem postępowania ludzi. Samo życie jest radością, która jest wrodzona. Nie musimy o nią zabiegać, bo mamy ją w sobie. Droga do szczęścia wiedzie przez cnotę i rozum. Cnota to droga do szczęścia nie samo szczęście. Szczęście nie jest zależne od otaczających człowieka warunkach a od niego samego.

• Kult życia

• Życie jest dobre, jedyne, dane na własność. Epikurejczycy czcili życie, choć wiedzieli, że jest nietrwałe w przeciwieństwie do wciąż odradzającej się przyrody. Skoro życie przemija, to trzeba je wykorzystać, bo drugiej szansy już nie otrzymamy.

• Przyjemność

• To sam brak cierpień. Stan natury, gdy nic nas nie boli, nic złego nas nie spotyka. Nie ma mniej lub bardziej szlachetnych przyjemności, tylko mniej lub bardziej przyjemne. Przyjemności mogą być wewnętrzne (radość istnienia) i zewnętrzne. Przyjemności zewnętrzne wymagają działania, zaspokajania potrzeb:

• Przyjemność negatywna (brak przeszkód).

• Przyjemność pozytywna (potrzeba działania: fizyczne i duchowe - istnieją tylko dzięki fizycznym, ale są od nich wyższe, bo dają więcej przyjemności np. przyjaźń, szlachetne życie).

• Swoisty egoizm

• Inni liczą się o ile dostarczają przyjemności. Państwo nie potrzebuje bezinteresownych obywateli, a rozumnych egoistów - trzeźwa filozofia. Rozum jest konieczny, by kierować myślami i dobrze wybierać przyjemności. Czasem podpowie, że lepiej jest zrezygnować z małej, doraźnej przyjemności na rzecz późniejszej, większej. Odrzucenie polityki.

• Materializm i atomizm

• Wszystko, co istnieje, stworzone jest z niezniszczalnych atomów, których rozmaite konfiguracje i układy tworzą cały widzialny świat. Ciało też składa się z atomów.

• Człowiek

• Człowiek to połączenie duszy i ciała. Dusza składa się z atomów, jest rzeczywista, cielesna, ale inna niż ciało. To płynny koloid, rozprowadzony w ciele jak ciepło. Jest w ciągłym ruchu i dzięki niemu mamy świadomość. Dusza umiera wraz z ciałem. Nie ma nieśmiertelności.

• Bezzasadny strach

• To strach przed bogami i przed śmiercią. Bogowie są poza ziemskim światem, w błogim spokoju. Nie wtrącają się w życie ziemskie, więc nie powinniśmy bać się ich ingerencji. Nie możemy bluźnić i obarczać ich winą za ziemskie wydarzenia. Nie powinniśmy bać się śmierci, bo już nic nie czujemy: „odkąd jest śmierć, nie ma nas”. Przesądy to źródło nieszczęść.

• Sceptycy - Pirron z Elidy

• Pirron (Pyrron) z Elidy ur. ok. 376 p.n.e., zm. ok. 286 p.n.e.) - filozof grecki, założyciel szkoły sceptyckiej. Współczesny Zenonowi z Kition i Epikurowi. Jego poglądy są znane pośrednio, bo Pirron nie zostawił po sobie żadnych pism. Gdy w Elidzie założył szkolę, nauczał tylko ustnie. Wedle Diogenesa Laertiosa miał z zawodu być malarzem, a dopiero potem studiować filozofię. Początkowo jego poglądy były bliskie szkole demokryteńskiej. Po wyprawie wojennej Aleksandra Wielkiego, w której walczył, zmienił swoje dotychczasowe życie. Był to wynik kontaktu z perskimi magami i hinduskimi ascetami. Współcześni mu podziwiali jego opanowanie, tolerancję na ból i zupełny brak pychy. Według Laertiosa Pirron płynął statkiem i gdy rozpętała się burza, ludzie zaczęli panikować, ten wskazał im świnię jako przykład opanowania (z całkowitym spokojem jadła swą karmę). Prawdopodobnie miał taki szacunek, że filozofów zwolniono od płacenia podatków, a samego Pirrona mianowano najwyższym kapłanem i postawiono mu posąg.

• Poglądy

• Sceptycy byli przekonani, że nie da się rozstrzygnąć jakichkolwiek kwestii, więc nie chcieli się wypowiadać. Wierzyli, że takie postępowanie da im spokój i szczęście. Nie wiemy jakie są własności rzeczy, więc powinniśmy wstrzymać się od sądów. Początkowo szkoła sceptyczna była powściągliwa w wydawaniu takich opinii. Dopiero uczniowie przeszli do ofensywy i zaczęli wzbudzać w innych postawę sceptyczną. Sceptycy odrzucali wszelkie sądy naukowe, bo były niepewne. Twierdzili, że coś nie jest bardziej pewne, niż twierdzenie przeciwne. Dążyli do równowagi sądów: żaden nie powinien być silniejszy od innych. Pewności nie dają postrzeżenia, pojęcia, indukcja, dedukcja. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różnych ludzi. Te same rzeczy mogą być nawet różnie odebrane przez tą samą osobę wraz z upływem czasu. Postrzeżenia są względne: uzależnione od dystansu i natężenia itd. Nie możemy również poznawać dedukcji i indukcji przez pojęcia, bo te niejednokrotnie są sprzeczne.

• Probabilizm

• Różni ludzie mają różne obyczaje, wierzenia, różnie rozumieją takie wartości jak dobro czy cnota. Do życia wystarczy rozsądne prawdopodobieństwo: probabilizm

• Podsumowanie

• Utrzymanie konsekwentnej postawy sceptyckiej jest niemal niemożliwe. U podstaw twierdzeń tkwią dogmaty. Wedle niektórych sceptycyzm miał prowadzić do fatalnych skutków moralnych.

• Filozofia średniowieczna i nowożytna

• Św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, Kartezjusz i Tomasz Hobbes

• Filozofia średniowieczna

• Królowała filozofia chrześcijańska. Początkowe wieki nie zasłynęły wielkimi filozofami. Wiek XI to rozwój dialektyki (sofistyki średniowiecznej) i sporów wokół roli rozumu i logiki w życiu chrześcijańskim. Bujny rozwój filozofii w wieku XII i XIII - w wieku XII przede wszystkim platonizmu i augustynizmu, w wieku XIII scholastyki.

• Wiek XII to okres sporu o uniwersalia.

• Wiek XIII przynosi załagodzenie sporów filozoficznych, jest natomiast czasem budowania wielkich syntez, z których najważniejszą jest Suma teologiczna św. Tomasza.

• Wiek XIV to epoka nominalizmu - scholastyka upada i dzieli się na via antiqua (filozofia świętego Tomasza i Jana Dunsa Szkota) i via moderna (filozofia nominalistów, przede wszystkim Ockhama). Powoli nadchodzi humanizm i reformacja.

• Święty Augustyn (Aureliusz Augustyn) z Hippony

• Ur. 13 listopada 354 w Tagaście, zm. 28 sierpnia 430 w Hippo Regius (Hippona). Filozof, teolog, organizator życia kościelnego. Święty Kościoła katolickiego, jeden z Ojców i Doktorów Kościoła, znany jako doctor gratiae (doktor łaski). Augustyn urodził się w Tagaście (obecnie Souk Ahras, Algieria). Ojciec miejscowy, rzymski notabl, poganin, matka Monika, pochodziła z patrycjuszowskiej rodziny berberyjskiej, zdeklarowana chrześcijanka (została świętą Kościoła). Szkoły w Tagaście (366) i Madaurze (370); studia w Kartaginie skończone w 374. W 374 założenie szkoły retorycznej w rodzinnej Tagaście, od 375 nauczyciel retoryki w Kartaginie. W 372 został ojcem; syn z nieformalnego związku: Adeodatus, zaakceptowany przez rodzinę. Ok. 372 przystąpienie do manichejczyków. Początek pisarstwa filozoficznego (próba pogodzenia filozofii greckiej z doktryną manicheizmu). Spory z matką o jego konkubinę. W ich wyniku wyjazd na dalsze studia do Rzymu (383). Rzym, zetkniecie z neoplatonizmem, zbliżenie do chrześcijaństwa. W 384 r. wysłany do Mediolanu, jako nauczyciel retoryki. Tam nieformalny przywódca manichejczyków. Mediolan - próby matki nawrócenia Augustyna na chrześcijaństwo i ożenku z pewną kobietą (nie była to matka Adeodata, bo nie była odpowiedniego stanu). Nawrócenie: wpływ matki i kazania biskupa Mediolanu św. Ambrożego, oraz opowieści o anachoretach z Pustyni Syryjskiej. Augustyn razem ze swoim synem przyjął chrzest z 24 na 25 kwietnia 387 roku. W listopadzie tego samego roku śmierć matki. Powrót do rodzinnego miasta i śmierć jego siedemnastoletniego syna. Pierwszy w Afryce klasztor założony wraz z przyjaciółmi za zgodą biskupa Hippony - Waleriusza. Święcenia kapłańskie z rąk biskupa Waleriusza w styczniu 391. Konsekracja Augustyna na biskupa pomocniczego św. Ambrożego w 395 roku. Po śmierci Waleriusza Augustyn jedynym biskupem Hippony aż do śmierci w 430 roku. W roku swej śmierci Hippona i klasztor Augustyna zostały splądrowane przez germańskie plemię Wandalów. Tradycja hagiograficzna podaje, że sam Augustyn stał na murach klasztoru i do końca zachęcał mieszkańców Hippony do obrony.

• Filozofia

• Historycy charakteryzują spuściznę Augustyna jako konsekwentne przystosowanie klasycznego platonizmu do doktryny chrześcijańskiej. Wcześniej takie próby przeprowadzali Orygenes, Pelagiusz, ale to Augustyn dał radę zdołał stworzyć w miarę spójny i przekonujący system filozoficzny przez stworzenie nowych pojęć: iluminacji, łaski i teodycei.

• Poglądy filozoficzne. Teoria poznania

• Cel człowieka to szczęście, które ma znaleźć filozofia. A szczęście daje Bóg. Zatem, by być szczęśliwym trzeba poznać Boga i własną duszę (nie do poznania dążyć). Badanie przyrody jest ciekawe, ale próżne. Poznanie jest możliwe, choć zmysły ulegają złudzeniu, ale nie zawsze i nie każda myśl jest zależna od zmysłów. Niezawodna wiedza - taka, która dotyczy przeżyć wewnętrznych. Można wątpić o istnieniu rzeczy zewnętrznych, ale nie można wątpić o własnym życiu. Zatem najpewniejszy fakt, to własna myśl. Wszystko jest wątpliwe prócz tego, że się jest i ze się myśli”, „we wnętrzu człowieka mieszka prawda”. Augustyn zrywa z obiektywizmem, kieruje myśli ku życiu psychicznemu. Był to wynik chrześcijańskiego zwątpienia w zewnętrzne warunki życia i skoncentrowanie się na zbawieniu i życiu wewnętrznym jako drodze do Boga (średniowiecze poza Baconem nie uprawiało nauki). Co poznajemy? Własne przeżycia i prawdy wieczne. Prawdy wieczne istnieją w Bogu i są od niego zależne. To tzw. boże idee. Prawdziwa wiedza to poznanie bożych idei dzięki iluminacji (oświeceniu). Jest to poznanie umysłowe, intuicyjne, wprost, pozazmysłowe. Umysł widzi bezpośrednio. Aby poznawać prawdy, trzeba oczyścić serce, nie umysł.

• Bóg

• Bóg i dusza są nieśmiertelne. Bóg - ośrodek myśli, centrum rozważań. Ma przewagę nad światem tak, jak przewagę ma dusza nad ciałem, a serce nad rozumem. Bóg najwyższy byt, niezależny, wciąż na nowo tworzy świat (przemiany). Kieruje światem, najważniejszy przedmiot poznania, przyczyna wszelkiego dobra i najwyższe dobro. To osoba, przyczyna, kierownik i sędzia świata.

• Dusza

• Samoistna, spirytualistyczna, nie ma w sobie nic materialnego. Ma swoje części-funkcje: myśl, wola, pamięć, które są niebiologiczne. Dusza jest wszędzie w ciele. Jest od niego doskonalsza, niezniszczalna, nieśmiertelna. Duszę znamy lepiej niż ciało. Ciało to przeszkoda w poznaniu, bo ma za dużo wyobrażeń. Trzeba się od niego oderwać i skupić na duszy. Rozkosz cielesna zasługuje na potępienie, bo przywiązuje do dóbr cielesnych, a nie duchowych.

• Wola i wiara

• Wola stanowi naturę ludzkości. Najważniejsze jest to, czego chce dusza nie rozum. U Boga wola też jest ważniejsza. Poznanie prawdy umożliwia wiara, nie rozum. Wiara i rozum mają się uzupełniać w poznaniu: „zrozum, byś mógł uwierzyć, wierz, byś mógł zrozumieć”.

• Świat

• Mamy dwa światy: realny w materii (czas + przestrzeń) i idealny w Bogu. W przyrodzie nic nie dzieje się bez udziału sił nadprzyrodzonych (Boga). Cała wiedza ostatecznie łączy się w wiedzę o Bogu. Logika, fizyka, etyka to nauki, które obowiązują i są naukami o boskiej podstawie (nauka o przyczynie, o byciu, o dobru). Nie musimy dbać o świat materialny, bo to nicość w porównaniu z Bogiem.

• Świat - teodycea

• Świat jest stworzony przez Boga, pełen cudów, do których ludzie są przyzwyczajeni i już ich nie odróżniają. Świat jest dobry, ale co zrobić z obecnym w nim złem? Bo przecież ono istnieje (nawiązanie do manicheizmu). Zło to nie wytwór Boga, a wolnych stworzeń, to brak dobra. Zło jest nierealne. Nie ma zła absolutnego. Kiedy istoty są złe, odwracają się od dobra lub zwracają się ku dobru mniejszemu (pycha pożądliwości). Zło nie psuje harmonii, to negatyw dobra.

• Państwo Boże

• Dobrzy ludzie to ci, którzy dostąpili łaski Boga. Nie zasłużyli na nią, po prostu ją otrzymali. Zatem człowiek jest odpowiedzialny nie za dobro, a za zło. Łaska to coś ostatecznego. Ludzie dzielą się na tych, którzy dostąpią łaski i tych, którzy jej nie dostąpią. Łaska dzieli ludzkość na zbawionych: Państwo Boże i potępionych: państwo ziemskie. Dzieje świata, to walka obu państw: bożego i ziemskiego w 6 okresach. Ostatni okres to przyjście na świat Chrystusa i koniec dziejów. Czas zostanie pochłonięty przez wieczność.

• Podsumowanie

• Augustyn to najbardziej wpływowy myśliciel chrześcijaństwa. Długo nie miał przeciwników. Była to jedyna ortodoksyjna filozofia do czasów św. Tomasa z Akwinu (XIII w.). Doktryna augustiańska była oficjalną doktryna Kościoła aż do jej zastąpienia przez tomizm po soborze trydenckim.

• Św. Tomasz z Akwinu

• Ur. 1224/1225, zm. 7 marca 1274 r. Filozof scholastyczny, teolog, członek zakonu dominikanów. Neoarystotelik. Jeden z najwybitniejszych myślicieli chrześcijańskich. Święty Kościoła katolickiego. Urodzony w Rocca Secca w Królestwie Neapolu, syn hrabiego Akwinu Landulfa i Teresy Caracciolo. Od 5 do 14 roku życia nauki w klasztorze wuja Siibald (opata zamożnego benedyktyńskiego klasztoru na Monte Cassino). Miał być następcą wuja. Studia sztuk wyzwolonych u Piotra z Hibernii - Uniwersytet w Neapolu. Porzucenie benedyktynów i przyłączenie się do dominikanów. W drodze do Paryża uwięziony przez rodzinę, która chciała, żeby Tomasz objął wysokie stanowisko kościelne. Wytrwał w zamiarze bycia dominikaninem. Studia w Paryżu po uwolnieniu. Dalsze studia w Kolonii jako uczeń Alberta Wielkiego. Uzyskanie stopnia bakałarza biblijnego. Pobyt kilkakrotny na uniwersytecie paryskim, gdzie wykładał sentencje Piotra Lombarda. W 1256 został magistrem teologii oraz wziął czynny udział w sporze między mendykantami a świeckimi profesorami uniwersytetu w Paryżu. Między 1261 a 1265 nauczyciel w szkole dominikańskiej. W 1265-1268 pobyt w Rzymie: nauczanie w tamtejszej szkole dominikańskiej. Jesienią 1268 powrót do Paryża. W 1272 wyjazd do Neapolu, by założyć studium dominikańskie: obowiązki kaznodziei w kościele San Domenico Maggiore. 6 grudnia 1273 silne doświadczenie mistyczne i kryzys zdrowotny. Początek 1274 roku papież wysyłał go na sobór w Lyonie. Podróż mimo złego stanu zdrowia. W drodze postój w zamku swej krewnej, gdzie bardzo się rozchorował. Przeczuwając własną się śmierć, chciał umrzeć w klasztorze. Przewieziony do najbliższego, do klasztoru cystersów w Fossanova w pobliżu Sonnino. Śmierć 7 marca 1274 roku. Po śmierci tytuł doctor angelicus (doktor anielski).

• W 1319 Kościół rzymskokatolicki rozpoczął starania o kanonizację. Akt kanonizacji ogłosił 18 lipca 1323 w Awinionie papież Jan XXII. Atrybutami świętego są: dominikański habit, słońce na piersiach, mitra u nóg, kielich i hostia oraz książka i gołąb. Na soborze trydenckim tylko dwie księgi umieszczono na ołtarzu - Biblię i Summę Teologii Tomasza z Akwinu.

• Teoria poznania

• Przeciwstawianie się św. Augustynowi. Rozdział wiary i wiedzy. Przyznawał istnienie prawd dostępnych rozumowi i zarazem objawionych nieśmiertelnej duszy. Wiedzy odpowiada rozum: poznaje rzeczy materialne, Boga jego istnienie, cechy działania. Ale są pewne prawdy niepojęte dla rozumu: św. Trójca, grzech pierworodny, wcielenie, stworzenie świata w czasie. Zjawiska te są objawiane, a nie poznane przez rozum. Było to nowatorskie podejście. Rozdzielono prawdy ze względu na ich charakter. To, że niektóre prawdy wykraczają poza rozum, nie znaczy, że są z nim sprzeczne. Nie ma tej samej prawdy rozumowej i objawionej o tym samym przedmiocie.

• Teologia a filozofia

• Tomasz dokonał podziału na teologię: opiera się na objawieniu i filozofię polega wyłącznie na rozumie. Filozofia służy teologii: przygotowuje do wiary i jej broni.

• Substancje

• Rzeczy jednostkowe - substancje są dane człowiekowi. To samoistne byty. Są cielesne, składają się z formy i materii. Forma: odpowiada temu, co gatunkowe, to źródło jedności. Materia: to, co indywidualne, różne, mnogość, cielesność. To, co jest cielesne to połączenie formy i materii. To, co czysto duchowe to tylko forma.

• Dualizm: Bóg i świat. Bóg

• Konieczny, niezależny, czysty, prosty akt. Nie mamy wrodzonego i zaszczepionego jego istnienia. Nie da się istnienia Boga wywieść apriorycznie z rozumowania. Boga poznajemy rozumowo, ale nie bezpośrednio. Nie ma on przyczyny, niezmienny, bez początku i końca, niematerialny. Przymioty Boga ustalamy na drodze negacji i eminencji (nieskończone wzmożenie cech istot skończonych). O tym, że Bóg istnieje wiemy z doświadczenia - jest to jedyna droga, mimo że niedoskonała. Analizując byty ziemskie, stwierdzamy, że nie mają w sobie przyczyny swego istnienia.

• Aposterioryczny dowód na istnienie Boga

• Istotę Boga da się wyprowadzić z jego dzieł. Tomasz zaprezentował 5 dowodów kosmologicznych z argumentacją, że szereg doskonalenia się musi się gdzieś skończyć. Dowody:

• Z ruchu: skoro jest ruch, jest też jego pierwsza przyczyna;

• Z niesamoistności świata: musi być samoistna przyczyna niesamoistnego świata;

• Z przypadkowości rzeczy: jest nieprzypadkowa, konieczna istota;

• Z doskonałości: z różnych stopni doskonałości wiemy, że jest istota najbardziej doskonała;

• Celowości powszechnej: celem wszystkiego jest istota najwyższa.

• Świat

• Stworzony z niczego przez Boga, z dobrej woli, na wzór idei Boga, w czasie. Jest uporządkowany, ma celowy rozwój, wedle planu bożego. Bóg tym światem kieruje. Występuje w nim hierarchia bytów o różnym stopniu doskonałości: Bóg - anioły (poznają iluminacją) - człowiek.

• Człowiek

• Hylemorfizm (pojęcie metafizyki Arystotelesa, oznaczające, że każda substancja jest bytem złożonym z czynnika biernego — materii, i czynnika aktywnego — formy). Człowiek to ciało i dusza złączone jak materia i forma. Dusza to forma, coś czynnego i rozumnego.

• Poznanie

• To upodobnienie się podmiotu do poznawanego przedmiotu. Przedmiot odciska w duszy swój ślad, obraz jak zetknie się z ciałem za pośrednictwem zmysłów. Poznanie jest zmysłowe, empiryczne. Nie ma idei wrodzonych. Umysł posługuje się zmysłami, abstrahując od konkretu do ogólnych właściwości. Rozum to władza duszy. Może być czynny i bierny. Rozumem poznajemy tylko gatunki, nie jednostki materialne. Własną duszę poznajemy pośrednio poprzez jej czynności.

• Hierarchia dóbr

• Wyższość ogółu nad jednostką. Uniwersalizm. Pierwszeństwo rozumu w wyborze dóbr. Ostatecznym celem jest szczęście jako poznanie Boga. Bóg jest ostatecznym celem i miarą czynów ludzkich. Iluminizm, wiedza aprioryczna, intuicja, dusza nieśmiertelna, wolna wola, opatrzność boża są niepewne. Człowiekowi wystarczy samo doświadczenia.

• Podsumowanie

• Tomasza i Augustyna łączy wiele wspólnych poglądów, ale opierali się na różnych fundamentach. Tomizm atakowano, miał przeciwników wśród franciszkanów, broniących Augustyna. Tradycje tomizmu podtrzymali dominikanie i jezuici, a także Watykan. W 1879 r. papież Leon XIII w swej encyklice nawoływał do odnowy filozofii i teologii w duchu Tomasza: neotomizm.

• Filozofia nowożytna

• Trudno ją zakwalifikować. Nie miała tak jednolitego charakteru jak średniowieczna. Przyjmuje się, że zaczęła się wraz z Kartezjuszem. Jej koniec przypada na połowę XIX wieku (śmierć Hegla w 1831). Część badaczy dzieli ja na trzy okresy:

• Odrodzenie (XV-VI w.),

• Systemy nowożytne (XVII w.),

• Oświecenie i krytyka (XVIII w.).

• René Descartes (Kartezjusz, Des Cartes)

• Ur. 31 marca 1596 r. w La Haye-en-Touraine (obecnie Descartes) w Turenii. Zm. 11 lutego 1650 r. w Sztokholmie). Francuski filozof, matematyk i fizyk. Jeden z najwybitniejszych uczonych XVII w. Prekursor nowożytnej kultury umysłowej. Starego szlacheckiego rodu. Wychowany u jezuitów w La Fleche (1606-1614). Studia w Paryżu: inżynieria wojskową, tytuł naukowy z dziedziny prawa na Uniwersytecie w Poitiers. W 1618 zaciąg do armii holenderskiej. Udział jako żołnierz w wyprawach wojennych w Holandii, następnie pod Tillym w Niemczech. Zainteresowania: optyka, chemia, mechanika, anatomia, embriologia, medycyna, astronomia i meteorologia. Wywarł wielki wpływ na filozofię i naukę następnych stuleci. Jako żołnierz zwiedził pół Europy. Studia prawa i medycyny. Od roku 1628 przez 16 lat swego życia żył w Holandii w ukryciu. 12 razy zmienił mieszkanie dwanaście razy. W roku 1629 zaczął wykładać na Uniwersytecie we Francken.W 1649 przyjął zaproszenie królowej szwedzkiej Krystyny do Sztokholmu (chciała studiować filozofię i skorzystać z jego rad przy organizowaniu szwedzkiej akademii nauk). Godzina konsultacji przypadła na piątą rano, w nie ogrzewanej sali. Kartezjusz nie był w stanie znieść zimna i zmarł rok później. Prawdopodobnie zgon wywołały komplikacje przeziębienia, które zmieniło się zapalenie płuc. Ostatnie dni choroby były tak niezwykłe jeżeli chodzi o objawy, że podejrzewano, iż śmierć nie była wynikiem choroby, a np. otrucia.Kartezjusz nigdy nie miał żony, ale miał nieślubną córkę Francine (1635-1640) ze związku ze służącą Helene Jans.

• Miejscowość, w której się urodził zmieniła nazwę na Descartes w 1969 r.

• Poglądy

• Jego twórczość charakteryzowała tendencja do upraszczania. Zanegował tradycję scholastyczną. Był przekonany, iż tylko to, co da się poznać, „jasno i wyraźnie” jest prawdziwe. Prawda to to, co jest jasne, proste i wyraźne, co ujmujemy intelektem. Przyroda była dla niego prosta przejrzysta, jak prosty i przejrzysty był skończony świat. Prawdziwa nieskończoność jest tożsama z doskonałością i maksymalną prostotą. Umiarkowany racjonalizm w epistemologii.

• Bóg, świat

• To absolut, na którego nie możemy nakładać żadnych ograniczeń. Stwórca wiecznych prawd (oczywistości logiczne, istoty rzeczy, prawa fizyki). Nasz świat to wynik jego upodobań. Uczony ma odtwarzać reguły narracji bożej. Świat nie jest ufundowany na gruncie metafizyki. Przejrzysty poznawalny. To zbiór rzeczy dający się manipulować.

• Człowiek - dualizm duszy i ciała.

• Człowiek to połączenie dwóch substancji: duszy, której atrybutem jest myślenie i ciała, czyli materii. Człowiek jako byt myślący dokonuje pewnych aktów świadczących o istnieniu świadomości. Myślenie i bodźce fizyczne spotykają się w szyszynce. Ona jest łącznikiem obu substancji. Dla Kartezjusza materia była nieatomistyczna.

• Idealizm

• Kartezjusz wprowadził 3 składniki poznania, idee:

• Idee wrodzone.

• Idee nabyte.

• Idee skonstruowane

• Idea Boga: zaszczepiona, najprawdziwsza, najdoskonalsza i najlepsza.

• Byty matematyczne: niezależne, istnieją w myślach. Jedynie matematyka to nauka.

• Cogito, ergo sum

• Metoda postępowania badawczego: to u filozofa wątpienie metodyczne we wszelkie dotychczasowe źródła wiedzy, systematyka kolejnych kroków dowodowych, analiza i dedukcja, ideał prostoty, jasności i wyraźności każdej treści myślowej. Miała ona umożliwić zbudowanie jednej uniwersalnej nauki. Wychodząc od wątpienia metodycznego Kartezjusz poszukiwał „archimedesowego punktu”, niepodważalnego i pewnego fundamentu wiedzy. Tym punktem było słynne cogito: ja jestem, ja istnieję — to pewne”.

• Przyroda

• Cała przyroda i zwierzęta mają mechanistyczną naturę. Kartezjusz uważał, że zwierzęta to takie „nakręcone” maszyny.

• Błądzenie

• Błędy pojawiają się, gdy wypowiadamy sądy. To przerost woli nad wiedzą umysłu. Wola w sposób wolny kieruje się ku celom, których rozumem człowiek nie ogarnia. Wiedza się stopniuje, a wola nie. Stąd błędy.

• Podsumowanie

• Wielu filozofów uważa Kartezjusza za swego duchowego ojca. Idea cogito otworzyła drogę filozofii podmiotu, a także nowej, nieprzedmiotowej metafizyce, idea zaś wolności zrodziła tendencje woluntarystyczne i egzystencjalistyczne.

• Tomasz Hobbes

• Ur. 5 kwietnia 1588 w Westport w Anglii, zm. 4 grudnia 1679 w Hardwick Hall. Angielski filozof i myśliciel polityczny. Religijna rodzina angielska. Ojciec gwałtowny z charakteru, protestancki duchowny. Porzucił rodzinę, gdy Thomas chodził do szkoły. Studia Uniwersytecie Oksfordzkim. Podróże po Francji i Włoszech. Tłumaczenie Tukidydesa. Poznanie w podróży Kartezjusza. Studiowanie dzieł filozoficznych po powrocie do Anglii. Roku 1640 przeniesienie się do Paryża na 11 lat ze względów politycznych. Powrót do stron rodzinnych w 1651 roku. Pobyt dworze króla Karola II Stuarta (uczył go w Paryżu). Schronienie na dworze i aktywność i twórczość do końca swego długiego życia.

• Poglądy. Materializm i mechanicyzm.

• Mechanistyczna i materialistyczna koncepcja świata. Hobbes wychodzi z filozofii przyrody. Dla niego to nauka o ciałach i ruchu. Wszystko to, co nas otacza to złożony mechanizm. To, że widzimy jest wynikiem wewnętrznych ruchów ciała, które są wywołane przez ruchy przedmiotów zewnętrznych. Światu zewnętrznemu zawdzięczamy uczucia chęci, miłość, ból i strach, pęd ku władzy i uwielbieniu.

• Jednostka, egoizm, instynkt i rozum

• Jednostka w stanie natury (hipotetyczny stan pierwotny) jest z natury egoistyczna i rywalizuje o wszystko ze wszystkimi (wojna wszystkich ze wszystkimi i człowiek człowiekowi wilkiem). Dąży do przyjemności i unika cierpienia. Ludzie nie korzystają ze swej wolności, tylko walczą o przetrwanie. Ale człowiek jest też jednostką obdarzoną instynktem samozachowawczym i rozumem. Dokonuje bilansu i dochodzi do wniosku, że ma dwie alternatywy albo bezpieczeństwo i rezygnacja z części swej wolności, albo nieograniczona wolność, ciągłe zagrożenie i anarchia.

• Umowa społeczna w filozofii

• Koncepcja prawno-polityczno-filozoficzna. Występująca w doktrynach prawa natury, w myśl której społeczeństwo i państwo powstały w wyniku porozumienia się jednostek, które poprzednio żyły w „stanie natury”. Teorie umowy mają charakter normatywny. Są narzędziem krytyki konkretnych sytuacji społeczno-politycznych. Przedstawiciele: Hobbes, Locke, Rousseau.

• Umowa społeczna u Hobbesa

• Ludzie zawierają umowę społeczną dla ochrony siebie przed zagrożeniem. Jest ona podstawą władzy i porządku społecznego. Zawarcie umowy przebiega dwuetapowo. Jednostka rezygnuje z części swych praw i żądań. Suweren staje na straży umowy sam będąc poza umową. Autorytaryzm, silny władca. Państwo powstaje razem z powstaniem społeczeństwa. Umowa jest zawarta jednorazowo. Umowę można zerwać, gdy władca przestanie zapewniać obywatelom bezpieczeństwo. Państwo i władca są źródłami ładu i bezpieczeństwa. Ma ono za zadanie normować zachowanie i czuwać nad przestrzeganiem prawa. Wszelkie ideologie służą dobru państwa, utrzymują ład.

• Moralność

• Nie było jej w stanie natury. Powstała w momencie zawarcia umowy społecznej. Daje się skodyfikować na gruncie uprzednio ustalonego przez suwerena prawa.

• Filozofia nowożytna

• John Locke, David Hume, Immanuel Kant i Georg Hegel

• John Locke

• Ur. 19 sierpnia 1632 w Wrington, Wielka Brytania. Zm. 28 października 1704 w Oates, Wielka Brytania. Lekarz angielski filozof, polityk, politolog i ekonomista. Twórca klasycznego empiryzmu oraz rządów demokratycznych. Twórca teorii wartości pieniądza w ekonomii. Wg legendy przyczynił się do powstanie demokratycznych rządów w USA. Rodzina purytańska spod Londynu. Ojciec miejscowym prawnikiem, działaczem politycznym z czasów rewolucji purytańskiej Cromwella. Nauka w elitarnej Westminster School w Londynie i w Christ Church College Uniwersytetu w Oksfordzie. Studiował chemię i medycynę, teologię i filozofię, zwłaszcza pisma Kartezjusza i Hobbesa. Znał wiele sław jak: Robert Boyle (opiekun naukowy; zapoznał Locke'a z atomistyczną teorią materii, filozofią racjonalistyczną koncepcjami empirystycznymi Bacona) i Isaac Newton. Doktorat pod wpływem pod wpływem tych idei poprzedników: „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”. Oprócz tego, w ramach studiów w Christ College, Locke został lekarzem. Sekretarz i lekarz wpływowego polityka, tworzącego właśnie ministerstwo ds. kolonii brytyjskich - Lorda Shaftesbury. Jonh Locke członkiem Towarzystwa Królewskiego. Prowadził korespondencję między rządami poszczególnych kolonii a rządem Anglii. Podróże służbowe po niemal wszystkich koloniach brytyjskich. Wg legendy napisał konstytucję dla stanu Karoliny, której jednak w owym czasie nie zatwierdził jego szef. Dokument ten był później prawzorem konstytucji USA. Kres kariery po spisku przeciw królowi Karolowi II. Ucieczka do Francji na kilka lat i tułaczka po Europie przez kilkanaście kolejnych lat. Żył z oszczędności i pisał. Po kolejnym prześladowaniu udał się do Holandii. Wrócił do Anglii po zdetronizowaniu Jakuba II Stuarta w roku 1689. Zajął się karierą naukową: katedra medycyny Christ Church College w Oksfordzie. Powołany do odtworzenia ministerstwa kolonii, w którym do końca życia pełnił później funkcję osoby odpowiedzialnej za kolonie północnoamerykańskie.

• Poglądy. Empiryzm.

• Wszelka wiedza, wszystkie wyobrażenia i sądy powstają na drodze doświadczenia. Ono jest pierwotnym źródłem wiedzy. Poznanie nie jest wrodzone, bo ludzie nie zgadzają się między sobą co do najważniejszych zasad. Wiedza powinna służyć celom praktycznym i wiązać się z użytecznością. Poznajemy w oparciu o zmysły, wiedza powstaje dzięki nim.

• Idee

• Nie ma idei wrodzonych, bo gdyby były, to jak je odróżnić i dlaczego nie obowiązują wszędzie. Idea to to, co w umyśle odpowiada rzeczom, to kopia rzeczywistości. Powstaje przez wrażenia i impresje. Impresja jest wrażeniem wpadającym w zmysły. Idee są niezależne od naszej woli i kontroli. Rodzaje idei:

1. Proste: powstają w wyniku kontaktu z rzeczywistością za pomocą jednego lub kilku zmysłów (np. zimno, ciepło, twardość);

2. Złożone: połączenie idei prostych (np. lód);

3. Abstrakcyjne idee: powstają w umyśle; empiryzm Locke'a jest przełamany.

• Substancja to idea negatywna. Nie mamy zmysłów, które by o niej informowały. Metafizyka jest niepoznawalna dla zmysłów, ale tezy metafizyczne są do przyjęcia. Wiedza metafizyczna opiera się na wierze; istnienie Boga da się dowieść za pomocą dowodów scholastyków.

• Umowa społeczna

• Ludzie są z natury równi. Nierówność to wynik kultury. Posiadają rozum, co odróżnia ich od zwierząt. W stanie natury mają: rozum, wolność, własność i moralność. Dążą do zachowania siebie i swych dóbr. Dobra zawłaszczane są poprzez pracę. Stan natury jest dyskomfortowy, bo nie ma nad nimi sędziego, który rozwiązywałby spory. Umowa społeczna ma zapewnić ochronę zdrowia i majątku. Ludzie w zamian za te dobra rezygnują z części swej wolności i uprawnień. Zawarcie umowy odbywa się dwuetapowo:

• Założenie społeczeństwa (wspólnoty).

• Założenie państwa: umowa powiernictwa pomiędzy społeczeństwem a władcą.

• Wszyscy ludzie są objęci prawem, podlegają władcy, który ma ich chronić i rozstrzygać ewentualne spory. Umowa jest dwustronna: poddani przestrzegają prawa, a władza troszczy się o poddanych. Gdy władza staje się tyrańska lub nielegalna (uzurpator), ludzie mogą się zbuntować. Prawo do buntu nie będzie prowadziło od razu do każdorazowego zrywania umowy, bo ludzie nie lubią stanu rozchwiania i braku bezpieczeństwa. Taka opcja jest gwarantem dobrego funkcjonowania władzy.

• David Hume

• Ur. 7 maja 1711 w Edynburgu, zm. 25 sierpnia 1776 tamże. Filozof, pisarz i historyk. Urodził się w Szkocji, wychował w Anglii, żył we Francji i w Anglii. Średnio zamożna ziemiańska rodzina. Nauka w Edynburgu. Wykształcenie polityczne, historyczne i ekonomiczne. W latach 1734-1737 pobyt we francuskim Fleche (Kraj Loary). Podczas tego pobytu napisał swoje najważniejsze dzieło: Traktat o naturze ludzkiej (wyd. 1739-1740) i szereg pism z estetyki i filozofii polityki. Główne dzieło skrytykowała opinia publiczną. Jego poglądy były na tyle nowatorskie i śmiałe, że nie miał szans na karierę akademicką. Nie udało mu się zdobyć katedr uniwersyteckich z filozofii moralnej na Uniwersytecie w Edynburgu i z logiki w Glasgow. Utrzymywał się na prywatnych posadach. Pracował jako bibliotekarz w Edynburgu, gdzie zajął się pisaniem Wielkiej Historii Anglii. W roku 1748 Hume napisał Badania dotyczące rozumu ludzkiego. W latach 1763-1766 był sekretarzem poselstwa w Paryżu. Był to czas, gdy wreszcie dosięgła go zasłużona sława i zaszczyty. Był lubiany i podziwiany. Służył w dyplomacji. Po 1769 r. odsunął się od życia politycznego i zamieszkał w Edynburgu. Jako postać niezależna spokojnie spędził resztę życia. Prywatnie miał być człowiekiem obdarzonym urokiem osobistym. Charakteryzował go cięty dowcip i zarazem łagodność i znajomość charakterów ludzkich. Był i filozofem i mężem stanu. Był niezwykle wcześnie dojrzałym umysłem. Gdy miał 21 lat powstał zasadniczy zrąb jego filozofii, 23, gdy zaczął pisać i 28, gdy opublikował. Cała jego twórczość filozoficzna pozostała od tego czasu w niezmienionej postaci.

• Poglądy. Empiryzm

• Cała wiedza pochodzi z doświadczenia. Hume nie badał rzeczy, których ludzi doświadczają, ale to jak je sobie przedstawiają. Przedstawienia dzielił na:

• Impresje (teraźniejsze, świeże, aktualne, pierwotne, zawsze subiektywne) Mogą występować tez impresje refleksyjne osiągane na drodze introspekcji.

• Idee (wtórne, wydobyte z pamięci, mniej wyraźnie).

• Idee pochodzą od wrażeń. Wrażenia są pierwowzorami, a idee tylko kopiami wytwarzanymi przez umysł. Idee mają wartość o ile są wiernym odbiciem wrażeń. Doświadczenie to zbiór idei powstałych na bazie impresji i powstałych idei.

• Krytyka związku przyczynowo-skutkowego i substancji

• W epistemologii mamy dwa rodzaje badań: stosunki pomiędzy ideami i fakty. Stosunki pomiędzy ideami to np. matematyka. Jest prawdziwa, mimo że nie mamy w rzeczywistości trójkąta czy twierdzeń matematycznych. Relacje miedzy ideami są pewne i oczywiste. Fakty nie są tak oczywiste i pewne. Prawdy dotyczące faktów, czyli rzeczywistości nie są konieczne. Idee wiąże ze sobą nie przyczyna i skutek, a ich występowanie koło siebie, podobieństwo i częstotliwość. To nawyk każe ludziom sądzić, że istnieje coś takiego jak związek przyczynowo-skutkowy (strzelanie z fuzji). Nie mamy zmysłów rejestrujących materię i związek przyczynowo skutkowy. Są przecież skutki bez przyczyn: (fuzja, która sama strzela). Nie ma podstaw do przyjęcia, że wrażenia mają przyczyny w zewnętrznych substancjach materialnych czy duchowych. Są tylko wrażenia.

• Filozofia moralna

• Człowiek jest istotą, która przede wszystkim czuje, a potem myśli. Celem ludzkiego działania są uczucia: uczucie aprobaty (towarzyszy mu przyjemność) i dezaprobaty (przykrość). Ludzie powszechnie reagują na te same czyny, są istotami współdoznającymi, a ich postępowanie wyznacza charakter ludzki i zasada wewnątrzgatunkowej sympatii i życzliwości. Egoizm nie prowadzi do szczęścia jako celu, a altruizm.

• Estetyka. Dobry krytyk sztuki

• Aby krytyk sztuki był dobry w tym, co robi musi spełnić następujące warunki:

• Wolność od uprzedzeń: deprawują i wypaczają ocenę. Gotowość i otwartość na inne kierunki. Pozbycie się uprzedzeń religijnych.

• Doświadczenie w obcowaniu ze sztuką.

• Nauka oceniania.

• Zdolność do wyjścia poza modę we własnej epoce i towarzyszące jej prądy w sztuce.

• Immanuel Kant

• Ur. 22 kwietnia 1724r. w Królewcu, zm. 12 lutego 1804 w Królewcu.Profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim. Racjonalista, najwybitniejszy przedstawiciel oświecenia. Twórca filozofii krytycznej (transcendentalnej) - podmiot jest poznawczym warunkiem przedmiotu. Agnostycyzm względem tak zwanych rzeczy samych w sobie (np. Boga) oraz aprioryzm w stosunku do zjawisk. Urodził się w Królewcu w rodzinie rzemieślniczej o tradycjach pietystycznych (pietyzm - nurt w luteranizmie, miał na celu rozbudzanie uczuć religijnych i pogłębianie wiary przez organizowanie wspólnej modlitwy oraz czytanie i omawianie Pisma Świętego). Kant całe życie spędził w rodzinnym mieście. W 1732 rozpoczął naukę w Collegium Fridericianum, gdzie otrzymał wychowanie w duchu pietyzmu. W latach 1740-45 odbył studia na wydziale teologicznym uniwersytetu w Królewcu. W 1746 roku był zmuszony przerwać naukę w związku ze śmiercią ojca. Aby utrzymać się przy życiu, został prywatnym nauczycielem w latach 1748-55. Kontynuował własne badania przez 10 kolejnych lat. W tym okresie zdobył szczególną znajomość fizyki Newtona. W 1755 r. uzyskał doktorat na podstawie dysertacji De igne. Udało mu się dostać pracę na uczelni jako Privatdozent (1755-70), Jego pensja nie była wysoka, więc dorabiał dalej dając prywatne lekcje. Podobno tłumaczył się, że lubi towarzystwo pięknych i wykształconych kobiet. Wreszcie został profesorem w 1770 r. i pracował na uczelni do 1796r. Wykładał filozofię, logikę, matematykę, geografię i pedagogikę. W 1768 i 1788 został rektorem. Bycie pedagogiem bardzo go zajmowało, przestał uczyć dopiero na trzy lata przed śmiercią. Mimo to nadal prowadził samodzielne badania filozoficzne. Efektem badań było wydanie w 1781 Krytyki czystego rozumu i późniejszych prac. Do końca życia pozostał kawalerem. Prowadził nudny, oschły i pedantyczny tryb życia. Charakteryzowała go również dyscyplina wewnętrzna oraz siła woli. Popularna opowiastka mówi, że był niezwykle przewidywalny i regularny. Według jego czynności codziennych ludzie nastawiali swoje zegarki. Zmarł w rodzinnym mieście.

• Twórczość

• Rozwój poglądów filozoficznych Kanta dzieli się na 2 okresy: przedkrytyczny, gdy podlegał jeszcze w znacznej mierze tradycji naukowej, w której się kształcił, i okres krytyczny, w którym sformułował swą własną, oryginalną filozofię krytyczną.

• Do głównych prac z okresu przedkrytycznego należą: O uczuciu piękności i wzniosłości, Marzenia jasnowidzącego objaśnione przez marzenia metafizyki. Za cezurę rozdzielającą okres przedkrytyczny od krytycznego przyjmuje się datę wydania rozprawy De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis (1770). Główne dzieła z okresu krytycznego to: Krytyka czystego rozumu, Krytyka praktycznego rozumu, Krytyka władzy sądzenia, Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, Uzasadnienie metafizyki moralności, Religia w obrębie samego rozumu, Projekt wiecznego pokoju (nowe tłumaczenie: Do wiecznego pokoju).

• Poglądy

• Kant przeszedł ewolucję od racjonalizmu w kierunku empiryzmu. Ostatecznie wypracował własne stanowisko, zarzucając zarówno racjonalizmowi (oskarżanemu przez empiryzm o poznawczy dogmatyzm), jak i empiryzmowi (oskarżanemu przez racjonalizm o poznawczy sceptycyzm) brak krytycyzmu, tzn. refleksji nad samą strukturą poznania i jego możliwościami. Swoje badania nazywał transcendentalnymi, bo dokonywał w nich wykroczenie poza zastaną wiedzę.

• Filozofia teoretyczna: Krytyka czystego rozumu

• Kant zastanawiał się: dlaczego w metafizyce nie udało się dotąd stworzyć równie spójnego systemu jak w matematyce lub fizyce? Chciał w swych badaniach dokonać przełomu w nowożytnej nauce. Badał warunki poznania naukowego — metoda transcendentalna. Ten sam mechanizm chciał potem wykorzystać w metafizyce. W Krytyce czystego rozumu zajął się krytyczna analizą umysłu ludzkiego i jego ograniczeń. Krytyka tychże ograniczeń doprowadziła go do tezy nazwanej przez niego „przewrotem Kopernikańskim w filozofii”. Kant stwierdził, że nasze poznanie nie musi być w cale zgodne z przedmiotem Wprost przeciwnie „przedmioty muszą dostosowywać się do naszego poznania” i jako takie (dostosowane) nam się pojawiają. Tym, co poznajemy są fenomeny, czyli zjawiska (gr. phaenomena). Natomiast nie jesteśmy w stanie dotrzeć do „rzeczy samych w sobie”, czyli noumenów. Możemy o nich tylko myśleć. Wiedza powstaje na bazie doświadczeń poza małym wyjątkiem: sądów syntetycznych a priori (taka jest cała matematyka lub zasada przyczynowości w przyrodoznawstwie”. Poznanie u Kanta jest nazwane transcendentalnym: jest to wszelkie poznanie, które zajmuje się nie przedmiotem poznania, ile naszym sposobem poznawania tego przedmiotu. Poznanie odnosi się zatem do poznawania fenomenów za pomocą tzw. naturalnego wyposażenia człowieka. Podmiot poznający porządkuje rzeczywistość ujmując ją w formy własnego rozumu:

• formy zmysłowości: czas liniowy i przestrzeń trójwymiarowa

• kategorie intelektu (języka): ilość jakość modalność i stosunek.

• Przedmiot poznania musi się do nich „dopasować” (stąd „przewrót Kopernikański”). Dlatego wszelkie poznanie musi być jednocześnie racjonalne i empiryczne (pojęcia bez treści wrażeniowych są puste, treści wrażeniowe bez pojęć są ślepe).

• Krytyka metafizyki

• Metafizyka stawia problemy ( dusza: nieśmiertelna i wolna, istnienie Boga, natura świata), wobec których doświadczenie nie dostarcza żadnych danych. Dlatego w tym przypadku niemożliwe jest tworzenie wiedzy przy wykorzystaniu kategorii rozumu; np. „naukowe” dowodzenie istnienia Boga za pomocą kategorii przyczynowości prowadzi jedynie do sprzeczności (dialektyka rozumu). Podobnie jest z kosmologicznymi sporami na temat świata. Ta racjonalna kosmogonia doprowadziła do powstania 4 antynomii, na które nie ma odpowiedzi: (p ۸ q) v (¬p ۸ ¬q)

• Czy świat jest skończony w czasie i przestrzeni?

• Czy do jego istoty przynależy substancja prosta?

• Czy wszystko ma swoją przyczynę?

• Czy w świecie panuje konieczność czy przypadkowość

• Odpowiedzi Kanta: jeżeli dusza istnieje, to jest noumenem, świat jest noumenem. Bóg istnieje, bo świat jest tak złożony, że musi być jakaś jego przyczyna. Nie da się udowodnić istnienia Boga bezpośrednio.

• Etyka a religia

• W Religii w obrębie samego rozumu Kant głosił niezależność etyki od religii — prawo moralne zachowuje ważność nawet dla kogoś, kto by uważał, że nie ma Boga. Ponieważ etyka nie zapewnia szczęścia i nie gwarantuje zwycięstwa nad złem, człowiek musi się jednak ostatecznie odwołać do Boga — etyka prowadzi w sposób naturalny do religii. Jedyną treścią dojrzałej religii jest moralność: religia to poznanie etycznych obowiązków jako Bożych przykazań.

• Etyka: Krytyka praktycznego rozumu

• Etyka stała się jednocześnie symbolem bezwzględnego rygoryzmu moralnego oraz bezinteresowności i poszanowania godności człowieka. O moralnej wartości czynu decyduje jedynie motyw, którym kieruje się wola, a nie skutek działania (jak twierdzili utylitaryści). Dlatego np. ten kupiec, który nie oszukuje swoich klientów, aby ich nie stracić, zachowuje się pragmatycznie, natomiast etycznie jedynie ten, który nie oszukuje, ponieważ nie należy oszukiwać. Uczucia i pożądania zmysłowe skłaniają do realizowania własnego szczęścia, tymczasem człowiek powinien całkowicie podporządkować wolę rozumowi i bezinteresownie, z samego poczucia obowiązku działać zgodnie z dyktowanym mu przez rozum prawem moralnym - rygoryzm, kantyzm, deontologia.

• Dwa imperatywy Kantowskie

• Prawo moralne wyraził Kant w dwóch imperatywach w imperatywie kategorycznym i hipotetycznym:

• Imperatyw kategoryczny: postępuj tak, jak byś chciał, by zasada twojego postępowania stała się obowiązującym prawem.

• Imperatyw hipotetyczny: nigdy nie traktuj człowieka jako środka, ale zawsze zarazem jako cel.

• Postępując etycznie człowiek realizuje swoją wolność, nie ma natomiast gwarancji na osiągnięcie szczęścia. Aby mieć nadzieję na bycie szczęśliwym, musi założyć istnienie Boga.

• Estetyka: Krytyka władzy sądzenia

• Piękno nie jest cechą dzieła sztuki, to stan wewnętrznej harmonii władz poznawczych człowieka wywołany zetknięciem z dziełem sztuki. Piękno to symbol tego, co moralnie dobre. Nie tkwi ono w całym przedmiocie, lecz w jego formie. Poznanie estetyczne jest bezinteresowne, nieskażone pożądaniem, podmiot napawa się wrażeniem, jakie wywołuje przedmiot, a nie pojęciem o nim.

• Do wiecznego pokoju

• W pismach historiozoficznych wyrażał typową dla oświecenia wiarę w postęp. Istotą postępu jest to, że człowiek w coraz większym stopniu posługuje się rozumem. Zaproponował filozoficzną interpretację idei zniesienia wojen. Wojny hamowały postęp naukowy i handel i tak przeszkadzały w rozwoju ludzkości. Gdyby jeszcze ład społeczny udało się w pełni oprzeć na racjonalnych prawach, na świecie zapanowałby wieczny pokój. Proponował utworzenie federacji niezależnych państw żyjących w harmonii - dlatego został nazwany duchowym ojcem Unii Europejskiej.

• Georg Wilhelm Friedrich Hegel

• Ur. 27 sierpnia 1770 w Stuttgarcie, zm. 14 listopada 1831 w Berlinie. Filozof niemiecki; przedstawiciel idealizmu; twórca absolutnego, dialektycznego systemu filozoficznego i filozofii ducha. Oschłe flegmatyczne usposobienie starca nawet w młodym wieku. Okropny mówca łączący niejasność terminów z pedanterią. Pochodził ze Szwabii, z rodziny urzędniczej. Początkowo studiował teologię w Tybindze, jego kolegami byli Friedrich Hölderlin i Friedrich Schelling. Dopiero w 1801 roku zajął się filozofią. Wykładał na uniwersytecie w Jenie jako docent, potem profesor. Tam też zaprezentował swoje poglądy w Fenomenologii ducha (1806). Opuścił to miasto z powodu działań wojennych. W latach 1808—1816 był dyrektorem gimnazjum w Norymberdze. W roku 1816 otrzymał profesurę w Heidelbergu, tworząc następne dzieło. W roku 1818 został zatrudniony jako profesor w Berlina. Tutaj dogoniła go własna sława. Na jego wykłady ściągały tłumy z kraju i zza granicy. Stał się urzędowym filozofem Prus. Większość katedr filozoficznych z czasem została obsadzona jego uczniami. Umarł w pełni sił umysłowych i fizycznych na cholerę podczas epidemii, która wybuchła w Berlinie w 1831 r.

• Idealizm. Dialektyka

• Dualizm myśli i rzeczy był błędny. Myśl istniała pierwotnie przed rzeczami. Hegel wychodzi od najbardziej ogólnego i niekwestionowanego pojęcia: od bytu. Z niego wyprowadza wszelkie inne pojęcia. Metoda ta, zwana dialektyczną, polega od przechodzenia od jednego terminu lub tezy do jego przeciwieństwa, a następnie od nich do wyższego stanowiska: do ich syntezy, zniesienia przeciwności. Ilustracja byłby zapis: teza + antyteza = synteza.

• Niemiecki termin zniesienie to słowo: Aufhebung: znosić (usunąć) i wynosić (do góry). Słowo to ma zarazem znaczenie negatywne i afirmatywne.Dialektyka jest zauważalna wszędzie. Cały świat to nieustanna synteza wyłaniających się sprzeczności. To ciągła zmienność. Wszystko w świecie rozwija się w myśl dialektyki: duch, indywiduum, natura.

• Duch

• Duch jest pierwszą postacią, w jaką przyobleka się byt. Duch ewoluuje: może być bytem subiektywnym - pojęcie (duch w sobie), bytem obiektywnym - przyroda (duch dla siebie) i duchem - bytem absolutnym (wszystko duch). Świat jest historią rozwoju, ewolucji ducha absolutnego. Przechodzi on przez etapy rozwoju do pełnej świadomości. Wyobcowuje się i ponownie się jedna ze sobą. Każdemu etapowi rozwoju ducha odpowiada inna nauka:

• Logika: poznanie ducha w sobie, jego konieczności w dialektycznym rozwoju

• Filozofia przyrody: obejmuje poznanie ducha w swej swoistości, ducha dla siebie.

• Filozofia ducha: nauka o duchu, który powraca z innobytu do siebie. Jest to synteza dwóch poprzednich etapów rozwoju ducha, zawiera pełną świadomość dokonanego przejścia.

• Filozofia ducha

• Ona również wywodziła różne postacie ducha:

• Duch subiektywny (przyroda, świadomość, życie psychiczne).

• Duch obiektywny (prawo, państwo, moralność).

• Duch absolutny (sztuka, religia i filozofia). Duch absolutny powstaje się dzięki samoświadomości ducha

• Twórczość artystów, religia i twórczość filozoficzna, to rozmaite wyrażenia jednego i tego samego ducha absolutnego

• Filozofia dziejów

• Historia ludzkości toczy się przechodząc z jednego stanu - tezy - w jego przeciwieństwo, czyli antytezę. Duch świata wędruje w czasie i przestrzeni. Chcąc zrealizować świadomość wolności, wybiera te narody, które tej wolności mają najwięcej. Przeskakuje z jednego narodu w drugi podczas wojny (dla Hegla wojna była czymś dobrym). Tylko podczas wojny jeden naród może wykazać swoja wyższość nad innym. Najlepszym narodem, obdarzonym największą ilością wolności jest naród niemiecki i państwo Prusy.

• Konflikt pana i niewolnika

• Człowiek jest w rozdarciu. Jest on jednocześnie panem i niewolnikiem swojego losu. Niby ma wolność, ale jego postępowania wyznacza rozwój ducha.

• Filozofia współczesna

• Karol Marks, Friedrich Nietzsche, Edmund Husserl i Martin Heidegger

• Karol Marks

• Ur. 5 maja 1818 r. Trewir, Królestwo Prus. Zm. 14 marca 1883 r. Londyn, Wielka Brytania. Filozof, działacz polityczny. Współpracował z Fryderykiem Engelsem. Pochodzenie żydowskie. Zainteresowania prawem i filozofią. Pobyt w Paryżu, kontakt z socjalistami, przyjaźń z Engelsem. Powrót do Niemiec, wiosna ludów. Emigracja do Anglii, Marks utrzymywany przez Engelsa.

• Materializm, realistyczna teoria poznania.

• Przeciwnik idealizmu, zwolennik materializmu. Świat jest w całości materialny. Materia jest jedyną pierwotną i samoistną postacią bytu. Marks nie przeczył, że istnieje duch, ale jeśli istnieje, to tylko na podłożu cielesnym. Życie psychiczne to wytwór materii. Nie jest samodzielne. Realizm: świat duchowy to pochodna materii. Rzeczy materialne są niezależne od spostrzeżeń i są poznawalne. Wiedza o świecie materialnym jest całkowicie wiarygodna i obiektywna. Życie jest postacią materii, tak samo jak psychika. Nie jest mechanizmem a tworem materii.

• Dialektyka, materializm dialektyczny

• Dialektyka jest własnością materialnej przyrody. Przyroda nieustannie się rozwija i jest i w ciągłym ruchu. Wytwarza nowe jakości. Przyjmuje coraz to nowe postacie. Motorem zmian jest walka wewnętrznych przeciwieństw. Materializm dialektyczny sprzeciwiał się metafizyce, którą pojmował jako filozofię absolutu. Alternatywą była dialektyka: filozofia zmiennego bytu.

• Ludzie, materializm historyczny

• Człowiek poznawany jako konkretny byt w określonym miejscu i czasie. Ludzie najlepiej są poznawani w socjologii i historii. Dzieje ludzkie podlegają takim samym prawom jak przyroda. Ludzie żyją społecznie i wchodzą między sobą w interakcje. Czynnikiem decydującym o rozwoju, ustroju społeczno-politycznym i kulturze jest sposobów zdobywania środków do życia. W historii pojawiło się 5 typów ustrojów:

• Gmina pierwotna;

• Niewolnictwo;

• Feudalizm;

• Kapitalizm;

• Socjalizm.

• Jest wyraźna korelacja między tym jak ludzie żyją i myślą. Konflikty pojawiają się, gdy stosunki społeczne nie nadążają za rozwijającą się gospodarką.

• Etyka

• Prawo, filozofia i moralność jest zależna od ustroju gospodarczego. Sprzeciw koncepcji moralności jako tworu absolutnego, wiecznego, ahistorycznego, ponadklasowego. MORALNOŚĆ JEST ZAWSZE KLASOWA. Moralność usprawiedliwia lub broni interesy klasy pracującej.

• Friedrich Wilhelm Nietzsche

• Ur. 15 października 1844 r. w Röcken w okolicach Naumburga. Zm. 25 sierpnia 1900 r. w Weimarze. Filozof, filolog klasyczny i pisarz. Podobno niesamowity szczęściarz. Filozof zdominowany przez płciowość. Urodził się jako obywatel Saksonii. Umarł jako bezpaństwowiec. W 1849 śmierć ojca, pastora luterańskiego. Wychowywany w Naumburgu przez matkę, siostry, babki i dwie ciotek. 1854-58 nauka w miejscowym gimnazjum. 1858-64 słynna szkoła w Pforta. W tym czasie zafascynowała go antyczna Grecja, zwłaszcza Platon i Ajschylos. 1864 początek studiów z filozofii w Bonn. 1865 przenosiny do Lipska. W tym okresie porzucił chrześcijaństwo. Zaraz po studiach otrzymał katedrę filologii klasycznej na uniwersytecie w Bazylei, jeszcze przed uzyskaniem doktoratu (nadał mu go później bez egzaminu uniwersytet w Lipsku). Służba wojskowa w wojnie francusko-pruskiej przerwana chorobą (prawdopodobnie weneryczną). Powrót na uniwersytet. Przyjaźń z Ryszardem Wagnerem (1868-1876), który był inspiracja dla Nietzschego w formułowaniu własnych koncepcji tragedii i sztuki. Połączyła ich miłość muzyki i fascynacja filozofią Schopenhauera. Osłabienie przyjaźni i jej definitywne zerwanie (bo Wagner był samolubny, zawistny, pragnący sławy, zadufany w sobie, autorytarny, małostkowy, sympatyzujący z nacjonalizmem i chrześcijaństwem). Wiosna 1879 rezygnacja z katedry w Bazylei z powodu złego stanu zdrowia. 10 lat tułaczki po Europie i próby leczenia w różnych miejscowościach w Szwajcarii i we Włoszech. Praca pisarska i rozwój filozoficzny. W końcu 1888 r. objawy szaleństwa. W styczniu 1889 początek pobytu w klinikach Bazylei, później w Jenie. Po kuracji zamieszkał u matki, a gdy ta zmarła z siostrą w Weimarze, gdzie zmarł. Przyznawał się do polskich korzeni (zniemczona rodzina Nickich), chwalił Polaków, Niemców ganił. Człowiek chory, wątły, delikatny (bóle głowy, kilkudniowe migreny, wymioty, bóle oczu, co groziło ślepotą). Zarażony syfilisem i obciążony genetycznie po ojcu, który miał guza mózgu.

• Pisarstwo filoz. N. dzieli się na 3 okresy.

• W okresie pierwszym napisał m.in.: Narodziny tragedii, czyli Hellenizm i pesymizm i Niewczesne rozważania; Wpływ Wagnera.

• Prace charakterystyczne dla drugiego okresu to: Ludzkie, arcyludzkie, Jutrzenka, Wiedza radosna; wpływ Darwina.

• Trzeci okres: Tako rzecze Zaratustra, Poza dobrem i złem, Z genealogii moralności, Zmierzch bożyszcz, Antychryst, Antychrześcijanin. Przekleństwo chrześcijaństwa, Ecce homo, Wola mocy; własna twórczość.

• Apollo i Dionizos

• Życie określił jako tragiczne. W Narodzinach tragedii pisał, że Grecy, choć zdawali sobie sprawę z rzeczywistego stanu życia, nie poddawali się pesymizmowi, ale przekształcali życie poprzez sztukę. Czynili to zgodnie z formą dionizyjską bądź apollińską. Dionizos był symbolem strumienia samego życia, łamiącego wszelkie bariery i ograniczenia. Apollo zaś symbolizował światło, miarę i powściągliwość. Estetyczne przekształcanie świata i życia mogło więc dokonać się przez rozciągnięcie estetycznej zasłony, czyli przedstawienie (forma apollińska z jej sztukami plastycznymi i dramatem), bądź przez triumfalną afirmację życia i świata jako woli, czyli uznanie zarówno wszystkich mroków, jak i radości (forma dionizyjska z jej sztukami: tragedią i muzyką).

• Relatywistyczna teoria poznania

• Poznanie tak, jak inne czynności jest uwarunkowane potrzebami życiowymi. Służy zadaniom praktycznym. Prawdą jest tylko to, czego wymaga życie. Obiektywna i bezwzględna prawda jest złudzeniem. Umysł ludzki nie odbiera wiernie rzeczywistości, tylko ją fałszuje. Rzeczywistość jest nieustanną zmiennością, a rozum, aby ja poznać musi ją zatrzymywać i utrwalać. Nasze prawdy to złudzenia, do których przywykliśmy, i o złudności, których nie pamiętamy. A najbardziej fałszywe są pojęcia filozoficzne, jak absolut czy substancja.

• Względność wartości

• Wszystko, co uważany za wartości i dobra jest względne, zwłaszcza wartości moralne. Nie ma moralności obiektywnej, obowiązującej powszechnie. Każdy ma taką, jakiej potrzebuje, by osiągnąć cele życiowe. Moralność jest wynikiem takiego, nie innego charakteru ludzi ja wytwarzających.

• Panowie i niewolnicy

• Moralność dzieli się na moralność panów i niewolników. Panowie są silni, dostojni, godni, stanowczy, sprawni, pewni i bezwzględni w dążeniu do swych celów. Niewolnicy są słabi, cenią litość, miłosierdzie, miłość, altruizm, wrażliwość serc, względność, pokorę. Kiedyś światem rządzili panowie i ich moralność. Niestety niewolnicy, których było więcej, zbuntowali się i zwyciężyli. Narzucili w ten sposób panom swoją moralność. Nastąpiło wywrócenie do góry nogami poprzedniego systemu. Wcieleniem moralności niewolników jest moralność chrześcijańska, która nie tylko skrywa prawdziwe motywy, np. poczucie zależności od innych pod maską cnoty cierpliwości, ale usiłuje zniszczyć dumną potęgę panów. To, że niewolnicy kierują się swoją moralnością nie jest złe; złe jest, że tą moralnością kierują się też panowie. To zwyrodnienie i dekadencja.

• Przewartościowanie wszystkich wartości

• Nietzsche chciał przewartościowanie wszystkich wartości w świecie: wartości niewolników. Wskazał, że to, co za wartościowe uchodzi, w istocie nim nie jest. W ich miejsce postulował moralność i wartości panów. Najwyższym dobrem dla niego było niczym nieograniczone życie. Tylko ono miało wartość bezwzględną. Wolność powinna przysługiwać tylko tym, co są w stanie ją wywalczyć i utrzymać. Ludzie nie są z natury równi. Są lepsi i gorsi. Altruizm to egoizm ludzi słabych.

• Poza dobrem i złem

• Filozofia Nietzschego miała być poza dobrem i złem ze świata niewolników. Sam siebie nazywał amoralistą. Był przeciwnikiem moralności, czyli wszelkiego stawiania ponad życie jakichkolwiek wartości duchowych. Celem człowieka powinno być życie same w sobie.

• Nadczłowiek

• Własna koncepcja człowieka jak liny rozpiętej pomiędzy zwierzęciem a nadczłowiekiem. Będzie to ktoś przypominający rzymskiego cesarza z duszą Jezusa Chrystusa, jednoczesne wcielenie Goethego i Napoleona Bonapartego, ktoś łączący w sobie siłę charakteru i woli, niezależność, namiętność, afirmację życia i wysoką kulturę. Człowiek staje się nadczłowiekiem dzięki „woli mocy”, która jest irracjonalną podstawą życia. W chwili obecnej nadczłowieka nie ma, ale można i należy go wyhodować. Ludzkość zaczęła od moralności panów i do niej wróci. Ta moralność będzie moralnością nadczłowieka.

• Śmierć Boga

• Bóg umarł. Ludzie współcześni nie odczuwają już i nie dostrzegają bożej obecności jak kiedyś w antyku czy w średniowieczu. Kiedyś, jak człowiek zgrzeszył, czekała go kara. Obecnie ludzie nie muszą się już go bać i liczą na jego miłosierdzie. Skoro Bóg się nad nami lituje, to czy piekło jeszcze istnieje? Komu potrzebny taki Bóg? Nikomu, więc został przeniesiony do abstrakcji, zapomniano o nim.

• Teoria wiecznego powrotu

• Koncepcja pitagorejczyków, Heraklita i stoików: wszystko, co istniało kiedyś — powróci, świat odrodzi się w kołowym obiegu dziejów. Dla Nietzschego było to oczekiwanie na narodziny nadczłowieka.

• Edmund Husserl

• Ur. 8 kwietnia 1859, zm. 27 kwietnia 1938r. Filozof, twórca nowoczesnej fenomenologii. Członek wielu prestiżowych organizacji naukowych. Pochodził z żydowskiej rodziny, zamieszkałej w Prościejowie na Morawach. Ukończył gimnazjum w Ołomuńcu. Studia w Lipsku: matematyka, fizyka, filozofia i astronomia. W 1876 roku ciąg dalszy na Uniwersytecie Berlińskim, studia filozofii i matematyki. W 1881 w Wiedniu wykłady Franza Brentano, które wywarły duży wpływ na jego późniejszą filozofię. W 1883 roku doktorat za pracę o rachunku wariacyjnym. Asystentem na Uniwersytecie w Berlinie. Służba wojskowa. Studia u Brentana w Wiedniu, gdzie poznał Karla Stumpfa (również ucznia Brentano). Habilitacja pod kierunkiem Stumpfa habilitował się. W 1887 roku otrzymał katedrę na Uniwersytecie w Halle. Spór z Gottlobem Frege o istotę logiki. Krytyka prac Kazimierza Twardowskiego. Po kilku latach prace nad Badaniami logicznymi. (próba opisania swoich poszukiwań czystej logiki, teorii matematyki i teorii poznania). Odkrycie natury fenomenów. Praca w Getyndze (1901). W 1916 katedra filozofii we Fryburgu Badeńskim. 1928 emerytura i dalsze prowadzenie wykładów do 1933 roku. Wiele jego dzieł nie zostało dokończonych, bo Husserl często zmieniał poglądy.

• Psychologizm

• W pierwszym okresie swej twórczości chciał sprowadzić prawa logiki i arytmetykę do praw psychologicznych. W Badaniach logicznych i pod wpływem Fregego a także neokantyzmu, stał się krytykiem i przeciwnikiem psychologizmu. Stwierdził, że nie da się zredukować logiki do psychologii. Nie można tworów logicznych (pojęcia, sądy, wnioski) traktować jako fakty psychiczne. Były one przedmiotami idealnymi, pozaczasowymi.

• Intencjonalność. Świadomość.

• W filozofii Husserla świadomość jest intencjonalna, czyli zawsze jest świadomością czegoś, zwraca się ku czemuś. Husserl odróżnia akty psychiczne (akt świadomości w terminologii husserlowskiej to noeza) od tego, do czego te akty intencjonalnie się odnoszą, czyli obiektów świadomości (noematów).

• Fenomenologia

• W 1901-13 Husserl zajął się zagadnieniami teorii poznania w ogóle (zwłaszcza doświadczenia). Zarysował koncepcję filozofii, która byłaby nauką ścisłą, w odpowiedzialny sposób wyjaśniającą podstawowe pojęcia i zasadnicze twierdzenia. Miała nią być czysta fenomenologia spełniająca funkcje i zadania „filozofii pierwszej”. Była to nauka filozoficzna badająca istoty fenomenów jako bezpośrednie dane czystej świadomości (Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii). Środkiem do odkrycia dziedziny czystej świadomości miała być „redukcja fenomenologiczna” (redukcja transcendentalna -pyta o najbardziej podstawowe warunki naszego poznania), polegająca na „zawieszeniu” lub zneutralizowaniu naturalnego przeświadczenia o istnieniu świata realnego i wszelkich innych przedmiotów poznania (epoche - wzięcie w nawias). Redukcja miała realizować hasło „powrotu do rzeczy” za pomocą opisowych analiz i rozróżnień mających za zadanie wykrycie istoty przedmiotu badanego w bezpośredniej naoczności. Taka fenomenologia miała stwierdzać tylko to, co oczywiste. To, co się jawi, czyli fenomeny. Fenomenologia miała charakter ejdetyczny: badała nie same zjawiska, ale ich istotę. Do ustalenia tego, co jest dane bezpośrednio i oczywiste nie jest przydatna ani dedukcja, ani indukcja. Pierwszym i niezastąpionym źródłem całego poznania jest intuicja. Przez nią umysł wchłania i odbiera to, co mu ukazuje świat.

• Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna

• Kryzys polega na tym, iż nauka europejska utraciła kontakt z bezpośrednim doświadczeniem i ostateczną subiektywnością. Nastawiła się wyłącznie na pojęciowo określony świat „obiektywny” nauki. zapomniała, że ten świta nauki jest jedynie wyższą formę obiektywizacji nadbudowującej się nad światem, w którym żyjemy (Lebsenswelt). Nauka zapomniała o świecie nas otaczającym.

• Martin Heidegger

• Ur. 26 września 1889 w Meskirch, zm. 26 maja 1976 we Fryburgu Bryzgowijskim (Badeńskim). Twórca ontologii fundamentalnej, której przedmiotem jest analiza „bycia”. Studia na uniwersytetach we Fryburgu oraz Marburgu pod kierunkiem Henryka Rickerta. W roku 1928 został profesorem filozofii. 23 kwietnia 1933 roku, został rektorem Uniwersytetu we Fryburgu. Dokładnie rok później podał się do dymisji. Główny egzystencjalista niemiecki. Jego filozofia przypomina studium antropologiczne dotyczące konkretnych sytuacji.

• Nazizm

• Filozof dał się „uwieść” nazizmowi już w 1931r. Na wiecach nazistów występował publicznie i wygłaszał referaty. Został nawet członkiem NSDAP (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników). Do ostatnich dni wojny regularnie opłacał składki członkowskie dla NSDAP. Gdy naziści doszli do władzy aktywnie współpracował z gestapo. Przez jego donosy wiele osób aresztowano i wysłano do obozów koncentracyjnych (m.in. prof. Hermanna Staudingera późniejszego noblistę, jego byłego studenta i kolegę Eduarda Baumgartena). Wyrzekł się swojego nauczyciela: Husserla, bo ten był żydem (co prawda ochrzczonym, ale jednak). W 1950 r. w publicznym liście ogłosił, iż sam padł ofiarą Hitlera. Pisał to w listach do Jaspersa i Hannah Arendt. Bronił się, przekonując, że to jego poglądy filozoficzne skierowały go w stronę nazizmu: ratunek przed dwoma zagrożeniami współczesnej cywilizacji - amerykanizacją i sowietyzacją. Jego filozofia to próba odpowiedzi na pytaniem o sens bycia, określane przez niego samego jako fundamentalne. Interesował się też analizą ontologiczną ludzkiego bycia (jestestwa, Dasein). Doszedł do wniosku, że techniczny język filozofii nie jest w stanie sprostać jego wymaganiom. Nie potrafi wyrazić tego, co chciał przekazać. W rezultacie stworzył szereg nowych metaforycznych poetyckich terminów. Uwielbiał spekulować, grac słowami, pisać zagmatwanym językiem.

• Sein und Zeit

• Dla filozofa kluczowe był pomijany przez dotychczasową filozofię problem nie bytu, kwestia bycia tegoż bytu. To, co odróżnia byt od bycia, to różnica ontologiczna.

• Dasein

• Jest to punkt wyjścia, to pewien szczególny byt, nazwany jako Dasein. To jedno słowo mieści w sobie wiele treści, których nie da się prosto opisać. Polskie tłumaczenia to Jestestwo, Przytomność, Bycie-tu-oto, Jawnobycie, Obecność. Upraszczając Dasein to człowiek (przy uwzględnieniu, że nie da się obu tych terminów utożsamić). Jest to byt, który kroczy w kierunku bycia. Ten specyficzny sposób bycia, to egzystencja. Egzystując Dasein sprawia, że byt uobecnia się. W każdym momencie Dasein jest-już-w-świecie (czyli jest w rzeczywistości, która go otacza). Dasein i świat są od siebie zależne. Stanowią dwa elementy struktury bycie-w-świecie. Nie ma żadnego "obiektywnego" świata istniejącego bez Dasein i nie ma Dasein jako czystej formy bycia bez świata. Świat i człowiek na siebie wpływają. Dasein projektuje świat i siebie, ale nie oznacza to jednak, że jest "wolny", że może być kim chce i stwarzać świat jak chce. Klasyczne pojęcie wolności tu nie pasuje. Dasein egzystując, zawsze równocześnie projektuje świat. Istnieje jako byt projektujący i zawsze jest-już-w-jakimś-świecie. On nie wybiera egzystencji, on jest zawsze już w nią "rzucony". Człowiek jest zarazem wolny, jak i nie ma wyboru w dużym uproszczeniu.

• Egzystencja autentyczna i nieautentyczna

• Dasein jest zawsze otwarte i niezakończone. Musi wciąż przekraczać zastany świat, wykraczać w nieznanym kierunku. Kroczyć ku byciu. Jednak bycie nie jest czymś. Byt jest, natomiast bycie stanowi warunek możliwości bytu, horyzont, na którym byt może się ujawnić. Zatem bycie (życie) nie jest bytem. Jest więc nie-bytem, nicością. Dasein kroczy w nicość. Wie, że jest, że nie ma żadnego punktu oparcia. Otaczający go świat jest tylko kruchą nieistotną strukturą. W końcu, że śmierć będzie jego nieodwołalnym kresem jako ostateczna i nieprzekraczalna możliwość bycia.

• Nicość

• Bycie Dasein okazuje się zatem Byciem-ku-Śmierci. Nicość jest urzeczowiona. Staje się czymś realnym i istniejącym. Nicość nicuje - wiedzie ku śmierci. Odkrycie, że zmierzamy ku śmierci wywołuje trwogę. Jednostka skłania się ku ucieczce w stan upadania. Upadanie to egzystencja nieautentyczna. To niemal całkowite zapomnieniem Bycia i skupieniem uwagi na bycie wewnątrzświatowym, który wydaje się być niezależnym od Dasein. Człowiek w upadku daje się oszołomić światem, jako miejscem swojskim, dającym oparcie i uzasadnienie. Ale trwogi nie da się do końca wyzbyć. Ona nada gdzieś czyha i zmusza człowieka do ciągłej ucieczki. Egzystencja nieautentyczna nie jest czymś nagannym i godnym pożałowania. To naturalny stan człowieka. Można się z niego wyzwolić, wkraczając na drogę egzystencji autentycznej czyli takiej, która pokaże właściwy sens jego bycia i sens bycia w ogóle.

• Troska - całościowe ujęcie egzystencji Dasein

• Dasein cały czas projektuje.

• Dasein jest zanurzone w świecie.

• Dasein upada i odwraca się od bycia, skupia na drobnostkach.

• Zatroskanie rządzi relacjami międzyludzkimi. Właśnie to zatroskanie usensawnia istnienie ludzkie w wymiarze codzienności.

• Gadanina „się”. Narzędziowość

• Ludzie robią różne rzeczy, bo tak się robi. Robi się, czyta się, mówi się. Ale nikt nie wie, czym jest to „się”. Człowiek działa wśród narzędzi. Jest zanurzony w świecie. Narzędzia to inni ludzie, narzędziem jest wszystko.

• Filozofia współczesna

• Bergson, Sartre, neopozytywizm i personalizm.

• Henri Bergson

• Ur. 18 października 1859 r. w Paryżu. Zm. 4 stycznia 1941 r. również w Paryżu. Filozof francuski żydowskiego pochodzenia. Noblista z dziedziny: literatura. Ojciec Michał Bergson polski Żyd z Warszawy, matka Żydówka z rodziny wywodzącej się z Anglii i Irlandii. Studia z filozofii w École Normale Superieure. Wykłady z filozofii w liceach i w École, potem w College de France. Katolicyzm uznał za najpełniejszą formę judaizmu i z chęcią przyjąłby chrzest, gdyby nie fala antysemityzmu w Europie, zwłaszcza w Niemczech. Po części literat, po części filozof. Zainspirowany ewolucjonizmem Herberta Spencera. Nie zostawił po sobie szkoły filozoficznej. Krytyk poznania naukowego, piewca intuicji.

• Poglądy moralne

• Zrąb poglądów moralnych został zawarty w „Dwóch źródłach moralności i religii” z 1932 r. Moralność opisał na podstawie materiału empirycznego: korzystał z badań Emila Durkheima. Moralność nie działa według jakiś określonych praw moralnych, wymyka się im.

• Religia dynamiczna i statyczna i moralność zamknięta i otwarta

• Religia i moralność mają dwa źródła: biologiczno-społeczne i mistyczne. Oba te zjawiska wyrastają z różnych źródeł i błędem jest poszukiwanie wspólnego fundamentu dla religii statycznej i dynamicznej, jak i błędem jest szukanie fundamentu dla moralności zamkniętej i otwartej.

• Moralność zamknięta

• Zamyka grupę na interesy, mentalność i wpływy innych grup. Dzieli ludzi na małe grupki. Przeciwdziała niebezpiecznym dla grupy skłonnościom egoistycznym jednostek. Społeczeństwo samo wytwarza normy i zasady, których zadaniem jest utrzymać status quo. Poczucie obowiązku jest wytworem presji, ma za zadanie zachować jedność grupy.

• Moralność otwarta

• Jest wytworem jednostek. Zmierza do realizacji jakiegoś celu, nakierowana na jakiś wzorzec. Ma swoich świętych i mistyków. Są to ludzie będący przykładem, geniusze moralni. Twierdzą oni, że moralność dotyczy wszystkich, a nie tylko małych grup. Z tego typu moralności wywodzą się wspaniałomyślność i sprawiedliwość.

• Religia statyczna

• Jak moralność, utrzymuje w całości społeczeństwo. Zapewnia psychiczne bezpieczeństwo, dobre samopoczucie jednostek. Jest mechanizmem obronnym przed śmiercią i cierpieniem. Wytwarza dla wygody takie pojęcia jak: nieśmiertelna dusza, Bóg stwórca świata. Im bardziej religia się rozwija, doskonali, tym bardziej ujawnia się pierwiastek duchowy. Religia ta się przekształca.

• Religia dynamiczna

• Powstaje na bazie religii statycznej. Jej źródłami są m.in. mistycy i święci (św. Teresa, św. Jan od Krzyża) Religia ta inspiruje do kierowania się miłością do całej ludzkości w postępowaniu. Dzięki mistykom ludzkość ma stać się jednym, wielkim duchowym ciałem skupionym wokół miłości, jaką jest Bóg.

• Intuicja a intelekt

• Intelekt jest źródłem wiedzy potocznej i naukowej. Służy ona praktycznym potrzebom człowieka i sprawia, że działamy skutecznie. Pozwala żyć. Nie dostarcza prawdziwej wiedzy o świecie. Bergson nawiązywał do Heraklita i przyznał mu rację, traktując zmienność jako podstawową zasadę rzeczywistości.

• Intelekt

• Unieruchamia żywą zmienną rzeczywistość, aby przeprowadzić analizy naukowe. Upraszcza rzeczywistość, koncentruje się na tym, co istotne, powtarzalne, kieruje się schematyzmem. Dzieli rzeczywistość na fragmenty (dzieli objętościowo i ilościowo itp.). Mechanizuje i relatywizuje.

• Intuicja

• Prowadzi do poznania ostatecznego, absolutnego i niekorygowalnego. Pojęcie intuicji występowało wcześniej już u Kartezjusza, Spinozy, a nawet u Husserla, ale było ono poznaniem intelektualnym. U Bergsona intuicja to przeciwieństwo poznania intelektualnego. To rodzaj uświadomionego instynktu. Poznanie intuicyjne jest bezinteresowne (wiedza dla niej samej), to poznanie bezpośrednie, przenikające do wewnątrz rzeczywistości. Co poznajemy? Świat duchowy, przyrodę.

• „Ewolucja twórcza”

• Bergson zaakceptował ewolucję jako fakt niepodważalny, odnoszący się do całości świata. Odrzucił rozumienie ewolucji jako mechanicznego przystosowania się organizmów do środowiska. Ewolucja to twórczość: polega na pojawianiu się nowych zjawisk w świecie, których wcześniej nie było. Materia stawia organizmom opór, hamuje, a ewolucja nie daje się zatrzymać. Istnieje pewna życiowa siła, która tą ewolucję generuje: to élan vital.

• Élan vital

• Élan vital (poryw życia) ma duchową naturę, znajduje ujście w rozwoju życia organicznego. Jest źródłem aktywności i twórczości. Dokładnie nie wiadomo skąd on się bierze. Poryw życia (metaforycznie) to para, która znajduje się we kotle pełnym wrzącej wody i jest pod takim ciśnieniem, że aż unosi pokrywkę na kotle. Świat poprzez działanie, élan vital jest jak wybuchający granat, a jego rozpryskujące odłamki stygną w postaci świata materialnego.

• Witalizm

• Koncepcję Bergsona zalicza się do nurtu tzw. filozofii życia - witalizmu.

• Egzystencjalizm

• Współczesny kierunek filozoficzny i literacki. Został zapoczątkowany w XIX w. przez Sorena Kierkegaarda. Przedmiotem filozofii jest indywidualna egzystencja jednostki ludzkiej (egzystencja = istnienie), jej wolność i odpowiedzialność, nadzieja i rozpacz oraz rozumienie własnego istnienia w konkretnej sytuacji. Egzystencjalizm rozwijał się głównie we Francji i w Niemczech. Dzieli się zazwyczaj na:

• ateistyczny (J.P. Sartre. A. Camus, M. Heidegger) - istnienie ludzkie jest absurdem i nie ma oparcia w istocie wyższej;

• chrześcijański (G. Marcel, K. Jaspers) - kierował się nadzieją życia wiecznego w innej niż dotychczasowa forma.

• Jean-Paul Charles Aymard Sartre

• Ur. 21 czerwca 1905 w Paryżu, zm. 15 kwietnia 1980 w Paryżu. Powieściopisarz, dramaturg, eseista i filozof francuski. Przedstawiciel nurtu filozoficznego - egzystencjalizmu. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1964 (odmówił jej przyjęcia). Sumienie narodowe Francji. Synem zawodowego oficera wojsk inżynieryjnych i matki, pochodzącej ze znanej rodziny intelektualistów z Alzacji. Przez dziadka był spokrewniony z Albertem Schweitzerem. Gdy Jean-Paul miał dwa lata zmarł mu ojciec. Wychowały go same kobiety, które strasznie go rozpieszczały, co podobno wytworzyło w nim narcystyczne podejście. Dzięki dziadkowi wcześnie zainteresował się literaturą i nauką. W 1917 jego matka po raz drugi wyszła za mąż, a Sartre rozpoczął naukę w liceum w La Rochelle. Nie znosił tego okresu, bo brakło mu opieki i miłości kobiet z rodziny; zwłaszcza matki. W 1921 wrócił do matki do Paryża. Kontynuował kształcenie w liceum Henryka IV. Miał wybitne zdolności przywódcze. Wyjątkowo uzdolniony prowokator. Studia w elitarnej École Normale Supérieure w Paryżu. Tam swoim pacyfistycznym skeczem w 1927 spowodował dymisję dyrektora. Czytał ponad 300 książek rocznie i pisał ogromne ilości piosenek, poematów, opowiadań i powieści. Tak wielki oryginał, że z tego powodu nie obronił za pierwszym razem pracy doktorskiej z filozofii. Podczas przygotowań do powtórnego egzaminu poznał Simone de Beauvoir, w której zakochał się i nazywał swoją „konieczną miłością”. Mimo to miał mnóstwo licznych związków z innymi kobietami. W 1929 Sartre i de Beauvoir otrzymali doktoraty z filozofii (on- z pierwszą lokatą, ona- z drugą). Obowiązkowa służba wojskowej, potem nauczyciel w Hawrze, czego nienawidził. Był idolem uczniów. Następnie praca w Instytucie Francuskim w Berlinie, gdzie studiował fenomenologię Husserla. W 1938 opublikował swoją książkę La Nausée (Mdłości). Była to powieść filozoficzna i częściowo autobiograficzna. W 1939 zmobilizowany, nie walczył (okres dziwnej wojny), tylko pisał po 12 godzin dziennie. Pierwszy raz walczył w czerwcu 1940. Został jeńcem uwięzionym w obozie niemieckim - działalność kulturalna, sztuki teatralne. Wolność w 1949 dzięki fałszywemu zaświadczeniu lekarskiemu, działalność w paryskim ruchu oporu. Po wojnie działalność publicystyczna (m.in. do "Le Figaro”). Sartre stał się sławnym i popularnym pisarzem i filozofem dzięki gazecie filozoficzno-literackiej „Les Temps modernes” założonej w 1945. Organizacja słynnych zebrań intelektualistów (m.in. Simone de Beauvoir, Maurice Merleau-Ponty) w Saint Germain des Prés, gdzie propagował egzystencjalizm. Sartre stał się zwolennikiem marksizmu, ale potępiał stalinizm (do czasu) i kapitalizm. Chciał Europy "neutralnej i socjalistycznej". Nie udało mu się założyć własnej partii politycznej i zbliżył się do Francuskiej Partii Komunistycznej. Zerwał z nią po okrutnym zdławieniu powstania węgierskiego przez wojska radzieckie w 1956. Jego aktywne poparcie dla walki narodowo-wyzwoleńczej w Algierii skończyło się podłożeniem bomby pod jego dom w 1962. Sartre przeżył, bo go wtedy nie było w domu. W latach 60 próby pogodzenia egzystencjalizmu z marksizmem; pisał książki analizujące XIX wiek i twórczość literacką Flauberta. Chorował, bo nałogowo brał amfetaminę i pił alkohol. W 1964 odmówił przyjęcia Nobla za autobiograficzną powieść Słowa (Les Mots). Powiedział wtedy, że nikt nie powinien być "uwieczniony" za życia. Tak samo odmówił przyjęcia Legii Honorowej i profesury w College de France, bo te tytuły "ograniczyłyby jego wolność". Angażował się w polityczną działalność w 1968 w Paryżu: agitował, organizował demonstracje, dyskutował z robotnikami i studentami, protestował. Popierał rozmaite nurty lewicowe i feministyczne. W 1972 miał wylew krwi do mózgu i stracił wzrok, ale wciąż działał: dyktował książki, artykuły, prowadził debaty, interweniował. W wieku 75 lat Sartre umarł na obrzęk płuc. Przed śmiercią poprosił o spowiedź, mimo że całe życie walczył z religią. Jego pogrzeb na cmentarzu Montparnasse w Paryżu zgromadził ponad 50.000 ludzi.

• Metafizyka: człowiek i świat

• Istnienie poprzedza istotę / egzystencja poprzedza esencję. Gdy rozważamy naturę przedmiotów wytworzonych przez człowieka, to ISTOTA POPRZEDZA ISTNIENIE. Zanim przedmiot powstał jego znaczenie i przeznaczenie zostało już ustalone. Jeżeli chodzi o człowieka to zawsze ISTNIENIE POPRZESZA ISTOTĘ. Człowiek Najpierw się rodzi i rozwija, a dopiero potem staje się kimś. Autodeterminacja - Sartre uważał, że pogląd, iż człowieka kształtuje środowisko jest mitem. Kształtuje on sam siebie na mocy własnych, niewymuszonych decyzji. Jest to wyjątkowa cecha człowieka. Człowiek, gdy tłumaczy się wpływem środowiska, tak naprawdę błądzi. Środowisko kształtuje człowieka tylko wtedy, gdy ten na to pozwala. Rozróżnienie istoty i istnienia u Sartre'a jest protestem przeciwko przedmiotowemu ujęciu człowieka.

• Cechy egzystencji ludzkiej

• Człowiek to byt intencjonalny, gdy chce poznać przedmiot, musi się na niego nakierować. Troska - istnienie ludzkie jest przepełnione trwogą, otaczający go świat ciągle mu zagraża. Trwoga - podlegamy pewnym emocjom. Trwoga jest wynikiem świadomości, że ludzkie życie jest skończone, śmierć to katastrofa, nie podlega racjonalnemu osądowi. Życie ludzkie jest absurdem, zmierzaniem ku śmierci. Myśl o niej pojawia się od czasu do czasu i burzy spokój. Nie jest to wynik żadnej obsesji, tylko zaznaczenie faktu, że jesteśmy śmiertelni. Poza egzystencją jest tylko nicość. Człowiek może liczyć tylko na siebie: Boga nie ma.

• Egzystencja autentyczna i nieautentyczna

• Życie nieautentyczne jest powszechne. Człowiek dostosowuje się do środowiska, w którym żyje: rodzina, praca, nauka. Przyjmuje określone zasady i wzorce. Żyje tak, jak się żyje w danej społeczności. Jest zabsorbowany codziennością i przyzwyczaja się do określonych sytuacji. Człowiek zapomina o tym, kim jest i co chce robić.

• Sytuacja graniczna (wystąpiła też u Jaspersa i Heideggera) jest przebudzeniem. Człowiek jest świadkiem lub uczestnikiem tragedii: choroba, zagrożenie życia, śmierć bliskich. W obliczu takich wydarzeń jednostka zaczyna intensywnie myśleć o własnym życiu. To, co dawniej było ważne, traci swój status. Pojawia się egzystencja autentyczna. Wiemy już, kim jesteśmy i czego chcemy. Mamy świadomość charakteru własnego istnienia.

• Wolność

• Jest konstytutywną cechą egzystencji, zawsze występuje w człowieku. Trwoga, troska, egzystencja są wtórne. Wolność to konieczność dokonania wyboru. Nie ma ucieczki od wolności ani rezygnacji. Co do pewnych istotnych spraw musimy dokonać wyboru, nawet niepodjęcie decyzji, jest decyzją. Jesteśmy skazani na wolność. Istnieje tzw. wybór pierwotny: rozstrzygamy jak żyć, a kolejne decyzje są jego konsekwencją. Tak pojęta wolność nie gwarantuje szczęścia, często może nawet unieszczęśliwiać.

• Odpowiedzialność

• Skoro człowiek sam decyduje, to też sam ponosi odpowiedzialność. Nie może jej przerzucić na kogoś lub coś innego, bo jest to zamaskowanie i tchórzostwo lub nikczemność. Na warunki zewnętrzne człowiek powołuje się, gdy chce zagłuszyć wyrzuty sumienia. Ten pogląd był napiętnowaniem odpowiedzialności zbiorowej i prób tłumaczenia się za zbrodnie hitlerowskie rozkazem lub wpływem otoczenia.

• Filozofia społeczna

• Innego człowieka można uchwycić jako podmiot, ale to wiąże się z przykrymi konsekwencjami. Inny podmiot patrząc na mnie, zmusza mnie do emocjonalnego podejścia i wtedy widzę go jako spojrzenie innego, kiedy ja jestem tego spojrzenia nieświadomy. To wypływanie ze mnie mojej podmiotowości i umieszczanie jej w innym to „wewnętrzny krwotok”. Świat moich przedmiotów to moje zjawiska, które organizuje tak, jak chce. Gdy inny przyłapuje mnie na czymś wstydliwym, to mój świat narzędziowy jest kradziony przez innego, który inaczej projektuje te same przedmioty. Mój świąt narzędziowy wycieka ku innemu źródłu sensu. Istotą relacji międzyludzkich jest konflikt, od którego nie ma ucieczki i dlatego Sartre napisał: „piekło to inni”.

• Neopozytywizm

• Neopozytywizm zwany jest także kołem wiedeńskim i pozytywizmem logicznym, empiryzmem logicznym. Był to empirystyczny i logiczny kierunek filozoficzny XX w., nawiązujący do pozytywizmu XVIII w. Powstał na Uniwersytecie Wiedeńskim z inicjatywy Maurycego. Za ojca chrzestnego pozytywizmu uważany jest Ludwig Wittgenstein, który nigdy nie był członkiem Koła Wiedeńskiego. Empirystów zainspirował on zwłaszcza swoimi poglądami z tak zwanego I okresu działalności filozoficznej. Należąca do Koła grupa filozofów i uczonych głosiła program walki z metafizyką, postulaty empiryzmu i fizykalizmu. Nawoływali także do uprawiania „filozofii naukowej”. Przedstawiciele: Maurycy Schlick, Rudolf Carnap, Otto Neurath, Karl Popper, Kurt Gödel.

• Historia

• Schlick założył ze innymi uczonymi seminarium. W Pradze podczas Kongresu Filozoficznego w 1929 r. ogłosił on manifest neopozytywizmu: „Naukowy światopogląd. Koło Wiedeńskie”. Kres tego nurtu przypadł na włączenie Austrii do Niemiec, jego członkowie byli w większości liberałami opowiadającymi się za parlamentaryzmem i wolnością. Negatywnie odbierali faszyzm i w związku z tym opuścili Austrię, udając się głównie do Anglii i USA. Sam Schlick został zastrzelony w 1936 r. Polskim kontynuatorem był Kazimierz Ajdukiewicz członek Szkoły Lwowsko-Warszawskiej Koło miało duży wpływ na tworzenie określonych teorii.

• Główne postulaty

• Empiryzm: wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia i tylko taka ma wartość. Weryfikacja w rzeczywistości rozstrzyga czy dana teoria jest dobra, czy zła. Budowa wiedzy o świecie nie powinna opierać się na wrażeniach zmysłowych, które każdy subiektywnie. Było to odcięcie od psychologizmu. Fundament wiedzy powinny stanowić proste zdania opisujące pewne fakty i zjawiska - czyli zdania protokolarne. W sposób bezpośredni odzwierciedlały rzeczywistość. Nastawienie antymetafizyczne: wiedzę można było podzielić na wiedzę naukową weryfikowana metodami naukowymi i wiedzę metafizyczną niesprawdzalną metafizycznie. Do metafizyki empiryści zaliczali: poezję, literaturę piękną (wyobrażenia i fantazje artysty), etykę normatywną oraz całą dotychczasową filozofię tworzącą własne wizje świata (poza sceptykami).

• Język pełnił dwie funkcje:

• Ekspresywną (wyrażał uczucia, pragnienia, wewnętrzne dyspozycje);

• Asertywną (poznawczą; był to bezstronny opis określonych zdań).

• Sens miał tylko te zdanie, które dało się sprawdzić. Metafizyka coś wyrażała, jej wypowiedzi były zrozumiałe, ale nie miały sensu jako nieweryfikowalne. Filozofia stanowiła nie narzędzie poznania, a źródło wyobrażeń. Jej zadaniem była logiczna analiza języka naukowego (fizyki, biologii, astronomii, socjologii, ekonomii) dzięki nowoczesnej logice. Neopozytywiści postulowali utworzenie jednego, uniwersalnego języka, który swoim zasięgiem objąłby wszystkie dziedziny wiedzy. Takim językiem miał być język fizyki, bo by l dokładny, precyzyjny i uniwersalny (potem ten pomysł upadł).

• Wysoko cenione były nauki przyrodnicze, bo należały do obszaru sprawdzalnego.

• Karl Raimund Popper

• Ur. 28 lipca 1902 w Wiedniu, zm. 17 września 1994 w Londynie. Filozof, specjalista od filozofii nauki i filozofii społeczno-politycznej. Wielu uważa go za jednego z największych filozofów XX-wieku. Zasłynął z zasady falsyfikowalności jako kryterium naukowości, oraz koncepcją społeczeństwa otwartego. Pochodzenie żydowskiego, ojciec, adwokat i filozof-amator. Uczył Karla w tym kierunku. Dzieciństwo pogodne i szczęśliwe atmosferze. Kiepska nauka w miejscowym gimnazjum państwowym bardzo szybko zastąpiona eksternistycznym trybem nauczania w oparciu o domowe wizyty wybranych nauczycieli. Od 1918 roku Karl studia z filozofii na Uniwersytecie Wiedeńskim, jako wolny słuchacz. Działalność w stowarzyszeniach, zaznajomienie się z marksizmem wykładanym na specjalnych kursach dla działaczy. Przekonany, że marksizm to skostniała i błędna ideologią,- zerwanie ze Stowarzyszeniem. Zapoznał się z poglądami Freuda poprzez jednego z bezpośrednich uczniów. Równie szybko skrytykował bardzo popularną wtedy w Wiedniu psychoanalizę. Zainteresował się współczesną fizyką, chodził na wykłady przyjeżdżających do Wiednia naukowców z całego świata. Duży wpływ miał na niego wykład Alberta Einsteina, w którym Einstein określił dokładnie eksperyment, gdzie mógłby dowieść niesłuszności jego własnej teorii względności. Roku 1925 - dyplom magisterski, 1928 obrona doktoratu z filozofii. Od 1929 do 1934 r. nauczyciel fizyki w gimnazjum. Zainteresowania współczesną filozofią, dyskutował podczas paneli z filozofami z Koła. Miał inne poglądy od większości dyskutantów i gdy na jakimś panelu zbyt długo milczał, zadawano mu na koniec spotkania sakramentalne pytanie "A co Pan o tym sądzi, Panie Popper?", na to Popper wygłaszał dość długi monolog, którego tezy stały zazwyczaj w ostrej sprzeczności z właśnie uzgodnionym poglądem na sali. Wreszcie jeden z przedstawicieli namówił Poppera na wydanie w formie książkowej poglądów głoszonych na spotkaniach Koła. Wydano wtedy „Logika odkrycia naukowego” (1934). Dzieło stało się bardzo popularna w całej Europie, a Popper został z dnia na dzień sławny. Miał zaproszenia na wykłady w prestiżowych uniwersytetach w całej Europie, otrzymał stanowisko "privat-docenta" na Uniwersytecie Wiedeńskim i stał się samodzielny finansowo. Od 1936 przebywał na emigracji; Dostał m.in.. stanowisko wykładowcy filozofii na Uniwersytecie w Canterbury, gdzie nikt go nie rozumiał, bo wszyscy uprawiali filozofię w duchu Hegla. Pobytu w Nowej Zelandii: powstały dwa kluczowe dzieła z dziedziny filozofii politycznej - "Nędza historycyzmu" oraz "Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie". Nauczył się wtedy pisać w jasnym anglosaskim stylem pisania, co sprawiło, że zerwał całkowicie ze zbyt "mętnym" i niejasnym stylem pisania popularnym wśród niemieckojęzycznych filozofów. W 1947 roku Hayek (dziekan wydziału filozofii politycznej słynnej London School of Economics) zainspirowany dziełem "Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie" ściągnął Poppera do Anglii i powierzył mu na swoim wydziale specjalnie stworzoną dla niego katedrę racjonalizmu krytycznego. Popper uczył, prowadząc panele dyskusyjnych podobnych nieco do paneli Koła Wiedeńskiego. Jego zajęcia były tak sławne, że zaczęli na nie uczęszczać oprócz studentów także znani brytyjscy naukowcy i politycy. W 1959 roku zaproponowano mu funkcję profesora logiki na Uniwersytecie Cambridge. Niestety pracy tej nie dostał ze względu na spór z rektorem. Wg anegdoty, gdy Popper miał podpisać umowę o pracę w tym samym dniu odbył się wcześniej wykład rektora, który był zafascynowany astrologią. Rektor na koniec wypowiedzi dodał, że wobec przedstawionych przez niego "faktów", tylko ktoś o strusiej mentalności będzie mógł dalej negować wartość astrologii jako nauki. W tym momencie Popper, tak jak lubił, wstał i wygłosił swoim zwyczajem długi monolog "w obronie strusia", czym zamknął sobie drogę kariery w Cambridge. Na katedrze w London School of Economics pracował do roku 1969, gdy przeszedł na emeryturę. Wciąż był aktywny, jeździł z wykładami po całym świecie i pisał cotygodniowe felietony w „Observerze” oraz w „The Economist”. Zmarł 17 września 1994 roku.

• Poglądy. Falsyfikacjonizm

• W filozofii nauki zasłynął koncepcja falsyfikacjonizmu. Wg pozytywistów, teorie naukowe raz udowodnione pozostaną zawsze prawdziwe. Popper nie zgodził się z tym poglądem. Twierdząc, że nie da się ostateczne zweryfikować teorii faktami. Mimo zbioru miliona faktów potwierdzających daną teorię, zawsze może się w każdej chwili pojawić ktoś, kto zaobserwuje fakt nr milion jeden, który nie będzie z teorią zgodny. Zaproponował swoją koncepcję weryfikowania sądów naukowych. Teorie naukowe miały taką budowę, że można było zaproponować eksperyment, którego wynik jednoznacznie zaprzeczy słuszności teorii (sfalsyfikować teorię, zaprzeczyć jej). Nie chodziło mu o techniczną stronę tego eksperymentu, a o sam projekt, tylko o możliwość obalenia teorii przez sama siebie. W ten sposób żadna teoria naukowa nigdy nie będzie uznana za pewną w 100%. Każda pozostaje zawsze bardziej lub mniej prawdopodobną hipotezą. "Teoria naukowa jest jak słup wbity w ruchomy piasek, na którym buduje się całą konstrukcję, gdy słup zgnije albo się zawali pod naporem faktów, trzeba go zastąpić nowym".

• Filozofia społeczna

• W książce „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie” Popper opisuje demokrację (społeczeństwo otwarte) i państwa totalitarne (społeczeństwo zamknięte). W społecznościach typu zamkniętego panuje przemoc, władza próbuje narzucić obywatelom swoje koncepcje. Zamyka się poprzez odrzucanie faktów niezgodnych z ich historycystycznymi założeniami, (mamy wspólny cel, drogę, którą mamy kroczyć) a także dławi dyskusję i krytykę dotyczącą rozmaitych faktów wewnątrz społeczeństwa. Przemoc stosowana przez władze jest bardzo niebezpieczna i występuje w próbach realizacji utopii (wyznaczanie celu rozwoju społeczeństwa, którego według Poppera objaśnić się nie da w sposób naukowy). Społeczeństwa otwarte to takie, w którym obecne są różne teorie historycystycznych albo takie, gdzie większość takiego społeczeństwa odrzuca powyższe teorie, przynajmniej w zakresie ekonomiczno-politycznym. Takie społeczeństwo otwarte może i potrafi dyskutować o wszystkich istotnych faktach z życia polityczno-ekonomicznego i przyjmować różne punkty widzenia, oraz adaptować nowe pomysły pochodzące zarówno spoza danej społeczności jak i będące jej własnym wytworem. Nigdy nie pojawia się w nim absolutna zgoda - stąd nie można wprowadzić ideologii, głoszących szczęście dla wszystkich za jednym zamachem. Taka społeczność działa asekuracyjnie - wypróbowuje rozmaite koncepcje po kawałku i działa zawsze pomału. Popper skrytykował Platona za zapoczątkowanie utopii, ostro wypowiedział się też w sprawie Hitlera, rewolucji bolszewickiej w Rosji.

• Personalizm

• Nurt w filozofii XX w. Głosi nadrzędność wartości osoby ludzkiej wobec uwarunkowań historycznych i społeczno-ekonomicznych. Po raz pierwszy terminu tego użył prawdopodobnie przez Friedrich Schleiermacher na określenie koncepcji Boga osobowego, przeciwstawnego panteizmowi. Nurt ten posiada następujące odmiany:

• Społeczny: Emanuel Mounier;

• Humanizmu integralnego: Jacques Maritain;

• Katolicki (chrześcijański) oparty na neotomizmie: Étienne Gilson, Karol Wojtyła, Józef Tischner.

• Nazwa wywodzi się z łac. terminu persona. Pierwotnie oznaczała maskę zakładana przez aktora podczas przedstawień teatralnych, to przez nią dochodził głos (per sonare). Obecnie oznacza jakąś ważna osobistość. Persona to termin niedefiniowalny. Definiować można byty skończone, statyczne, nie człowieka, który staje się osobą. Osoba to nazwa wartościująca człowieka. Termin ten ma prymat nad jednostką czy indywiduum. Osoba jest nosicielem wartości, wykonawcą obowiązków, bytem duchowym i niepowtarzalnym. To podmiot bezwarunkowego szacunku. Sam proces stawania się człowiekiem jest nie do uchwycenia.

• Emmanuel Mounier

• Ur. 1 marca 1905 w Grenoble - zm. 23 marca 1950 w Châtenay-Malabry pod Paryżem. Francuski działacz społeczny, publicysta, krytyk literacki i filozof. Pochodził z Grenoble, z wybitnie katolickiej rodziny miejscowego aptekarza. Studiował medycynę (zgodnie z wolą ojca), którą przerwał i, zaczął studiować filozofię na uniwersytecie w Grenoble pod kierunkiem Jacquesa Chevaliera, ucznia Henri'ego Bergsona. Od 1927 r. studiował dalej na Sorbonie. Przyjaźnił się z m. in. Jacques Maritainem, Mikołajem Bierdiajewem i Gabriel Marcelem. W 1932 założył miesięcznik "Esprit„ (duch). To z nim związał swoją późniejsza działalność społeczną i publicystyczną. W 1935 r. ślub z Paulette Leclercq i przeniósł się do Brukseli, gdzie w latach 1933-1939 pracował jako gimnazjum. Miał urodziły się trzy córki. We wrześniu 1939 r. zaciągnął się do wojska do oddziału strzelców alpejskich. Gdy Francja poniosła klęskę w 1940 r. trzy tygodnie przebywał w niemieckiej niewoli. W 1942 r. aresztowany i uwięziony przez reżim Vichy z powodu współpracy z ruchem oporu. Po wojnie wrócił do Paryża i zorganizował w Chatenay pod Paryżem dom miesięcznika „Esprit”. Wiele podróżował, w 1946 r. odwiedził Polskę. Zmarł nagle w nocy 22/23 marca 1950 r. na atak serca. Filozof chrześcijańsko-plebejski. Krytyk totalitaryzmu, elitaryzmu, kolektywizmu i konserwatyzmu a także cywilizacji konsumpcyjnej.

• Poglądy. Osoba

• Nie da się zdefiniować osoby, jest zbyt niepowtarzalna. Nie można jej charakteryzować, mówiąc, kim jest i co robi, bo takie postępowanie wyklucza ujęcie całościowe. Osoba jest wolna, autonomiczna, to byt twórczy przekraczający ustalone granice. Jest zespolona, wcielona. To jedność ducha i ciała. Twórczość wymaga kształtowanie osoby zgodnie z zasadami chrześcijańskimi.

• Zagrożenia personalizmu.

• Personalizmowi zagrażają subiektywizm i uprzedmiotowienie: dwie alienacje:

• Narcyz: skupienie się na sobie. Nie wolno zapominać o innych (egzystencjalizm).

• Herkules: zbytnie przywiązanie do materii, dóbr materialnych, polityki (marksizm).

• Idealna społeczność to taka, która ma wspólna moralność i jest połączona wizami miłości.

• Jacques Maritain

• Ur. 18 listopada 1882 w Paryżu, zm. 28 kwietnia 1973. Francuski filozof, teolog i myśliciel polityczny, neotomista. Wywodził się z zamożnej paryskiej rodziny. Ojciec Paul był wziętym prawnikiem, matka, Geneviève Favre córką znanego francuskiego polityka, Julesa Favre. Jacques Maritaina wychowano jako protestanta, ale jako młody chłopak w ogóle nie interesował się religią. Skończył liceum i kontynuował naukę na Sorbonie. Interesował się scjentyzmem i socjalizmem. Na Sorbonie poznał swoją przyszłą żonę, Raissę, która dzieliła z nim pasję filozoficzną. Oboje chodzili na wykłady Henri'ego Bergsona, od którego "zapożyczyli" pogląd, że w świecie musi istnieć jakiś Absolut. W 1905, Raissa i Jacques postanowili dać sobie rok na znalezienie "sensu życia" i popełnić samobójstwo, jeśli im się to w tym czasie nie uda. W 1906 roku oboje zmienili wyznanie na katolickie. Resztę życia mieli poświęcić wierze - Jacques poprzez swoje dzieła filozoficzne, Raissa przez wiersze mistyczne i powieści. Po studiach przyrodniczych na uniwersytecie w Heidelbergu Maritain wrócił do Paryża, gdzie został profesorem filozofii współczesnej w Instytucie Katolickim. Tam piął się po szczeblach kariery. Od 1932 roku wykładał w Instytucie Studiów Średniowiecznych w Toronto, a później był visiting professor na uniwersytecie Princeton, potem w Columbii w USA. W latach 1945-1948 został ambasadorem Francji przy Stolicy Apostolskiej. Później w latach 1948-1960 mieszkał i wykładał na stałe na Uniwersytecie Princeton. Żona zmarła mu 1960 rok. Wtedy wstąpił do zakonu (wspólnoty Małych Braci od Jezusa w Tuluzie). Filozofia Maritaina wywierała wpływ na nich od jego powstania w 1933. Początkowo tylko z nimi mieszkał, a potem złożył śluby zakonne w 1970, na trzy lata przed śmiercią. Zmarł w 1973 roku. Podobno jego przyjaciel J papież Paweł VI płakał, gdy się o tym dowiedział. Jacques i Raissę Maritain pochowano na cmentarzu w Kolbsheim, małej wiosce we Francji, gdzie często spędzali wakacje letnie.

• Poglądy. Osoba

• Jednostka nie jest osobą. Osoba się staje, bycie to dzianie się. Jest to rzeczywistość duchowa, która wykracza poza materię i instytucje. Jednostka to byt funkcjonalny, rozpatrywany cieleśnie lub społeczno-politycznie. Do Boga można dotrzeć za pomocą poezji, mistyki, geniuszu artystycznego. Krytykował liberalną demokrację, bo poświęcała osobę jednostce. Tak samo negatywnie wypowiadał się o totalitaryzmie, bo poświęcał osobę państwu.

• Feminizm

• Definicja

• Nurt w filozofii współczesnej. Stwierdza różnicę pomiędzy płcią gatunkową (sex), a płcią kulturową (gender). Całe społeczeństwo jest poddawane swoistej obróbce kulturowej i socjalizacji, zarówno mężczyźni, jak i kobiety. W swoim życiu wypełniamy określone wzorce osobowe. Wcześniej ukrywano sposób, w jaki sposób ludzi wtłaczano w określone role. Wzorce, które uważamy za normalne podlegają teraz dekonstrukcji. Okazuje się, że stereotypy powstają poprzez: wychowanie w rodzinie, przemysł kulturowy, edukacja, religia itp. Dominacja nad kobietami pojawia się tam, gdzie się jej nie spodziewamy, czyli poniżej poziomu oficjalnych stosunków społecznych. Feminizm to walka kobiet, by wreszcie mogły mówić za siebie, co im uniemożliwiono w historii. W pewnym sensie odmian feminizmu jest tyle, ile kobiet.

• Początki - sufrażystki

• Feminizm został zapoczątkowany przez walki sufrażystek o prawo do edukacji, pracy, płacy, praw wyborczych i niezależność od mężczyzn. Była to walka z przekonaniem o ułomności intelektualno-moralnej kobiet, walka z przesądami na temat cech typowo damskich i męskich. Antyfeminiści to Jean-Jaques Rousseau i Immanuel Kant. Pierwsi feminiści to John Stewart Mill „Poddaństwo kobiet” i Mary Wollstonecraft „Windykacja praw kobiet”.

• Etapy

• I fala (1840-1920: walka o prawa wyborcze, sufrażystki. Oprócz zmiany prawa feministki widziały potrzebę zmiany mentalności.

• II fala (koniec lat 60 XX w.): Germaine Greer „Kobiecy eunuch”. Piętnowanie nieprzyjaznej kobiecie kultury. Postulowała zmianę podejścia do kobiecości w aspekcie kulturowym: albo typ androgeniczny (nawet do zaprzestania prokreacji), albo wykorzystanie mocy własnej seksualności (siła macierzyństwa)

• III fala (od lat 90 XX w. po dziś): feminizm postmodernistyczny, kobieta a inny, ekofeminizm, jedność ze światem organicznym i nieorganicznym. Przedstawicielki: Donna Haraway, Luce Irigary, Kinga Dunin, Magdalena Środa, Kazimiera Szczuka, Manuela Gretkowska.

• Rodzaje

• Radykalny,

• Marksistowsko-lewicujący,

• Liberalny,

• Dekonstrukcyjny,

• Psychoanalityczny,

• Anarchofeminizm,

• Chrześcijański,

• Czarny,

• Kulturowy

• Socjalistyczny,

Liberalizm. Główne założenia

• Indywidualizm - jednostka punktem wyjścia

• Egalitaryzm - równość jednostek (równość szans, nie rezultatów)

• Uniwersalizm ideałów liberalnych, które wywodzą się z samego rozumu

• Melioryzm - gotowość jednostki do doskonalenia się, a także doskonalenia państwa i ustroju.

• Kult wolności - wolność, swoboda, prawa.

• Pluralizm - pochwała różnorodności i odmienności.

• Antypaternalizm - odrzucenie traktowania obywatela jak dziecka przez państwo.

• Antyabsolutyzm polityczno-filozoficzny: podział władzy, konstytucja, swobody obywatelskie, szacunek dla mniejszości, antydoktrynerstwo.

• Oddzielenie sfery publicznej od prywatnej - granice ingerencji państwowej.

• Autonomia - wolność wyboru, samodzielność, doskonalenie.

Przedstawiciele:

• John Rawls,

• Isaiah Berlin,

• Richard Rorty,

• Ronald Dworkin.

58

58

---