Zajęcia NR 7
czym jest myślenie?
Myślenie jest procesem świadomym
Myśl
enie jest procesem kontrolowanym
Myśli intruzywne są poza naszą świadomą kontrolą - pewne myśli na przykład dobre rozwiązania czy myśli, poprawiające nasze samopoczucie, wcale nie chcą nam przyjść do głowy, inne zaś (nieprzyjemne) dręczą nas i nie potrafimy się ich pozbyć.
bruner - OKREŚLA MYŚLENIE, JAKO WYCHODZENIE POZA DOSTARCZONE INFORMACJE, KŁADZIE ZATEM NACISK NA TO, ŻE MYŚLENIE MA CHARAKTER GENERATYWNY I DZIĘKI TEMU DOCHODZI DO TAKICH INFORMACJI, KTÓRYCH NIE MIELIŚMY WCZEŚNIEJ
BARTLETT - myślenie to złożona aktywność wysokiego rzędu, która wypełnia luki w posiadanych danych
newell - simon - PROCES PRZESZUKIWANIA PRZESTRZENI PROBLEMU
barron - myślenie jest tym, co robimy, kiedy zastanawiamy się, jak działać, w co wierzyć i czego pragnąć
Najistotniejszą cechą myślenia jest to, że za jego pomocą tworzy się pewien model rzeczywistości.
Interioryzacja - uwewnętrznianie - olbrzymią zaletą zinterioryzowanych procesów umysłowych jest ich odwracalny charakter
Craik uważa, że podstawowymi fazami procesu myślowego są kolejno:
Przekład obiektów lub zjawisk na symbole
Wytwarzanie innych symboli za pośrednictwem rozumowania
Wysuwanie hipotez lub też dokonywanie obliczeń
Przekład nowych, uzyskanych w wyniku myślenia symboli na procesy zewnętrzne
Pozwala to zrealizować podstawową funkcję myślenia, jaką jest przewidywanie przyszłości.
Operacje myślowe są operacjami formalnymi - możemy je opisywać, odwołując się do ich syntaktyki, pomijając natomiast ich aspekty semantyczne (Bobryk).
Świadomość jest mechanizmem selekcji pomysłów - w nieświadomości pojawiają się różne idee - idee te w różnym stopniu spełniają kryterium poprawności rozwiązania danego problemu - te idee, które owo kryterium spełniają najlepiej, pojawiają się jako świadome rozwiązanie.
Świadomość ze względu na swą ograniczoną pojemność i przepustowość daje nam dostęp tylko do pewnej części procesów myślowych, które mylnie uznajemy za pełną reprezentację myślenia.
rola języka w myśleniu
WZGLĘDNA NIEZALEŻNOŚĆ JĘZYKA I MYŚLENIA
Teoria modularności Fodora - umysł składa się z procesów modularnych i niemodularnych - do procesów stanowiących odrębne moduły należą spostrzeganie i język.
Modułem jest proces, który spełnia dwa warunki:
Jest specyficzny dla danej dziedziny
Poszczególne procesy są „otorbione informacyjnie” - oznacza to, że na treść sądów lub przekonań w jednej dziedzinie nie wpływają sądy i przekonania wywodzące się z innej
Procesy modularne są oddzielone od innych procesów, na przykład od myślenia, które ma charakter niemodularny - myślenie może w pewnych warunkach sięgać do danych zarejestrowanych w procesach modularnych, ale w wielu innych może przebiegać niezależnie
Koncepcją postulującą pierwotność języka (a właściwie mowy) względem języka jest przede wszystkim behawioryzm
Obwodowa teoria myślenia - teoria ta przyjmuje, że myślenie to wykonywanie rozmaitych czynności - może to być nie tylko ciche mówienie, lecz także przesuwanie wzrokiem po szachownicy, tak jakby wyobrazić sobie układ figur, umożliwiający danie mata przeciwnikowi, mogą to być również inne czynności
najpierw rozwija się myślenie, a dopiero potem język
Na przykład szympansy nie dochodziły do prawidłowego rozwiązania metodą prób i błędów, co jest typowe dla
zwierząt niższych, lecz rozwiązanie pojawiało się nagle, po okresie bezczynności (zastanawianie się?) - zachowanie taki zostało określone mianem reakcji „aha”
relacja między językiem i myśleniem
Wygotski twierdzi, że początkowo język i myślenie rozwijają się niezależnie od siebie - w pewnym wieku natomiast język staje się narzędziem myślenia, ale jednocześnie samo myślenie może wpływać na język
Jest dyskusyjne, czy zwierzęta opanowują język - opanowywanym przez nie systemom znaków brakuje podstawowej właściwości języka - to jest zdolności do podwójnej artykulacji
Podwójna artykulacja - polega na budowania struktur obdarzonych znaczeniem z jednostek, które tego znaczenia nie mają
podstawowe rodzaje myślenia
Myślenie
Realistyczne
Reproduktywne
Produktywne
Krytyczne
Autystyczne
Myślenie realistyczne występuje głównie w sytuacjach rozwiązywania problemów, natomiast myślenie autystyczne ma postać swobodnego przepływu różnych symboli, wyobrażeń, spostrzeżeń czy pomysłów przez świadomość
Myślenie realistyczne może prowadzić do wyników nowych dla podmiotu (myślenie produktywne) albo też do wyników stanowiących odtworzenie już znanych informacji (myślenie reproduktywne)
Myślenie krytyczne - człowiek ocenia nie tylko wyniki swojej aktywności myślowej, ale także stworzone reprezentacje sytuacji problemowej, jak też poszczególne efekty, do których doprowadziło rozwiązywania problemów - ocenie podlegają także intencje pojawiające się przed podjęciem
rozmaitych problemów
myślenie nieukierunkowane (autystyczne)
Myślenie autystyczne jest niezależne od rozmaitych czynników sytuacyjnych - proces myślowy nie jest nastawiony na osiągnięcie jakiegoś konkretnego celu, ale kieruje się własnymi, często zmiennymi i nieprzewidywalnymi regułami
Cztery funkcje autystycznej aktywności myślowej:
Funkcja motywacyjna
Funkcja kompensacyjna
Funkcja „treningowa” - ćwiczenie własnych procesów poznawczych
Uzyskiwanie samowiedzy
Myślenie autystyczne odgrywa dużą rolę w adaptacji psychicznej - zarówno jego dominacja, jak i zubożenie są szkodliwe dla adaptacji psychicznej:
Skrajny autyzm Choroby psychiczne, np. schizofrenia
Zubożenie myślenia autystycznego Aleksytymia
Myślenie autystyczne może odgrywać ważną rolę w procesie twórczym.
myślenie ukierunkowane
Myślenie ukierunkowane występuje w sytuacjach problemowych, to jest w takich, kiedy przed jednostką stoi pewien cel, na którego osiągnięciu jej zależy i który wymaga wykonania pewnych operacji na reprezentacjach symbolicznych
Nęcka uważa, że myślenie w sytuacjach problemowych może mieć charakter produktywny lub reproduktywny
W przypadku myślenia produktywnego człowiek tworzy informacje, które są dla niego nowe
Myślenie może mieć także charakter reproduktywny, wtedy na przykład, kiedy człowiek przygotowuje plan wykonania pewnej znanej mu czynności, a potem musi dostosowywać go do zmienionych warunków
Myślenie ukierunkowane może zachodzić w dwojakiego rodzaju sytuacjach:
W sytuacjach słabo określonych
W sytuacjach dobrze określonych
myślenie ukierunkowane w sytuacjach źle określonych
Sytuację problemową cechuje maksymalna niejasność - niejasność ta dotyczy zarówno samych sposobów rozwiązywania problemów, jak i nakładanych na nie ograniczeń - znany jest jedynie stan początkowy, choć nie wiadomo, czy jego reprezentacja jest adekwatna, czy też nie
Niekiedy ludzie rozwiązują problemy źle określone w sposób niesamodzielny, a podejmowane przez nich próby odwołują się do doświadczeń innych, do precedensów czy wreszcie do jawnego szukania pomocy i rady innych
Problemami źle określony mogą być również problemy pozaosobiste
Niewiadomo, jakie zbiory faktów stanowią cele czy stany końcowe, jakie ruchy trzeba wykonać, by owe stany osiągnąć, czy istnieją jakieś ograniczenia i tak dalej - nie istnieje również obiektywny wskaźnik sukcesu w rozwiązywaniu problemów
Zdaniem Reitmana podstawowym sposobem rozwiązywania problemów źle określonych jest stopniowe redukowanie ich otwartości - chodzi o to, by problemy źle określone stawały się coraz lepiej określone
Co decyduje o tym, który sposób dookreślania problemu otwartego będzie wykorzystany?
Najpierw musimy ustalić kryteria oceny poprawności rozwiązań, albo - musimy ustalić, na osiągnięciu czego nam zależy
Dysponując takim kryterium, możemy wybierać pewien konkretny kierunek poszukiwania poprawnych rozwiązań
W problemach otwartych każdy kierunek poszukiwania rozwiązań maksymalizuje inne wartości - pierwotna decyzja zależy więc od określani
a, które wartości są dla nas najważniejsze
Określanie kryteriów oceny poprawności rozwiązań, wymaga bądź dobrego zdiagnozowania potrzeb własnych, bądź też potrzeb społecznych
Rozwiązywanie problemów źle określonych, zatem nie jest czynnością czysto intelektualną, lecz zawiera także element motywacyjny
Przy rozwiązywania niemal każdego problemu winniśmy dołączyć jeszcze jedno piętro, poprzedzające fazę rozwiązań ogólnych, a mianowicie piętro określania wartości, jakie powinny zostać zrealizowane przez poszczególne rozwiązania.
myślenie ukierunkowane w sytuacjach dobrze określonych
Sytuacje dobrze określone to takie, w których występuje jeden cel, albo też wiele celów
Gdy mamy do czynienia z jednym celem, pojawia się myślenie konwergencyjne, czyli myślenie zbieżne - do tego celu można dochodzić różny
mi drogami albo tylko jedną drogą.
Gdy myślenie ukierunkowane jest na wiele celów, to w fazie wstępnej następuje ich selekcja - wybierane są takie cele, których osiągnięcie pozwala na maksymalizowanie rozmaitych korzyści albo unikanie niebezpieczeństw.
Proces rozwiązywania problemów ma charakter cykliczny i badacze wyróżnili w nim następujące fazy:
Wykrycie problemu - zidentyfikowanie problemu w naszych otoczeniu sprawia nam zawsze duże trudności, ponieważ skłonni jesteśmy spostrzegać otoczenie, jako dobrze zorganizowaną strukturę, która nie zawiera problemów
Określenie problemu i stworzenie jego reprezentacji - reprezentacja ta budowana
jest zarówno na podstawie informacji zawartych w sytuacji, jak i informacji posiadanych wcześniej przez jednostkę
Konstruowanie strategii rozwiązywania problemu - problem może być rozwiązywany metodą kolejnych kroków, albo też metodą całościową, wykorzystującą jednorazowe przekształcenie danych początkowych
Organizacja informacji dotyczących problemu - po zaplanowaniu strategii rozwiązywania problemów jednostka przystępuje do takiego porządkowania dostępnych informacji aby możliwe było zrealizowanie tej strategii
Alokacja dostępnych zasobów poznawczych - ta faza ma zarazem charakter wykonawczy jak i metapoznawczy - człowiek z jednej strony wykonuje rozmaite operacje umysłowe, z drugiej zaś sprawdza, czy dysponuje odpowiednimi środkami umożliwiającymi rozwiązanie problemu
Wybór operacji umysłowych może dokonywać się na podstawie algorytmów lub heurystyk
Algorytmy - określają zbiory operacji umysłowych, które trzeba wykonać, aby osiągnąć pewien cel - mają one charakter mechaniczny, czyli są typowe dla myślenia reproduktywnego
Heurystyki - są regułami zawodnymi, często mają charakter intuicyjny, ale pozwalają radzić sobie w sytuacjach nowych
Ciągła kontrola stanu zaawansowania pracy - większość ludzi na bieżąco kontroluje postępy pracy nad rozwiązaniem problemu, a nieliczni starają się rozwiązać problem do końca i dopiero potem sprawdzają, czy osiągnęli zamierzony cel
Ocena końcowa - po osiągnięciu stanu zdefiniowanego, jako cel człowiek sprawdza, czy rozwiązanie jest co najmniej zadowalające - ocenia także, czy nie zostały przekroczone pewne ograniczenia dotyczące stosowanych metod rozwiązywania
strategie rozwiązywania problemów
W fazie tworzenia strategii rozwiązywania problemów ludzie mogą tworzyć różne strategią, a mogą też posługiwać się strategiami już znanymi, choć sami nie zdają sobie z tego sprawy.
Rodzaj i treść problemu mogą wyznaczać typ operacji umysłowych, wykorzystywanych przy jego rozwiązywaniu.
Strategie konstruowane są w taki sposób, aby w przestrzeni problemu można było znaleźć ścieżkę wiodącą od punktu wyjścia, do punktu końcowego.
Podstawowym czynnikiem określającym trudność problemu jest wielkość przestrzeni problemu.
Sposoby przeszukiwania przestrzeni problemu:
Strategia przeszukiwania losowego - polega na tworzeniu przypadkowych zestawów kroków, które łącznie mogłyby stanowić rozwiązanie - operacje albo zbiory operacji, które zawsze gwarantują uzyskanie prawidłowego rozwiązanie, to wspomniane wcześniej algorytmy - zaletą algorytmów jest ich skuteczność, natomiast wadą może być mała ekonomia czasowa
Strategie przeszukiwania heurystycznego - polegają one na wykorzystywaniu informacji zawartych w problemie oraz na tworzeniu własnych reguł analizy danych w trakcie rozwiązywania problemów - przeszukiwanie heurystyczne nie daje stuprocentowej pewności znalezienia rozwiązania, zaś dużą zaletą tych metod jest jednak to, że pozwalają one postępować w sposób ekonomiczniejszy
Strategie oparte na zasadzie bliskości - tą nazwą opatruje się grupę technik, w których poszukuje się odpowiedniej ścieżki rozwiązywania przez wprowadzanie modyfikacji do ścieżki poprzedniej; występuje w kilku odmianach:
Metoda ciepło - zimno
Metoda wspinaczki - gdy w końcu osiągniemy taki punkt, z którego wszystkie drogi zbiegają w dół, oznacza to, że jesteśmy na szczycie - problem jednak polega na tym, że nie musi to być najwyższy szczyt w okolicy (nie musi to być najlepsze rozwiązanie)
Metoda analizy w kategoriach środków i celów - po ustaleniu celu, staramy się określić, jakimi środkami należy go osiągnąć - następnie ustala się podlece, czyli cele cząstkowe, które będą osiągane po zastosowaniu kolejnych środków - po osiągnięciu jednego podlecu sprawdzamy, czy zbliżyliśmy się do celu i dobieramy odpowiedni środek, aby osiągnąć następny podcel
Strategie oparte na wykorzystaniu analogii - wykorzystuje się tu zależności występujące w jednej dziedzinie do rozwiązanie problemów w innej dziedzinie
charakterystyka operacji umysłowych
Myślenie składa się z operacji umysłowych, których zbiory tworzą strategie.
Operacje umysłowe są więc podstawowym elementem myślenia.
Rozumowanie jest zatem specyficznym rodzajem myślenia, który zdaniem Galotti, cechuje się dwiema właściwościami:
Występuje przy rozwiązywaniu zagadek czy łamigłówek
Wykorzystuje reguły logiki
W wypadku rozumowania proces myślowy ma charakter skoncentrowany - nastawiony na wyciąganie wniosków z przesłanek. W niektórych przypadkach wnioski mają charakter generatywny, to jest zawierają informacje, które nie były dostępne w przesłankach, w innych natomiast mają charakter reproduktywny - doprowadzają do tego, co było już wiadome wcześniej.
Od czasów starożytności klasyfikuje się rozumowanie na dwie formy:
Dedukcyjne - sprowadza się do tego, że cechy które przysługują całej kategorii, przypisuje się poszczególnym obiektom, wchodzącym w skład w tej kategorii - w wypadku rozumowania dedukcyjnego, jeśli prawdziwe są przesłanki, to prawdziwy jest też wniosek
Indukcyjne - tu nie możemy być pewni czy wniosek jest prawdziwy, kiedy przesłanki są prawdziwe - rozmiary naszej subiektywnej pewności określa siła indukcyjna - możemy powiedzieć, że rozumowanie ma znaczną siłę indukcyjną, kiedy jest mało prawdopodobne, ale nie niemożliwe, iż przesłanki są prawdziwe, a wniosek fałszywy
ROZUMOWANIE DEDUKCYJNE |
ROZUMOWANIE INDUKCYJNE |
Rozumowanie od ogółu do szczegółu |
Rozumowanie od szczegółu do ogółu |
Nie pojawia się nowa informacja, a to, co zawiera wniosek, ukryte było wcześniej w przesłankach |
Wniosek zawiera informację, która nie była dostępna w przesłankach |
Trafność dedukcyjna |
Siła indukcyjna |
rozumowanie dedukcyjne
p ^ q - p i q - np. Dziś jest pochmurny dzień i dziś jest duży ruch
p q - jeżeli p to q - implikacja
Modus ponens - p q - p/q - p określane jest jako poprzednik, q zaś, jako następnik - „Jeżeli jestem senny, to gaszę światło. Jestem senny, a zatem gaszę światło.”
Błąd negacji poprzednika - p q - ~p/~q - „Jeżeli jestem senny, to gaszę światło. Nie jestem senny, a zatem nie gaszę światła.”
Modus tolens - p q - ~q/~p - „Jeżeli jestem senny, to gaszę światło. Nie zgasiłem światła, a zatem nie jestem senny.”
Błąd afirmacji następnika - p q - q/p - „Jeżeli jestem senny, to gaszę światło. Zgasiłem światło, a zatem jestem senny.”
Podsumowując, w badaniach nad myśleniem dedukcyjnym, stwierdzono, że ludzie często nie przestrzegają reguł logiki.
Błędy popełniane w rozumowaniu dedukcyjnym wiążą się nie tylko ze specyficznymi doświadczeniami jednostki czy ogólnymi preferencjami poznawczymi (tendencja do poszukiwania przykładów potwierdzających), lecz także z błędami wynikającymi z oddziaływania procesów emocjonalnych.
Mimo, że wielu ludzi popełnia takie błędu, jesteśmy w stanie wykryć je i skorygować - można zatem powiedzieć, że umysł wyposażony jest w rozmaite procedury korekcyjne, które w pewnych wypadkach pozwalają na uniknięcie błędów - problem polega jednak na tym, że odpowiednie procedury korekcyjne mogą być trudno dostępne osobie, która popełniła błąd, albo też mogą być jej zupełnie niedostępne.
Wtedy, korekta wnioskowania może być dokonana przez kogoś innego, niż osoba, która popełniła błąd. Tak więc, poszczególne osoby mogą popełniać błędy, ale nie oznacza to wcale, że nasz umysł jest tak zbudowany, że musi popełniać błędy.
rozumowanie indukcyjne
Rozumowanie indukcyjne przebiega od szczegółu do ogółu - na podstawie mniej lub bardziej kompletnego zbioru zdarzeń, ludzie starają się wyprowadzić regułę ogólną, która obowiązywałaby w sposób uniwersalny.
Należałoby dążyć do uzyskania kompletnego zbioru przesłanek, albo zbioru zbliżonego do kompletnego - prawie nigdy jednak nie udaje się - z rozmaitych powodów, wliczając w to względy ekonomiczne i czasowe - uzyskać kompletnego zbioru przesłanek.
Innym czynnikiem od którego zależy zawodność rozumowania indukcyjnego jest stopień jednorodności wypadków, które były podstawą indukcji.
„Indukcja jest procesem wnioskowania, który rozszerza naszą wiedzę w obliczu niepewności” - faktycznie dzięki indukcji ludzie wychodzą poza dostępne dane, choć nie zawsze ich wnioski są poprawne
Wnioskowanie indukcyjne cechuje się pewną siłą indukcyjną - siła ta odnosi się z jednej strony do obiektywnej prawdziwości tego wnioskowania, ale z drugiej strony dotyczy subiektywnego przekonania o jego pewności.
Ludzie posługują się intuicyjnymi skrótami myślowymi, które mogą być przyczyną błędów:
Reprezentatywność - heurystyka reprezentatywności przyjmuje, że zdarzenia, które wydają się bardziej reprezentatywne dla danego zbioru są oceniane, jako częstsze albo jako bardziej
prawdopodobne
Heurystyka dostępności - polega na tym, że zdarzenia łatwiej dostępne poznawczo są oceniane jako bardziej prawdopodobne albo jako częściej występujące
Złudzenie gracza - to szczególny wypadek heurystyki reprezentatywności - wskutek działania gracza ludzie przyjmują, iż mała próbka zdarzeń jest bardziej podoba do ogólnej populacji zdarzeń, aniżeli dzieje się to w rzeczywistości
Heurystyka zakotwiczenia - polega na tym, że ludzie zmieniają swoje oszacowania nieznanych wartości w zależności od tego, jakie podano im wartości wyjściowe
Wgląd wsteczny - heurystykę tę można sparafrazować powiedzeniem - „wiedziałem, że to się zdarzy” - polega ona na tym, że ludzie przeceniają możliwość wystąpienia pewnych zdarzeń, kiedy wiadomo, że już te zdarzenia zaszły
Heurystyka symulacji - polega ona na tym, że ludzie wyobrażają sobie pewne scenariusze rozwoju pewnej sytuacji i na tej podstawie mogą podejmować rozmaite działania
Tversky i Kahneman wyraźnie pokazali, że myślenie ludzkie związane z oceną prawdopodobieństwa subiektywnego odchyla się od reguł, jakie zostały wyprowadzone z klasycznej teorii prawdopodobieństwa.
Teoria ta odnosi się do sytuacji, w których mamy do czynienia z długimi seriami zdarzeń, zdarzenia te mają charakter losowy i są niezależne od siebie - tymczasem ludzie bardzo rzadko spotykają się z takimi sytuacjami w swoim życiu - zdarzenia, z którymi mają do czynienia, charakteryzują się nielosowością, często są to zdarzenia pojedyncze i uzależnione od wielu innych zdarzeń.
Według teorii Bacona prawdopodobieństwo np. powodzenia związku między osoba A i B zależy nie od taki, jak wysoki jest wskaźnik rozwodów w danej populacji, ale od tego, jak duża jest pula czynników, które są w stanie zakłócić ten związek, a także jak duża jest pula czynników, które mogą go utrzymać - ta koncepcja jest znacznie bliższa rozumieniu prawdopodobieństwa w sytuacjach codziennych.
Metoda normy założonej - przyjęcie z góry jednego modelu wnioskowania, od którego mogą odchylać się rozumowania poszczególnych osób
Metoda wyprowadzania normy - badacz poszukuje - na podstawie dokładnej analizy zachowania badanych - modelu, do której można dopasować ich reakcje
relacje między procesami myślowymi badanymi w laboratorium a procesami występującymi w realnych sytuacjach życiowych
Zadania stosowane w badaniach laboratoryjnych określane są mianem zadań angażujących myślenie formalne - zadania te są tak skonstruowane, aby jednostka przy ich rozwiązywaniu wykorzystywała głównie procesy myślowe, natomiast udział innych procesów poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych zredukowany jest do niezbędnego minimum
Zadania takie mówią nam więcej o procesie myślenia i rozumowania, niż o sposobach radzenia sobie z problemami, jakie pewna konkretna osoba X spotyka w codziennych sytuacjach życiowych
Nie zawsze dobra znajomość reguł formalnego rozumowania pozwala na sprawne rozwiązywanie problemów życiowych
PORÓWNANIE ROZUMOWANIA FORMALNEGO I ROZUMOWANIA WYSTĘPUJĄCEGO W CODZIENNYCH SYTUACJACH ŻYCIOWYCH |
|
ROZUMOWANIE FORMALNE |
ROZUMOWANIE WYSTĘPUJĄCE W ŻYCIU CODZIENNYM |
Dostępne są wszystkie przesłanki |
Niektóre przesłanki mają charakter niejawny, a niektóre są w ogóle nieznane |
Zazwyczaj występuje tylko jedna odpowiedź poprawna |
Zazwyczaj jest wiele możliwych odpowiedzi, zróżnicowanych pod względem jakości |
Często istnieje ustalona metoda wnioskowania, której można użyć przy rozwiązywaniu danego problemu |
Rzadko istnieje ustalona procedura rozwiązywania danego problemu |
Dokładnie można określić moment, w którym dany problem został rozwiązany |
Trudno określić moment, w którym aktualnie najlepsze rozwiązanie jest wystarczająco dobre |
Treść problemu jest zazwyczaj ograniczona i ma on zwykle charakter akademicki |
Rozwiązywanie problemu służy rozstrzygnięciu innych problemów |