GRECJA

PROTAGORAS Z ABDERY (480-410r. p.n.e.)

1. sofista

2. autor zdania: ,,Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i nieistniejących, że nie istnieją”

2. stworzył pierwszą postać umowy społecznej:

- natura ludzka jest zła

- ludzie później zdobyli zdolności polityczne pozwalające na jednoczenie się we wspólnoty

d) prawa i sprawiedliwość są rzeczą ludzką i tak samo względną, jak kryteria dobra i zła

e)prawa są ustanawiane poprzez wolę ludu, rozporządzenie rządzących lub wyrok sądów; uzyskują sankcję poprzez głosowanie lub uchwałę zgromadzenia

ANTYFON (480-411r. p.n.e. - umownie)

1. sofista

2. prawo natury jest najbardziej podstawowym wzorcem postępowania człowieka

4. sprawiedliwość polega na nie przekraczaniu praw państwa, którego jest się obywatelem

5. prawa stanowione są ustanawiane przez ludzi i są wynikiem umowy społecznej; prawa natury są konieczne

SOKRATES (469-399r. p.n.e.)

1. metoda zadawania pytań i udzielania odpowiedzi => sztuka położnicza

2. idea piękna i dobra (kalos kagathos)

4. naczelność cnoty umiarkowania w społeczeństwie

6. sprawiedliwość i praca wyrazem realizacji rozwoju jednostki

7. wyróżnił 4 ustroje: monarchia => tyrania => arystokracja => demokracja

8. faworyzował rządy elity

PLATON (427-347r. p.n.e.),

właściwe imię: Arystokles

1. idealizm obiektywny

2. 2 światy: idei i materialny

3. 3 składniki duszy: rozum energia, pożądanie + spajająca je harmonia

4. świat stworzył Bóg-Demiurg - Wielki Budowniczy

6. poznanie absolutu miało doprowadzić do stworzenia modelu państwa idealnego

8. istniała skrajność dwóch bytów - wolnych i niewolników

9. wyróżniał ustroje: polis i jej fazy: timokracja - najlepsza, oligarchia, demokracja, tyrania => historiozofia oparta na nasilaniu się w kolejnej formie stopnia degeneracji moralnej

10. każda polis opiera się na dwóch biegunach: bogactwa i nędzy

11. krytyka demokracji:

- różnice majątkowe

- zostaje ustanowiona drogą zamachu

- umożliwia ludowi popadnięcie w ,,szał wolności”

- prowadzi do ogólnej degeneracji osobowości człowieka

- rządy demokratyczne nie mogą zagwarantować jakiejkolwiek stabilności, co prowadzi

do ustanowienia tyranii

13. doskonałość każdego ustroju mierzy się sprawiedliwością stosunków społecznych i politycznych będących jego postacią

15. sprawiedliwość = 4 cnoty kardynalne:

- mądrość

- męstwo

- umiarkowanie

- sprawiedliwość

l) racjonalny podział społeczeństwa:

- filozofowie (rozum)

- wojownicy (odwaga)

- lud (zaspokojenie potrzeb naturalnych)

ł) podział społeczeństwa ze względy na władzę: rządzący (fylax - strażnicy) i rządzeni

m) filozofowie-mędrcy - najwyższa władza, wyłoniona w drodze rekrutacji i

wieloletniego szkolenia oraz sprawowania różnych funkcji publicznych;

elita wiedzy = elita władzy

n) arystokracja ducha = swoista forma komunizmu

o) poglądy P. pod koniec życia: kompromisowość ustroju polis poprzez dominację w

nim stanu średniego

p) stworzył tzw. Akademię Platońską

ARYSTOTELES (384-322r. p.n.e.), Stagiryta

1. uczeń Platona

2. założył szkołę - tzw. Lykeion (Liceum)

3. opisał ustroje 158 państw-miast greckich

METODOLOGIA:

1. powiązanie ze zdobywaniem wiedzy wyprowadzonej z faktów

2. cenił powiązanie teorii z doświadczalnie poznawaną rzeczywistością

3. stworzył metodę dedukcji i indukcji

4. głosiciel zasady ,,złotego środka”

TEORIA SPOŁECZNA:

1. bronił systemu niewolniczego

2. podział ludzi wolnych: znakomici, lud, stan średni

3. podział zasadniczy: wolni, niewolni

4. rodzaje związków między ludźmi:

- pan i niewolnik

- mąż i żona

- ojciec i dzieci

- dodatkowo: gospodarstwo

POWSTANIE I CELE PAŃSTWA:

1. reprezentant teorii powstania państwa w sposób naturalny

2. przeciwnik teorii umowy społecznej

3. celem państwa jest zorganizowanie ludziom dobrego życia

6. państwo może osiągnąć samowystarczalność ekonomiczną i duchową

7. podział władz: obradująca - najlepsza, rządząca, sądząca

KLASYFIKACJA POLIS:

1. systematyka ustrojów:

- kto rządzi: jednostka - monarchia, tyrania; grupa - arystokracja, oligarchia;

ogół - politea, demokracja

- jak rządzi: dobrze - monarchia, arystokracja, politea; źle - tyrania, oligarchia,

demokracja

2. preferował politeę = demokracja + oligarchia z dominacją stanu średniego

3. przeciwstawiał monarchię tyranii na zasadzie rozsądnych i zdegenerowanych rządów jednostki

FILOZOFIA SPRAWIEDLIWOŚCI:

2. fundamentalną zasadą myślenia jest sprawiedliwość

3. 2 postacie sprawiedliwości:

- ogólna

- szczegółowa (materialna): ,,wyrównująca” / ,,wymierzająca”

c) sprawiedliwość instytucjonalna => (prawość) => sprawiedliwość polityczna:

przyrodzona / stanowiona - współzależna z prawem natury

6. sprawiedliwość => właściwość potencjalna (przekształcanie) => ustrój

PRAWO NATURY:

1. był rzecznikiem teorii praw naturalnych wyprowadzonych z samej natury człowieka i jego rozsądnego postępowania

2. zmierzał do poszukiwania źródeł prawa natury w osobowości człowieka

RZYM

POLIBIUSZ (ok. 200-118r. p.n.e.)

a) uważał, że Rzym ma dwa decydujące walory, by być nowym centrum polityki

światowej:

- dobra organizacja świetnie wyszkolonej armii

- stałość rządów gwarantująca poszanowanie praw

b) przejął od Platona teorię cyklicznego rozwoju państwa

c) klasyfikacja ustrojów: arystokracja - najlepsza => oligarchia => demokracja

d) za najlepszy uważał ustrój mieszany Rzymu

CYCERON (106-43r. p.n.e.), Arpinata

1. mówca, pisarz, filozof, przedstawieciel rzymskiej doktryny polityczno-prawnej

2. dzieła: ,,O państwie”, ,,O prawach”, ,,O powinnościach”

3. prawo natury jest podstawą społeczeństwa

4. szukał źródeł prawa natury poprzez badanie natury człowieka

5. wyznawał stoicką ideę obywatelstwa wszechświatowego

6. państwo jest organizacją boską

7. ustrój republikański opierał się na historii państwa rzymskiego

8. propagował ideę praworządności

9. sformułował teorię wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych

10. preferował mieszany ustrój państwa

11. podstawą jego rozumowania była idea zgody stanów i klas

- 2 stany: senatorzy <= zgoda => ekwici

Lucjusz Anneusz SENEKA (5-65r.)

2. proces poznania - niedoskonałość człowieka w tłumaczeniu i wyjaśnianiu

4. należy postępować zgodnie z rozsądnymi wymogami prawa natury

6. każdy powinien poszukiwać prawdy

7. właściwy katalog cnót = rękojmia należytego i harmonijnego rozwoju osobowości jednostki i zbiorowości

8. podjął stoicki ideał ogólnoludzkiej wspólnoty i obywatelstwa światowego

9. wszyscy są wolni - zakładany ideał społeczny

11. jego filozofia-hierarchia oparta była na fundamentalności zasad wyprowadzonych z prawa natury, do którego powinny nawiązywać instytucje prawa pisanego

MAREK AURELIUSZ (121-180)

1. cesarz rzymski

2. dzieło: ,,Pamiętnik do samego siebie” (,,Rozmyślania”)

3. odwołał się do opatrzności jako praźródła wszystkiego

5. kryteria postępowania powinny opierać się na harmonii ze wszystkim

6. odnalazł cnotę człowieka w dążeniu do szczęścia poprzez kontemplację własnej jaźni

7. podjął ideę wszechświatowego obywatelstwa w sensie głównie wspólnoty filozofii

8. podjął całkowicie stoicką ideologię powszechności pracy

9. zwolennik demokracji i monarchii

10. dualizm patriotyzmu - obywatelstwo: 1) państwowe; 2) światowe

(sfera świadomości)

ŚREDNIOWIECZNE

CHRZEŚCIJAŃSTWO

ŚW. Aureliusz AUGUSTYN (354-430)

a) dzieło: ,,O państwie bożym” - własna wizja dialektyki rozwoju świata

b) reprezentował postawę teocentryczną

c) nie odróżniał filozofii od teologii

d) stanął na stanowisku woluntaryzmu (decyzje są następstwem aktów woli)

e) wyróżniał wolność:

- formalną (dobro i zło)

- moralną (unikanie zła, czynienie dobra) => pesymistyczna wizja świata

f) podział państw: boże - dobre, ziemskie - złe, a bieg historii to ciągła i totalna

wojna między tymi państwami; zapowiadał ostateczny triumf dobra nad złem

FILOZOFIA PRACY:

a) każdy powinien pracować

b) 3 postawy życia:

- pasywna - lenistwo

- aktywna - praca + kontemplacja

- kontemplacyjna

c) negował sens pracy niewolniczej, preferował wolną

d) 4 cnoty kardynalne:

- sprawiedliwość - miłość służąca wyłącznie rozstrzyganiu spraw konfliktowych

- roztropność - miłość w umiejętności rozwiązywania problemów polegających na

niesieniu człowiekowi pomocy

- męstwo - miłość przezwyciężania trudności piętrzących się przed wyznaczonym sobie

celem

- umiarkowanie - miłość oddawania się człowiekowi wraz z umiejętnością ponoszenia

wyrzeczeń

e) wyróżniał sprawiedliwość:

- boską - wiedza najwyższa i powszechna

- aksjologiczną - katalog cnót fundamentalnych

- społeczna - harmonijne kształtowanie się zachowań zintegrowanych jednostek

=> wolność

- prawna - wspólny porządek prawny

TEORIA PAŃSTWA:

rozdział funkcji cesarskich i kościelnych

w razie sprzeczności prawo kościelne dominuje nad państwowym

3 znaczenia pojęcia ,,res publica”:

- zespół obywateli stanowiących organizację polityczną

- organizacja samej wspólnoty ustanowionej na podstawie uznanych zasad

- posiadanie obywatelstwa określonego państwa

d) główne cele państwa: porządek i pokój

e) państwo nie musi legitymować się poczuciem sprawiedliwości

f) ustrój państwa jest rzeczą najważniejszą - ma ono spełniać przede wszystkim swe

podstawowe funkcje

g) postacie władztwa państwa nad jednostką:

- opieka - w granicach rozsądku i praw naturalnych

- tyrania (despotia) - budzi zdecydowany sprzeciw naruszając prawa boskie

PAŃSTWO A KOŚCIÓŁ:

autonomia

zestawienie na zasadzie kontrastu cech

wzajemna zasada nieingerencji dająca wspólne korzyści

POKÓJ I TEORIA PRAWA:

idea pokoju - fundament organizacji państwa

3 podstawowe cele polityki państwa: porządek, jedność, pokój

podział wojen: sprawiedliwe i niesprawiedliwe

fundamenty teorii prawa:

- prawo pisane

- władza państwowa

e) teoria źródeł prawa pisanego znajduje swe podstawy w:

- prawie boskim - doskonałe, ponadczasowe

- prawie natury - wpisane przez opatrzność w duszę ludzką

- prawie doczesnym - zmienne, miejscowe, czasowe

f) prawo doczesne opiera się na zewnętrznych ocenach postępowania człowieka, a prawo

boskie i prawo natury odwołuje się do wartości duchowych opartych na rozwoju

moralnym jednostki => uświadomienie granic między prawem a moralnością\

RODZINA I SPOŁECZEŃSTWO:

założenie poszanowania godności i równości człowieka

zwolennik wspólnoty dóbr; własność prywatna może być zgubna; idealna postawa: wyrzeczenie się własności i wspólne wytwarzanie oraz spożywanie dóbr

idea równości: powszechna praca, zrównanie pracy umysłowej i fizycznej

potępienie niewolnictwa

rodzina jako podstawowa komórka społeczna

Augustiański antropologizm zamyka okres starożytności.

ŚW. GELAZY I

1. papież (492-496)

2. wyraził pogląd o dwuwładzy nad światem: ,, uświęcona władza biskupów” i ,,władza królewska”; pierwsza władza skupiona w osobie papieża, druga w osobie cesarza

3. każda władza powierzona jest przez Boga i każda jest w swoim zakresie suwerenna i niezależna, ale władza duchowa jest z natury rzeczy wyższa

4. władza papieska jest większa niż cesarska, ponieważ dotyczy spraw ostatecznych

5. zwalczał monofizytyzm, pelagianizm i pogaństwo

6. odzyskane dla Kościoła dobra będą podzielone między biskupów, duchowieństwo i biednych oraz przeznaczone na budownictwo

7. jako pierwszy papież nazwał siebie i był nazywany „Namiestnikiem Chrystusa”

8. uważał, że w kościołach obowiązuje prawo azylu

9. rozpowszechnił zredagowane przez siebie na nowo starorzymskie wezwanie Kyrie eleison, nazwane „Błaganiem Gelazego” i wprowadził je do liturgii mszy św.

10. zniósł ostatecznie pogańskie święto Luperkaliów

ŚW. TOMASZ Z AKWINU (1225-1274)

dostał zgodę od papieża Urbana IV na studiowanie zakazanych dzieł Arystotelesa

dzieło: ,,Suma teologiczna”

METODOLOGIA:

oparła się na wizji hierarchii i harmonii świata, pozostającego w jedności ze sferami duchowymi i Bogiem

piramidalność świata:

- 4 żywioły

- świat roślin i zwierząt

- człowiek

- Bóg

c) dusza i ciało powinny pozostać w jedności dla prawidłowego rozwoju

d) składniki bytu:

- istota - idealna zasada, określająca jedność zjawisk

- istnienie - materialny i dostrzegalny przez człowieka czynnik

e) 5 słynnych dowodów na istnienie Boga:

- ruch

- niesamodzielność świata

- przypadkowość świata

- stopnie doskonałości

- celowość i przyrody

f) odróżniał wiedzę od wiary

POGLĄDY SPOŁECZNE:

1. założenie uczestnictwa człowieka w społeczności opartej na ogólnym porządku świata

4. cechy procesu uspołecznienia: celowość (rozumna wolność), porządek (organizacja)

6. genetyczny porządek społeczności: rodzina => wieś => miasto => społeczność państwowa

7. wyróżnienie 3 grup społecznych:

- optymaci - świeccy i duchowni - feudałowie, posiadacze, nie pracują

- ludzie honoru - mają małe dochody, pracują

- ludzie biedni - nie posiadają majątku, pracują

TEORIA PRACY:

1. praca jest naturalną potrzebą człowieka, która prowadzi go do szczęścia ziemskiego i wypełnienia posłannictwa Bożego => obowiązek pracy

2. organizatorem pracy w najwyższej instancji jest państwo

4. sprawiedliwa zapłata za rzetelną pracę jest możliwa na zasadzie zawarcia umowy o świadczenie pracy; zapłata powinna pozwalać na utrzymanie siebie, rodziny i gromadzenie oszczędności

TEORIA PAŃSTWA:

1. jedynie sama zasada i idea władzy pochodzą od Boga

3. fundamentalne idee organizacji państwa: porządek, pokój, sprawiedliwość

4. sympatyzowanie z monarchią

5. rozdział Kościoła od państwa z przewagą władzy kościelnej

TEORIA PRAWA:

1. hierarchiczne usystematyzowanie norm rangi moralnej i filozoficznej:

- prawo boskie - niezmienne, najdoskonalsze

- prawo natury

- prawo ustanowione przez ludzi

- prawo kanoniczne

b) dodatkowy porządek prawa:

- prawo narodów / ludów

- prawo państwowe

c) poprzez prawo natury człowiek uczestniczy w poznaniu prawa wiecznego

d) 3 skłonności pozwalające na odczyt zarysu prawa naturalnego:

- dążenie do podtrzymywania życia swego i bliskich

- przedłużenie gatunku

- skłonność do współdziałania ze społeczeństwem

e) ius gentium - część praw poszczególnych narodów wspólna wszystkim

f) ius civile - konkretne normy, do których poszanowania i przestrzegania są zobowiązani obywatele

SPRAWIEDLIWOŚĆ - 3 pojęcia:

1. zmienna - określająca stosunek pomiędzy określonymi jednostkami w społeczeństwie

2. rozdzielcza - zawierająca zespół praw i obowiązków przyznanych społeczności w jej

współdziałaniu z jednostką

3. prawna - opierająca się na stosunku jednostki i jej praw do zbiorowości

Koncepcja prawa Akwinaty stanowi najbardziej dojrzałą postać filozofii prawa późnego średniowiecza.

MARSYLIUSZ Z PADWY (1275-1343)

1. dzieło: ,,Obrońca pokoju” (1324)

TEORIA PAŃSTWA:

2. suwerenność ludu

3. wola suwerennego ludu wyrażona w postaci wybieralnego prawodawcy

4. przewaga rządów ludowych nad elitarnymi

5. gwarancja wolności obywatelskich

6. organizacja państwowa jako efekt woli ludu (ewolucyjnie)

7. podział społeczeństwa ze względu na zdolności oraz wykonywany zawód:

- sprawujący władzę

- rolnicy

- rzemieślnicy

- finansiści

- wojskowi

- kapłani

g) silna i niepodzielna władza wykonawcza

h) nie jest istotna forma ustrojowa (byleby uznawała władzę rządu)

TEORIA PRAWA:

1. hierarchizacja źródła - prawo: boże, natury, pisane

2. wola ustawodawcy i przymus (sankcja) nadany przez państwo świadczą o istnieniu samego prawa; sprawiedliwe jest tylko to, co za takowe uznaje prawodawca

PAŃSTWO A KOŚCIÓŁ:

1. przewaga rządu nad organizacją kościelną

3. rząd i suweren powinni decydować o sprawach organizacji kościelnej

5. nie można nikogo zmusić do praktyk religijnych

6. prawa kościelne nie są wiążące w stosunkach państwowych

8. Kościół jest częścią państwa i może tylko formułować zalecenia dobrowolnie odbierane przez wiernych

RENESANS

NICCOLO MACHIAVELLI (1469-1527)

1. dzieło: ,,Książę” (1532)

METODOLOGIA:

1. energiczne stosunki społeczno-polityczne

2. siłą sprawczą jednostki jest jej interes, co przejawia się m.in. w wojnach o charakterze zaborczym

INTERPRETACJA LOSÓW JEDNOSTKI I NARODÓW

- dialektyka przemian:

2. virtu - całokształt cech osobowości człowieka, sił duchowych i fizycznych, umiejętności interpretowania wypadków historycznych; dzielność jednostki

3. fortuna - zbieg historycznych wypadków, katalizator wszystkich sił krzyżujących się w polityce

TEORIA PAŃSTWA:

1. klasyfikacja form ustrojowych (podobna do arystotelesowskiej)

2. preferował republikę z przewagą interesów ludu

3. wyeliminowanie arystokracji i szlachty

MODEL ,,NOWEGO KSIĘCIA”:

1. wzór osobowości oderwany od arystokracji

2. wyposażony w niezłomną virtu

5. może zaprowadzić dyktaturę (bo trzeba siłą pokonać zło)

7. cel okazuje się najwyższym dobrem historycznym i jemu należy podporządkować podejmowane środki

SZTUKA RZĄDZENIA:

1. człowiek z natury jest zły

4. trzeba dbać o pozory, poprawność czynów

5. zdecydowanie w stosowaniu przemocy i brutalnej siły

6. przewidywanie następnych kroków

8. nie nadużywać przyjemności

11. mocno starać się być szanowanym

13. umiejętnie dysponować siłą

15. posługiwać się naturą zwierzęcia i człowieka

17. znajdować winowajców stosowanego terroru

19. zawsze kierować się dobrem powszechnym

Był teoretykiem nowocześnie pomyślanej polityki, będącej szkołą skutecznego działania. Miał 2 punkty spojrzenia na politykę: etyczną i praktyczną. Dążył do zjednoczenia Włoch. Walczył o likwidację stanów i zagwarantowanie jednostce katalogu podstawowych praw.

ERAZM Z ROTTERDAMU (1467-1536)

1. rozgraniczał sferę władzy i wiary

2. opowiadał się za uproszczeniem prawd religijnych i wyzwoleniem ich od ciężaru ornamentyki i pseudouczoności

3. lansował rzeczpospolitą ludzi uczonych - humanistów

4. propagował model władcy-humanisty (przeciwieństwo makiawelizmu)

5. zwolennik idei pacyfizmu jako podstawowej zasady kształtującej stosunki wewnętrzne i zagraniczne; dopuszczał prowadzenie wojny obronnej

6. naczelnik ruchu zwanego irenizmem - dążenie do uproszczenia religii i odejścia od niezrozumiałych dogmatów teologicznych

8. wolność sumienia jako podstawowa gwarancja wolności człowieka

TOMASZ MORUS (1478-1535)

1. dzieło: ,,Złota książeczka o najlepszym ustroju państwa i nowej wyspie Utopii” (1516)

2. idealnie zorganizowane państwo = utopijny komunizm drobnych producentów

4. powszechność pracy

5. umiarkowane korzystanie z dóbr

6. kultywowanie tradycyjnych wartości moralnych opartych na więzach rodzinnych

7. wyeliminowanie pieniądza

8. organizacja władz:

- prosty wybór i rotacja urzędników

- gwarancja podstawowych uprawnień zgromadzeniu ludowemu

- prowadzenie tylko obronnych wojen

- rozwój kolonizatorstwa i szlaków handlowych

h) wolność religijna

Utopia Morusa stała się programem prawidłowych stosunków społecznych (nawiązanie do Platona) i wyrazem nowego humanizmu.

ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI (ok.1503-1572)

1. dzieło: ,,O prawie Rzeczpospolitej” (1554, Bazylea)

TEORIA PAŃSTWA:

1. przygotował program reorganizacji państwa

3. definicja państwa: ,,Rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawe, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”

4. państwo nie jest własnością jednego stanu => krytyka szlachty

5. klasyfikacja ustrojów: monarchia, oligarchia i politea

6. zagwarantowanie naprawy państwa poprzez gruntowną naprawę obyczajów i przebudowę osobowości szlachty

7. praca świadczy o przynależności jednostki do społeczeństwa

g) rezygnacja szlachty z przywilejów

h) ustawy reformujące obyczajowość:

- powszechne i równe obywatelstwo

- ocena cnót obywatelskich

- godność i szacunek dla rolników i kupców

i) podstawowe cnoty obywatela (wizja przyszłości): umiarkowanie, sprawiedliwość,

hojność, męstwo

j) powszechność pracy

20. opowiedzenie się za silną władzą królewską; marginalizacja roli sejmu i senatu

22. jednolitość prawa

23. zrównanie praw państwowych i kościelnych

25. praworządność jako naczelna zasada życia społecznego

26. prawo jako oręż w walce z nietolerancją

27. idea tolerancji religijnej

29. równość pracy - argumentacja ,,za”:

- prawa boskie z tekstów biblijnych

- nawiązanie do prawa natury

- aspekt prawno - polityczny

JEAN BODIN (1530-1596)

2. dzieło: ,,Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej” (1576)

METODOLOGIA:

1. nawiązanie do Machiavellego

2. badał wpływ czynników ekonomicznych, religijnych i innych na ustrój polityczny

TEORIA PAŃSTWA:

2. konieczność istnienia związków naturalnych, np. rodziny

4. stabilność moralna życia codziennego przesłanką porządku w państwie

5. bezwzględna ochrona praw własności

6. kształtowanie się wśród jednostek postaw kontemplacyjnych

7. definicja państwa: sprawiedliwy rząd nad rodzinami z władzą suwerena na czele

14. władza suwerenna - cechy: ciągłość, niepodzielność, niepozbywalność, nieograniczoność, bezwarunkowość, niezależność

15. formy ustrojowe w zależności od trybu powoływania władzy:

- jednostka - monarchia

- grupa - arystokracja

- wszyscy - demokracja

h) sympatyzował z monarchią

g) suwerenność władcy poprzez własnoręczne stanowienie praw

TEORIA PRAWA:

1. prawo w formie rozkazodawczej suwerena względem poddanych; wyjątki - prawo boże i prawo natury

3. prawo pozytywne powinno być sprawiedliwe na zasadzie zgodności z prawem boskim i prawem natury

4. definicja sprawiedliwości: właściwy podział nagród i kar; rodzaje:

- s. arytmetyczna - równy podział dóbr i korzyści między obywatelami

- s. geometryczna - przewaga arystokracji nad ludem

- s. harmoniczna - połączenie cech obu poprzednich rodzajów = demokracja +

arystokracja

5. obywatele są poddanymi suwerena i podlegają ustanowionym przez niego prawom

KOŚCIÓŁ I DUCHOWIEŃSTWO:

1. oceniane wyłącznie z perspektywy zadań i władzy państwowej

3. papież nie jest i nie może być zwierzchnikiem suwerennych monarchów

4. kształtuje moralne postawy jednostki

6. praktyki Kościoła mają służyć celom państwowym

JAN OSTRORÓG (1436 - 1501)

1. popierał umocnienie władzy królewskiej, centralizację władzy

2. król polski podlega tylko władzy Boga, nie ma ponad nim innych władców świeckich

4. podległość Kościoła władzy świeckiej, sprzeciwiał się płaceniu świętopietrza, żądał poprawy moralnej duchowieństwa.

5. główne dzieło - Monumentum de rei publicae ordinationem (Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej)

6. postulował zakaz wygłaszania kazań w języku niemieckim oraz wprowadzenia tylko języka polskiego do urzędów

8. prawa wg Ostroroga powinny być równe dla wszystkich

9. za prawo najwyższe uważa ustawy stanowione przez senat

11. od równości wobec prawa nie powinno być żadnych wyjątków

12. zniesienie dziedziczności urzędów, obowiązek służby wojskowej oraz zniesienie tortur

KRZYSZTOF WARSZEWICKI (1543 - 1603)

1. zwolennik absolutyzmu

2. silna władza gwarantem potęgi Rzeczpospolitej

3. De optimo statu libertatis (O najlepszym stanie wolności) - główne dzieło

4. umocnienie władzy monarszej w interesie całego państwa

5. sprzeciwiał się wolnej elekcji

7. uważał, że upadki państw należy przypisywać nie losowi, a nieudolności rządzących i rokoszom rządzonych

8. apelował o poprawę doli niższych stanów

STANISŁAW ORZECHOWSKI (1513 - 1556)

1. ideolog złotej wolności szlacheckiej i ruchu obrony praw szlacheckich

2. związał się ze szlacheckim obozem przeciwników polityki króla Zygmunta II Augusta i z obrońcami przywilejów szlacheckich, sympatyzował z luteranizmem

3. nawoływał do krucjaty antytureckiej

5. dzieła - Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego, Dyalóg albo rozmowa około egzekucyjej Polskiej Korony, O stanie królewskim

6. publicznie sprzeciwił się bezżeństwu księży

7. był przeciwnikiem haseł głoszonych przez Andrzeja Frycza Modrzewskiego i braci polskich

8. po pogodzeniu się z kościołem katolickim stał się zwolennikiem kontrreformacji

9. Stanisław Orzechowski ,,O stanie królewskim” - jeśli ktoś chce dokładniej

REFORMACJA I KONTREFORMACJA

MARCIN LUTER (1483-1546)

1. wychodzi z augustiańskiej doktryny upadku człowieka w rezultacie skażenia natury grzechem pierworodnym

2. sprzeciwił się jawnie sprzedaży odpustów przez Kościół

3. podstawą jest akt wiary

4. teoria Kościoła jako wspólnota sumień

6. nietolerancja i arbitralność

7. istnienie państwa jest niezbędne, ponieważ hamuje ono ludzi przed osuwaniem się w otchłań zła => państwo ,,sługą bożego gniewu”

8. absolutyzm władzy

9. gloryfikacja porządku i prawa w stosunkach wewnątrzpaństwowych

10. odrzucenie demokratycznych aspiracji ludu

12. Kościół powinien zostać podporządkowany państwu i poddany jurysdykcji świeckiej

14. prawo powinno być surowe, bezwzględne i sprzyjające tradycyjnym wartościom

JAN KALWIN (1509-1564)

1. w założeniach teologicznych nawiązywał do augustiańskiego modelu państwa Bożego i doczesnego przy założeniu upadłości natury człowieka

4. starał się argumentować dwie podstawowe idee: nową etykę oraz poczucie dyscypliny społecznej (wartość sakralna)

5. etyka opierała się na kulcie pracy i skromności

7. kontrola państwa i Kościoła powinna obejmować wszystkich obywateli

8. ustrój kościelny oparty na gminach

10. jednolitość dwóch porządków: duchowego i politycznego

11. autorytet państwa jest emancypacją najwyższego boskiego autorytetu

12. sympatyzował z oligarchicznymi ustrojami państwowymi

13. głos Kościoła jest jedynie składnikiem i wykładnią treści polityki państwowej

FRANCISZEK SUAREZ (1548-1617)

1. założenie naturalnej wolności człowieka jako konsekwencji naturalnej wolności społeczeństwa (ludu)

4. każda władza powinna posiadać swą legitymację w postaci woli ludu, lecz jedynie w aspekcie niższym - pochodzącym od człowieka i służącemu społeczeństwu; pojęciem wyższym jest suwerenność boska i jej pochodna - władza papieska

6. władza papieska ocenia głównie słuszność postępowania narodów i władców w zakresie suwerenności wewnętrznej w świetle wyższych kryteriów

PIOTR SKARGA (1536 - 1612)

1. był wybitnym duszpasterzem Litwy i Białorusi. Zapisał się jako założyciel wielu kolegiów jezuickich, np. w Połocku, Rydze, Dorpacie

2. profetyczny obrońca wartości i tradycji narodowej, a także wiary chrześcijańskiej

3. głosił kult ascezy, wskazywał na znaczenie celibatu i pielgrzymek

4. reprezentując stanowisko katolickie, swoje argumenty opierał na Piśmie św., wskazując na potrzebę wykorzenienia herezji w celu odnowy silnego państwa

5. był przeciwny ugodowemu dialogowi międzywyznaniowemu oraz tolerancji religijnej, opartej o kryteria polityczne. Szczególnie atakował arian, których wykluczał z grona wspólnot chrześcijańskich i zarzucał im powiązania dogmatyczne z wyznawcami islamu; polemizował także z kalwinami

6. propagował ideę unii Kościoła katolickiego z Kościołem prawosławnym

=> był współtwórcą Unii brzeskiej

XVII WIEK

HUGON GROCJUSZ (1583-1645)

a) dzieła: ,,O prawie wojny i pokoju” (1625), ,,O wolności mórz” (1609)

POGLĄDY:

1. zmierzał do racjonalnej interpretacji ideologii prawa natury niezależnej od jakichkolwiek aksjomatów wyznaniowych

3. prawo natury powinno wskazywać drogi rozwoju jednostki i zbiorowości na zasadzie matematycznego pewnika

4. 4 podstawowe i samoistne prawa natury - obowiązek:

- poszanowania cudzej własności

- wynagradzania szkód

- dotrzymywania umów

- ponoszenia kary za popełnione przestępstwa

d) wojna jako ostateczny i możliwie humanitarny środek rozwiązywania konfliktów

e) opowiadał się przeciw równouprawnieniu narodów

f) suwerenność woli ludu, która może być jednak ograniczona

g) prawa podmiotowe = przysługujące osobie kwalifikacje moralne do zgodnego ze

sprawiedliwością posiadania i zdziałania czegoś; rodzaje:

- uprawnienia - władza w stosunku do siebie, potocznie - wolność

- prawa podmiotowe - oznaczające władzę w stosunku do innych

- prawa dające władzę nad rzeczami w sposób pełny lub niepełny

BENEDYKT SPINOZA (1632-1677)

a) rzecznik tolerancji

b) religia jest wielce użyteczna społecznie

c) rzecznik powstawania państwa na drodze umowy społecznej

d) powstanie państwa dowodzi rezygnację obywateli z części przysługujących im wolności: sumienia, wyznania, głoszenia poglądów, poszukiwania prawdy

e) utylitarny charakter zadań państwa:

- zagwarantowanie bezpieczeństwa obywatelom

- zorganizowanie się w zakresie podstawowych usług bytowych

f) państwo powinno mieć możliwość ingerencji w administracyjną pracę Kościoła

g) najlepszym ustrojem jest demokracja cenzusowa

h) państwo powinno gwarantować zachowanie własności prywatnej i wolność obrotu

THOMAS HOBBES (1588-1679)

a) dzieło: ,,Lewiatan” (1651)

METODOLOGIA:

a) sprecyzowanie idee w sprawach społeczno-politycznych na wzór pojęć geometryczno-matematycznych

b) należy wyprowadzić zasady poprawnego rozumowania, opierającego się na analizie i syntezie

c) 3 działy systemu teoretycznego:

- ,,filozofii przyrody” - zajmującej się ,,ciałami naturalnymi”

- ,,filozofii człowieka” - traktującej o ludzkim usposobieniu i obyczajach

- ,,filozofii państwa” - mówiącej o obowiązkach obywatelskich

TEORIA PAŃSTWA:

a) stan naturalny stanowi hipotezę opartą na analizie składników osobowości człowieka

motoryczne siły człowieka tkwią w sprzeczności:

- nigdy nienasyconego pragnienia bogactw i zaszczytów

- nieustannego strachu przed niebezpieczeństwem gwałtownej śmierci

b) stan natury o cechach idealnej anarchii - cechy:

- panuje tam absolutna wolność

- człowiek w stanie natury korzysta jedynie z uprawnień, nie posiadając żadnych

obowiązków

- subiektywizm występuje tam w skrajnej postaci

c) jednostronna umowa społeczna stanowi wyjście podyktowane rozsądkiem

zdecydowanie przeważającym kalkulację na rzecz życia w pokoju i jedności,

zamiast niszczącej wszystkich anarchii

d) władza suwerena jest niepodzielna i niezbywalna

e) końcowym efektem jest powstanie państwa zwanego Lewiatanem - ,,śmiertelnego boga”, któremu wszyscy są podporządkowani

TEORIA PRAWA:

a) prawo wyrasta z woli suwerena

b) funkcjonowanie państwa doprowadza do inkorporacji pewnych zasad rozsądku w normy prawne i to ,,rzeczywiste prawo” możemy nazywać prawem natury

c) podstawowe zasady funkcjonowania społeczeństwa:

- zachowanie spokoju

- obowiązek dotrzymywania umów

- obowiązek rezygnowania z prawa do wszystkich rzeczy

- obowiązek przestrzegania zasad współżycia => ,,zachowuj się tak wobec innych,

jakbyś chciał, aby zachowywano się wobec ciebie”

d) władza absolutna, należąca do suwerena (Lewiatana), obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego

e) anarchia (najgorsze zło) jest alternatywą dla absolutyzmu

f) umowa społeczna jest uzasadnieniem absolutyzmu władzy

JOHN LOCKE (1632-1704)

a) dzieła: ,,Dwa traktaty o rządzie”, ,,List o tolerancji”

TEORIA PAŃSTWA:

a) wszyscy ludzie są sobie równi

b) prawo własności stanowi niepodważalny i niczym nienaruszony kanon organizacji

życia człowieka, pochodzi od Boga i jest wkomponowane w naturę ludzką

c) człowiek może dzięki pracy przywłaszczać produkty przez siebie wytworzone; człowiek

może dysponować owocami swojej pracy

d) sensem umowy społecznej jest ochrona praw naturalnych

e) wyróżniał dwa rodzaje umowy społecznej:

- umowa o powstanie społeczeństwa

- umowa dotycząca powstania państwa - opiera się na swoistej konstrukcji powierzenia

rządowi pełnomocnictwa na zasadzie powiernictwa

f) na podstawie umowy społecznej państwo uzyskuje zasadniczą kompetencją

represjonowania ludzi naruszających prawa natury

g) przystąpienie jednostki do społeczeństwa i państwa gwarantuje poszanowanie jej praw

naturalnych

PODZIAŁ WŁADZY (stanowi gwarancję poszanowania wolności jednostki i społeczeństwa) - 3 podstawowe dziedziny sprawowania władzy:

1) ustawodawstwo

2) wykonanie praw

3) stosunki międzynarodowe

3 kierunki władzy:

1) legislatywa

2) egzekutywa

3) władza federalna

TEORIA WŁADZY:

a) nie jest możliwe łączenie się władzy ustawodawczej i wykonawczej

b) przewagę posiada władza ustawodawcza

c) celem działania państwa jest obrona nienaruszalności podmiotowych

KOŚCIÓŁ A PAŃSTWO:

a) oddzielność

b) powszechna idea tolerancji z wyjątkiem: niewierzących, wyznawców wiar nakazujących

c) podporządkowanie się innemu władcy i grupy mogące pod dojściu do władzy znieść

demokrację

XVIII WIEK

FRANCOIS QUESNAY (1694 - 1774)

1. Przedstawiciel doktryny fizjokratyzmu

1. zmierzano wraz z absolutyzmem oświeconym do przebudowy ustroju feudalnego

2. zwolennik liberalizmu gospodarczego

3. zmiany w strukturze ekonomicznej i sprawowaniu władzy

4. podstawowa idea - porządek naturalno - przyrodniczy

7. podstawą gospodarki jest rolnictwo, własność prywatna, ma być chroniona przez państwo

10. ustrój ma gwarantować wolność i ochronę rolników

11. społeczeństwo podzielone na 3 grupy, różnice w stanie majątkowym są aspektem naturalnym:

§ właścicieli ziemskich świeckich i duchownych

§ klasę produkcyjną - rolników uprawiających ziemie z pomocą kapitału - tzw. farmerzy rolni

§ klasy jałowe - wszyscy, którzy nie zajmują się rolnictwem

12. autor pracy „Tablica ekonomiczna”, w której przedstawił krążenie towarów i pieniędzy pomiędzy 3 klasami

15. własność wolność, poszanowanie pracy - podstawa porządku społ.

17. wolność osobista - prawo do swobodnego działania w sferze gosp.

18. obowiązek pracy

19. praca źródłem bogactwa narodów

20. państwo powstało w drodze umowy społ., gwarantuje naturalne prawa jednostki, stwarza warunki do rozwoju, bogacenia się

23. państwo koordynuje, nie ingeruje w gospodarkę („stróż nocny”), chyba że naruszona zostaje wolność i własność jednostek

24. ustrój - dziedziczna monarchia absolutna

MONTESKIUSZ (CHARLES LOUIS DE MONTESQUIEU) (1689 - 1755)

1. Główne dzieła - “O duchu praw”, “Listy perskie”

2. Metodologia

a) uwzględnianie różnorodnych czynników mających wpływ na kształtowanie się praw, obyczajów, moralności narodów

b) każde państwo ma swój specyficzny ustrój, życie społeczne narodu przeniknięte duchem narodu i duchem praw

c) rozumowanie indukcyjne

d) komparatystyka - ustroje państwowe wynikiem prawidłowości rozwoju narodu, historię tworzy naród, kultura gospodarka

3. Prawo

e) uwzględnianie ducha praw, czyli współzależności miedzy prawem a środowiskiem geogr., religią, obyczajami narodu, itp.

f) definicja wolności - „wolnośćg) to prawo czynienia wszystkiego, na co pozwalają ustawy”

h) poszanowanie prawa gwarancją wolności i bezpieczeństwa jednostki

i) powściągliwośćj) w stanowieniu oprawa

k) rozsądne ustawodawstwo, uwzględniające różne czynniki (ustrój, gospodarkę obyczaje społeczeństwa), prawo powinno wynikaćl) z życia społeczeństwa

m) nie przywiązywanie dużej wagi do równości społ.

4. Ustroje państwowe

n) kryterium natury rządu - struktura organizacyjna państwa i zasady rządu - tryb działania państwa

o) Trzy rodzaje ustrojów

1. republikański

O władza należy do narodu (demokracja) lub części narodu (arystokracja)

O zasady demokracji - cnota, skromnośćO , poczucie równości, forma nierealna

O arystokracja - tylko w małym państwie, zasada - umiarkowanie

O nie należy dopuszczaćO biedaków do władzy

2. monarchiczny

O władzę sprawuje jednostka, najlepiej oceniana forma władzy przez Monteskiusza, najbardziej praktyczna

O zasada- honor, rządy zgodne z prawem, ustrój umiarkowany

O poszanowanie wolności, praworządności , praw stanowych

O władca strzeże prawa i interesów państwa parlament pośredniczy miedzy władcą a ludem

1. despotyczny

O rządzi jednostka, według swojej woli, nie kieruje się prawem, samowola władcy

O zasady - strach, arbitralne decyzje i rządy jednostki, brak wolności polit., podejrzliwośćO , przemoc

5. Podział władzy

7. zasada trójpodziału władzy państwowej, wzorowana na ustroju angielskim, miała chronić wolność jednostki, zapobiegać despotyzmowi, władze muszą wzajemnie uzupełniać się, kontrolować i hamować, żeby jedna nie zdobyła przewagi nad innymi

8. władza ustawodawcza

§ dwuizbowy parlament

§ izba niższa - wybory powszechne, wyższa - dziedziczna

§ prawo zwoływania odraczania oraz weta wobec ustaw - monarcha, brak inicjatywy ustawodawczej

9. władza wykonawcza

1. monarcha z pomocą ministrów

2. monarcha nie odpowiada przed parlamentem, ministrowie - tak

d) władza sądownicza

§ niezawisłe sądy

§ kadencyjne, podporządkowane władzy ustawodawczej (ustawie)

6. Wpływ myśli Monteskiusza na rozwój doktryny liberalizmu

1. zachowanie tradycyjnych form ustrojowych

2. modyfikacja organizacji państwa w poszanowaniu idei wolności

5. praworządność, praktycyzm, racjonalność prawa

6. pogodzenie interesów arystokracji i burżuazji

WOLTER (FRANCOIS MARIE AROUET)

(1694 - 1778)

1. Współredagował „Wielką Encyklopedię Francuską”, główne dzieło - „Rozprawa o historii powszechnej”

2. Państwo i prawo

a) wolnośćb) jako podległośćc) prawu

d) potęga rozumu ludzkiego - założenie metodologiczne

e) zwolennik umiarkowanej monarchii - wzór angielski, państwo burżuazyjne, urzeczywistniające filozofię utylitarystyczną

f) władza powinna należećg) do bogatych, tylko oni powinni posiadaćh) prawa polityczne (w praktyce niemożliwe)

i) kierowaćj) państwem powinni oświeceni monarchowie, będący jednocześnie myślicielami

k) powinni oni sami zrezygnowaćl) z rządów absolutnych

m) względne pojęcie równości, wolnośćn) łączona z własnością

o) rozwój państwa wynika z możliwości bogacenia się obywateli

p) ideałem państwa jest ustrój, w którym panujący ma u miarkowaną władzę, a państwo feudalne przekształca się stopniowo w burżuazyjne, taka przemiana zapobiega rewolucji

q) ustrój Anglii jako wzór

r) Wolter był zwolennikiem postępu cywilizacyjnego

DENIS DIDEROT (1713 - 1784)

1. Redaktor „Encyklopedii, czyli rozumowego słownika nauk, sztuk i zawodów” (Wielkiej Encyklopedii Francuskiej)

2. Metodologia

a) człowiek z natury jest dobry, natura została wypaczona przez czynniki zewnętrzne

3. Państwo

b) krytykował wszelkie przejawy despotyzmu, rządów absolutnych, dostrzegał koniecznośćc) reformy ustroju francuskiego

d) popierał monarchię parlamentarną, gdzie reprezentacja suwerennego ludu dba o dobro państwa, sprawuje kontrolę nad rządem i monarchą

e) domagał się zagwarantowania wolności gospodarczej - handlu i przemysłu

f) społeczeństwo powinno się bogacićg) , gdyż zapewni to powszechny dobrobyt, szczęście społeczne

h) bogaty naród może wyciągnąći) jednostkę z upodlenia

j) koniecznośćk) powszechnego nauczania

l) najskuteczniejszym sposobem na walkę z uciskiem jest zbrojne powstanie ludu, idee populistyczne (zabezpieczenie praw ludu)

ADAM SMITH (1723 - 1790)

1. Twórca szkoły klasycznej ekonomii, przedstawiciel liberalizmu angielskiego, sformułował zasady liberalizmu gospodarczego, główne dzieło - „Badania nad naturą i przyczynami bogacenia się narodów”

2. Liberalizm gospodarczy koncentruje się głównie na wolnościach gospodarczych, będących gwarancją konkurencyjności rynkowej.

3. Państwo

a) powstało w momencie podziału społeczeństwa na bogatych i biednych w sposób spontaniczny, żywiołowy

b) zadaniem jego jest sankcjonowanie bezpieczeństwa, posiadania, porządku i posłuszeństwa obywateli

c) zwolennik indywidualizmu

d) bohaterem historii jest człowiek

e) przyczyny posłuszeństwa obywateli

§ cechy indywidualne jednostki, siła fizyczna, rozsądek

§ przewaga wieku

§ bogactwo prowadzące do totalnego panowania jednostek

§ wyższość§ urodzenia

f) elementy antyarystokratyczne

g) człowiek (Homo Oeconomicus) kieruje się w swoim postępowaniu zasadą zysku

4. Zadania państwa

1. obrona społeczeństwa przed gwałtami i bezprawiem

3. armia powinna bronić przed agresją z zewnątrz, ważna jest obrona przed niesprawiedliwością i uciskiem ze strony współobywateli

4. sądy oddzielone od władzy wykonawczej

6. państwo powinno utrzymywać instytucje użyteczności publicznej

7. rozwijanie oświaty

5. Idea „taniego rządu”

2. jeśli rząd nie przysparza bogactw powinien być tani jako instytucja

3. jak najniższe podatki

6. Liberalna teoria prawa

2. ograniczenia prawne tłumią aktywność jednostki w sferze gospodarczej

4. postulował wolność umów o pracę, swobodę przepływu kapitału, praca źródłem bogactwa

5. ekonomią i gospodarką państwa rządzą pewne określone prawa ekonomiczne (zasada wolnej konkurencji)

6. państwo i prawo chronią gospodarkę wolnorynkową, gwarantują swobodę i bezpieczeństwo w sferze ekonomicznej i politycznej, co prowadzi do powszechnego dobrobytu i szczęścia

JEAN JACQUES ROUSSEAU (1712 - 1778)

1. Współtwórca Encyklopedii Francuskiej, główne dzieła - „Umowa społeczna”, „ Rozprawa o pochodzeniu nierówności między ludźmi”

a) postulował oparcie ustroju na demokracji bezpośredniej, przeciwnik despotyzmu

b) wyprowadził pojecie suwerenności ludu z idei suwerenności jednostki

2. Stan natury

1. człowiek z natury jest dobry, rozwój cywilizacji doprowadził do jego degeneracji

2. czas spokoju, życia w odizolowaniu, w harmonii z przyrodą

5. wolność i równość

7. konieczność łączenia się w grupy z powodu klęsk żywiołowych

8. rodzina - pierwsze stadium życia społ.

9. wojny pojawiły się w momencie podziału ludzi na bogatych i biednych, wynalazki sprzyjały konfliktom

3. Powstanie państwa

1. związane z rozwojem wytwórczości

2. podział społ. na bogatych i biednych

4. bogaci porozumieli się i zabrali władzę biednym, chęć dominacji, wywyższenia się bogatych

5. rola prawa własności w powstaniu konkurencji miedzy jednostkami

7. zrzeszanie się, aby przeciwdziałać chaosowi

8. podział na rządzących i rządzonych

4. Umowa społeczna

1. założenie hipotetyczne, przejście ze stanu natury do organizacji państwowej

2. jednostki dobrowolnie zgodziły się na powstanie społeczeństwa

4. podstawą umowy społ. wolność wszystkich ludzi

5. zasady suwerenności i wolności ludzi są niezbywalne i zagwarantowane przez państwo

8. zachowanie i rozwijanie naturalnych praw człowieka (wolność, równość) celem umowy społ.

9. każdy człowiek oddaje się całkowicie społeczności - demokratyczna procedura zawarcia umowy

12. jednostka traci naturalna wolność, ale zyskuje wolność społeczną

13. umowa utrwala więzi między autonomicznymi jednostkami, jednostki aktywnie uczestniczą w stanowieniu oprawa i decydują o sprawach wspólnoty, umowa nie wymaga odnawiania

5. Wola powszechna

2. dojrzałość obywatela do stawiania interesu zbiorowości ponad swoim własnym partykularyzmem

3. wola obywatela w zakresie rozwiązywania spraw ogólnych

4. stosowanie prawa przez jednostkę jest słuchaniem własnej woli, zachowaniem wolności

5. prawo gwarancją wolności

7. obiektywizacja wolności, racjonalność w stanowieniu prawa

8. obywatele złączeni więzią

9. wola powszechna dynamizuje życie społ, jednostka dążąc do własnego szczęścia dąży do szczęścia ogółu

12. warunkiem jest wolność jednostki i suwerenność ludu

7. Suwerenność ludu

1. oparta na suwerenności jednostki

5. lud może tworzyć prawa, które gwarantują wolność, jest zdolny im się podporządkować

6. lud sprawuje wszechstronną kontrolę nad rządem

8. rząd ma być dokładnym wykonawcą ustaw

10. odrzucenie zasady trójpodziału władzy (suwerenność jest niepodzielna)

12. legalizacja wolności - droga umowy społ. naturalna wolność staje się wolnością polit. , zagwarantowana przez ustawy

14. suwerenność ludu jest niepozbywalna i niepodzielna

15. każdy obywatel uczestniczy w stanowieniu opraw

17. najlepszy ustrój - arystokracja - rządzą ludzie mądrzy, wybrani przez suwerenny naród , ludzie biedni muszą się podporządkować

18. wychowanie obywatelskie - przywiązanie do ideału państwa - ojczyzny

19. wzorzec obywatela- patrioty

THOMAS JEFFERSON (1743 - 1826)

1. przedstawiciel nurtu demokratycznego rewolucji amerykańskiej

2. autor projektu Deklaracji Niepodległości

3. idee praw naturalnych, równouprawnienie Murzynów i Indian

4. podkreślał rangę praw obywatelskich

5. najwyższy organ w państwie - parlament, najszersze uprawnienia jako reprezentant suwerena

6. ograniczenia władzy prezydenta

7. naturalne prawa narodu do samostanowienia, walki z kolonializmem, stworzenia własnego rządu, przeciwstawienia się próbom narzucenia absolutnej i despotycznej władzy

8. wiara w postęp społ., uwarunkowany rozwojem jednostki

9. religia gwarantem moralności, moralne cele religii stanowią o jej wartości

11. walka o wolność i tolerancję

13. suwerenność narodu, trójpodział władzy

DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA - 26 VII 1789

1. wyraz ideologii oświeceniowej, nawiązanie do teorii praw naturalnych

2. naruszenie ustawy uzasadnia prawo oporu przeciwko uciskowi

5. prawa natury obejmują własność, wolność i bezpieczeństwo

7. własność „nietykalna i święta”

8. prawa natury rozwijają się w prawa obywatela, które wynikają z przystąpienia jednostki do organizacji społ. i państwowej

12. zwierzchnictwo narodu, równość wobec prawa, wolność przekonań, wypowiedzi, stowarzyszania się, odpowiedzialność urzędników przed społeczeństwem

13. prawa te są instytucjonalnym rozwinięciem i konkretyzacja suwerenności ludu

14. zniesienie ciężarów feudalnych na wsi, nadanie chłopom ziemi, zniesienie monarchii

15. powszechne wybory

17. w praktyce Zgromadzenie Narodowe nie ustanowiło wolności słowa, wolności działalności klubów polit. i stowarzyszeń, suwerenność ludu okrojona przez wprowadzenie demokracji pośredniej, delegaci pochodzili z wyborów cenzusowych, nie zrealizowano również postulatów z punktu h)

NIEMICKA SZKOŁA HISTORYCZNA

Friedrich Carl von Savigny (1779- 1861)

Dzieła: O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa (1814)

a) Prawo kształtuje się w rozwoju historycznym, niepoznawalnym dla ludzkiego rozumu.

Prawo musi być zgodne z duchem narodu, w którym powstaje i obowiązuje.

b) Duch narodu: przenika państwo i prawo( np. język, kultura, obyczaje, ustrój)

c) Działania jednostek są inspirowane duchem narodu.

d) Każdy naród skoro jest inny- ma inne prawo. Prawo narodowe musi być zgodne ze

zwyczajami, inaczej jest sprzeczne z duchem narodu.

e) Iuryści- mają bardziej odkrywać prawo, niż je tworzyć. Mają odkrywać utrwalone w tradycji

prawidłowości ducha narodu.

f) Uważał, że nie istnieje jakieś prawo ponadczasowe czy ponadnarodowe. Wszelkie prawo

zaś jest uformowane przez historię konkretnego narodu, posiada zatem szczególną,

naznaczoną piętnem historii postać, odpowiadającą tradycji narodowej. Dlatego opowiadał

się za przeciwko uchwaleniu jednolitego kodeksu.

g) Wie, że trudno odgraniczyć od siebie te dwie sfery. Mówi, że w republikach przy tworzeniu

prawa dominuje element polityczny, w despotiach element techniczny

Mówił to na początku XIX w., a w 1804r. pojawił się Kodeks Cywilny Napoleona. Savigny swoimi poglądami sprzeciwiał się pomysłowi, aby stworzyć kodeks dla wszystkich narodów.

h) W miarę rozwoju stosunków społecznych komplikuje się system prawa. Sprzyja to

pojawieniu się stanu prawniczego, który czyni z wiedzy o prawie pewien rodzaj rozważań

spekulatywnych. Ustanawianie norm prawnych stwarza problem ich zgodności z prawem

zwyczajowym. Problem więzi prawa z życiem, w znaczeniu ustalenia i kształtowania

pewnych norm przez naród, nazywa Savigny „elementem politycznym”. Naukę prawa w

jako dziedzinę myśli ludzkiej opierającej się na prawie nazywa „elementem technicznym”.

Oba te elementy oddziałują na siebie, chociaż zasadnicze znaczenie posiada element

polityczny jako płaszczyzna tworzenia i stosowania prawa.

i) Nowoczesnemu prawnikowi potrzebny jest zmysł historyczny , wskazujące na najbardziej

żywotne problemy danej epoki w powiązaniu z prawidłowościami historycznymi

dostrzeżonymi w rozwoju narodu, oraz zmysł systematyczny, umożliwiający badanie

każdego pojęcia organicznym związku z całością, w znaczeniu także powiązań tradycyjno-

historycznych obowiązującego ustawodawstwa.

Nurt germanistyczny: Eichorn

-Uważał, że prawo rzymskie zabija prawo niemieckie.

IDEALIZM NIEMIECKI

Immanuel Kant (1724- 1804)

a) Nawiązywał do umowy społecznej Rousseau, ale traktował ją hipotetycznie. Państwo

stanowi o sprawiedliwości prawnej nieistniejącego prawnej nieistniejącej w świecie natury.

b) Uważał władzę państwową za niedoskonałą- ma się ona poprawiać w drodze reform.

c) Wyróżnił:

- prawodawstwo wewnętrzne- zasady moralne

- prawodawstwo zewnętrzne- normy prawne

d) W prawie wyodrębnił normy:

- obiektywne- to reguły dyktujące zasady działalności, które powinny być spełnione

- subiektywne- to zasady wyprowadzone z prawa obiektywnego, zdolne do ukierunkowania

woli w zakresie poszanowania obiektywnych procesów.

e) Najważniejszą wartością w postępowaniu człowieka jest wolność. Ustala regułę

postępowania: „ działaj zewnętrznie w ten sposób, ażeby swobodne używanie twej woli

mogło zgodzić się z wolnością każdego człowieka podług praw powszechnych”.

f) Państwo stosuje przymus, gdyż działa w interesie ochrony wolności ogółu.

g) Obiektywnym kryterium prawa jest jednostka ludzka.

h) Idea człowieka, utożsamiana z funkcją rozumu, posiada swe źródło w każdej jednostce z

osobna. W tym idealistycznie skonstruowanym wywodzie prawo jest efektem

autonomicznego postępowania zbiorowości jako nosiciela samej idei społeczeństwa.

Podstawową i jedyną zależnością, jaką dostrzega i zajmuje się Kant na gruncie prawa, jest

zależność między wolnością jednostki a wolnością pozostałych członków społeczności.

Johann Fichte (1762- 1814)

- uczeń Kanta

a) Dzieło: Zamknięte państwo handlowe.

b) Zajmował się przyczyną upadku Niemiec, którą dostrzegał w wewnętrznym rozbiciu.

c) Był zwolennikiem rewolucji francuskiej i z sympatią obserwował radykalną likwidację

pozostałości feudalizmu.

d) Uważał, że filozofii powinna być skoncentrowana na wskazaniu dróg odzyskania wolności

przez naród.

e) Jako lekarstwo na wydźwignięcie Niemiec z kryzysu proponował pracę organiczną. Miała

ona wykształcić samoświadomość i pomóc dojść do samoświadomości. Aby to zrealizować,

uważał, że należy państwo dotychczasowe zachować, lecz zmodyfikować jego działalność i

organizacje.

f) W Zamkniętym państwie handlowym przedstawił wizję ustroju mieszczańskiego. W

związku z tym:

- Chciał likwidacji absolutyzmów i partykularyzmów książąt niemieckich, które dzieliły w zasadzie jednolite kulturowo księstewka niemieckie.

- Państwo musi wprowadzić i gwarantować obowiązek pracy i zatrudnienia.

- Proponował koncepcje zamkniętego państwa handlowego- Niemcy miały być odizolowane i samowystarczalne gospodarczo. Chciał zamknąć granice.

g) Był prekursorem nacjonalizmu niemieckiego, głosił ideologię szowinizmu.

Według niego Niemcy nosili podstawowe wartości cywilizacji europejskiej i są

„prawdziwym narodem świata”. Gdyby Niemcy upadli, upadnie cała Europa. Zniknięcie

narodu niemieckiego oznaczać miało likwidację cywilizacji europejskiej wraz z jej całym

dorobkiem humanistycznym.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770- 1831)

Dzieła: Fenomenologia ducha, Nauka logiki(1812- 1816), Zasady filozofii prawa

Teoria państwa:

a) Głównym źródłem rozwoju jednostki w społeczeństwie i przyrodzie jest idea absolutna: od

nicości do bytu i od bytu do nicości.

„Idea absolutna”, „duch absolutny”, „świadomość boża” stanowi podstawę dialektycznego rozwoju przyrody. Idea absolutna istnieje „sama przez się”, jest podstawowym źródłem dynamiki przemian, podczas gdy świat materialny okazuje się rezultatem jej rozwoju. Idea absolutna jako byt czysty zmienia się w nicość, nie posiada jakiejkolwiek postaci materialnej. Przeciwieństwa skrajne: bytu jako istnienia i niebytu, czyli nicości, przenikają się i przechodzą z jednego bieguna do drugiego w procesie „stawania się”. Owo stawanie się jest podstawą dialektyki heglowskiej ujmowanej w kategoriach tzw. Triady.

b) Teza, antyteza i synteza tłumaczą przejście w bytu w niebyt, a ostateczna postać stawania się

oznacza osiągnięcie poziomu syntezy. Synteza daje podstawę , jako teza, do kolejnego

stadium rozwoju, a więc do nastąpienia kolejnej triady dialektycznej. Stawanie się i znikanie

to dwa elementy przyrody pojmowane dialektycznie; wszystko przechodzi od bytu do

nicości i od nicości do bytu.

c) Idea absolutna jest treścią poznania i uświadamiania sobie prawidłowości rozwoju

człowieka, społeczeństwa czy całej przyrody. Idea absolutna jest czynnikiem o ciągłej

dynamice przekształceń; znajdując się w ruchu staje się siłą napędową kosmosu.

d) Historia nie jest nagromadzeniem opisu jakiś faktów, lecz ujmowaniem ich w świetle

ogólniejszych prawidłowości.

e) Państwo jest odbiciem obiektywnych prawidłowości historii.

f) Wyróżnia trzy stanowiska w poszukiwaniach historycznych. Dziejopisarstwo pierwotne-

zmierza do literalnego opisu zdarzeń obserwowanego przez autora. Brak szerszego

spojrzenia na całokształt procesów historycznych. Historiografia refleksyjna- historyk

wznosi się do pewnych uogólnień, poszukując prawidłowości. Historiografia filozoficzna-

stadium najwyższe. Sprowadza się do wykrycia reguł wcielania się „rozumu” w bieg

wypadków historycznych.

g) W państwie urzeczywistnia się wolność.

h) Tylko dzięki państwu człowiek zawdzięcza wszelką wartość i rzeczywistość duchową.

i) Według Hegla wolność to uświadomiona konieczność. Dobrowolne podporządkowanie się

państwu i prawu prowadzi do wolności.

j) Właściwość ducha, jako wolność wewnętrzna, uzyskuje swe uzewnętrznienie w czymś

duchowi przeciwstawnym: w materii jako państwo, będące w tym ujęciu wolnością

zewnętrzną, a więc określoną postacią wolności.

-Teza pierwsza: „Dzieje powszechne to postęp w uświadamianiu wolności, postęp, który

mamy poznać w jego konieczności”.

-Teza druga: „Istnieje ustawiczne różnica pomiędzy zasadą wolności jako taką a jej zastosowaniem, wprowadzeniem jej w życie, wcielenie w rzeczywistość”.

k) Państwo to wartość etyczna. Rodzina i stany są podstawą organizacji społeczeństwa

nowoczesnego. Hegel wyróżniał też trzy podstawowe klasy niezbędne dla istnienia

społeczeństwa:

1.) Pracownicy rolni

2.)Robotnicy

3.)Przemysłowcy

-Obok nich istnieje jeszcze klasa rządzących.

l) W działalności państwa wyróżniał trzy zasadnicze dziedziny:

a.)stosunek do obywateli

b.)stosunek do innych państw

c.)podejście do historii

ł) Odrzucał zasadę demokratyzacji władz oraz równowagę władz.

m) Odrzucił teorię umowy społecznej. Zastąpił ją subiektywną wolnością. Uważał, że sam

człowiek świadomie podporządkował się państwu i prawu.

n) Państwo nie powinno ingerować w sferę indywidualnych uczuć jednostki, ponieważ

doprowadzi to do moralnego poniżenia obywatela.

o) Prawo i moralność pozostają w dialektycznym związku, przy czym Hegel wyróżnia: prawo

pozytywne jako abstrakcję, prawo moralne i tzw. Moralną społeczność.

p) Prawo moralne różni się od moralności społecznej tym, że prawo moralne opiera się na woli

i świadomości człowieka kierującego się motywacjami czysto subiektywnym, podczas gdy

moralność społeczna odnosi się do rodziny, społeczeństwa i państwa.

r) Kryterium zasadniczym majątkowej organizacji społeczeństwa, odpowiadającej sferze

społeczeństwa obywatelskiego, jest prawo własności, określające społeczną aktywność

jednostki. Nie może ono prowadzić do równości, dając wyraz normalnym i naturalnym

różnicom talentów, aktywności czy użyteczności poszczególnych jednostek.

ANGIELSKA SZKOŁA LIBERALISTYCZNA

Jeremy Bentham (1748- 1832)

Dzieła: Fragment o rządzie (1776), Obrona lichwy (1787) i najważniejsza Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa (1789)

I:

a) Upatruje podstawowy motyw działania ludzkiego w zasadzie użyteczności oznaczającej

dążenie do szczęścia. Uważa, że jednostka poszukuje przyjemności, unikając przykrości.

b) Tak pojęty utylitaryzm odnosi się do społeczeństw funkcjonującego w celu uszczęśliwienia

możliwie największej liczby ludzi. Bentham odnosi się do epikureizmu, podkreśla również

myśl Seneki zalecającego używanie szczęścia bez szkody dla potomnych.

c) Jednak dla Benthama najważniejszy pozostaje indywidualistyczny punkt widzenia; z chwilą

jego zatracenia traktowanie o szczęściu staje się abstrakcją.

II:

a) Moralność, prawo i państwo rozwijać powinny zasady użyteczności. Do pełnej satysfakcji

potrzebne jest poszanowanie prawa własności z gwarancjami jego ochrony. Zapewnia się w

ten sposób przesłanki rozwoju aktywności jednostki, zmierzające do pomnażania dóbr, co

oznacza dobrobyt. Dlatego państwo poza aktywnością w zabezpieczaniu prawa własności,

powinno zachowywać się biernie, gdyż interwencjonizm grozi powszechną pauperyzacją.

III:

a) Liberalistyczno- utylitarystyczna teoria Benthama opiera się na założeniu, iż prawem są

wszystkie powinności obowiązujące z woli „osoby uprawnionej” do stanowienia prawa.

Uprawnienia dają wyraz przyjemnościom, obowiązki dolegliwościom. Zbilansowanie

jednych i drugich powinno dać efekt równowagi(balance), to jest użyteczności, mobilizując

jednostkę do aktywności na rzecz dobra powszechnego. Ujawnia się w tym egoistyczna

postawa jednostki, lecz jest to zjawisko naturalne i powinno być wykorzystane z pożytkiem

społecznym.

b) Państwo musi opierać się na bezwzględnym poszanowaniu praworządności, w tym wolności

słowa i prasy, składających się na sprawiedliwe funkcjonowanie ustroju.

IV. Wg wykładu dr Ćwikły:

- Uważa, że człowiek wszelkie informacje o świecie uzyskuje dzięki zmysłom.

- Fundamentalne są odczucia przyjemności i przykrości. Przyjemne są odczucia utożsamiane z

dobrem, przykre ze złem.

- Przyjemności są użyteczne. Dążenie do przyjemności to nakaz etyczny, gdyż zwiększa się

ilość zadowolonych jednostek na świecie.

- Nie ma kolizji w dążeniu z do przyjemności z ogółem i jego interesem.

- Był zwolennikiem pełnej autonomizacji jednostki. Zwolennik autonomii politycznej i

demokratycznej formy państwa. W demokracji widział tożsamość jednostki i władzy.

- Władza ma działać na rzecz dobra jednostek. Chciał demokratyzacji ustroju, dać prawa

wyborcze kobietom.

- Uważał, że państwo ma chronić życie i mienie obywateli, powinno dążyć do niwelowania

nadmiernych dysproporcji między obywatelami.

- Prekursor państwa opiekuńczego. Nie odrzucał liberalizmu Smitha, ale opowiadał się za

obroną najsłabszych jednostek przez państwo.

- Odegrał czołową rolę w kodyfikacji: nie może być prawem to czego nie ma w kodeksie

prawa.

- Odrzucił ideę prawa natury i umowę społeczną. Uważał, że prawo nie powinno opierać się na

tradycji, ale odnosić się do podmiotów obecnych.

John Stuart Mill (1806- 1873)

Dzieła: Utylitaryzm (1863), O rządzie reprezentacyjnym (1861), Zasady ekonomii politycznej (1859), Autobiografia (1873).

a) Granice między prawami jednostki i państwa. Kiedyś tę rolę spełniały przywileje, dziś

konstytucja. Pierwszym nienaruszalnym prawem jednostki jest zasada wolności

sumienia, myśli, uczucia wraz ze swobodą wyrażania opinii i przekonań. Jako drugą

należy przyjąć zasadę swobody „gustów i zajęć”. Pod warunkiem, że postępowanie

jednostki nie przynosi szkody innym. Trzecią zasadą jest wolność zrzeszania się, także pod

warunkiem, iż nie wyrządza ona szkody innym.

b) Mill w ten sposób dochodzi do pojęcia najwyższej swobody człowieka, polegającej na

wolności postępowania w dążeniu do szczęści i dobrobytu, pod warunkiem, że nie przynosi

to szkody innym.

c) Mill zdaje sobie sprawę, że ustrój liberalny wymaga określonego stopnia ogólnego rozwoju

społeczeństwa, podobnie jak wolność Może być konsumowana przez jednostkę odpowiednio

wykształconą oraz dojrzałą społecznie i moralnie. Liberalizm nie może zapanować na

przykład u ludów pierwotnych. Państwo jest zobowiązane do interwencji w przypadku

osuwania się społeczeństwa w barbarzyństwo.

d) Podstawowym prawem człowieka jest wolność myśli, a ślad za tym wolność słowa i druku.

W żadnym wypadku nie można udowadniać prawa jakiegokolwiek rządu do naruszania tej

wolności.

e) Społeczeństwo, zdaniem Milla, nie posiada prawa narzucania jakichkolwiek przekonań

jednostce. Gdyby tak było, również jednostka, na przykład panujący, miałby prawo

narzucenia swych przekonań społeczeństwu.

f) Mill był zdecydowanym przeciwnikiem rządów absolutnych, prowadzących do biernych

postaw w społeczeństwie. Uważał, że należy odwołać się do rządów parlamentarnych,

opartych na zmodyfikowanym prawie wyborczym, gwarantującym najszerszą reprezentacje

interesów społecznych. Parlament powinien kontrolować rząd, pociągając ministrów do

odpowiedzialności. Rządy parlamentarne przyczyniają się do pogłębiania gwarancji,

uniemożliwiających zamianę demokracji burżuazyjnej w jakąkolwiek inna formę władzy

autorytarnej.

g) Mill uświadamia sobie dojrzałość klasy robotniczej. Twierdził, że należy uznac w klasie

robotniczej partnera. Mówił, że owa klasa przechodzi różne etapy.

- pierwszym jest ślepe posłuszeństwo kapitalistom.

- Drugi oznacza krytyczną samoocenę kapitalistów przy próbach formowania własnego

stanowiska wobec zasadniczych spraw gospodarczych czy politycznych.

- Trzeci etap oznacza zdolność do przejęcia władzy.

Wg wykładu dr Ćwikły:

- Dążenie do szczęścia jest normalne dla człowieka.

- Nie stawiał znaku równości między przyjemnością a szczęściem.

- Kładł nacisk na rozwój osobowości człowieka. Uważał, że praca, pomoc drugiemu

człowiekowi- to cele same w sobie, ale jednocześnie mogą dać człowiekowi szczeście.

- Poprzez autorealizację człowiek osiąga wolność. Dostrzegł zagrożenia wolności przez tyranię

większości. Prawo stoi na straży szczęści i indywidualnego rozwoju jednostki. Człowiek żyje

w społeczeństwie, więc jednak musi się godzić na ograniczenia.

- Nie zgadza się z Xviii. Liberałami, że człowiek nie rodzi się wolny. Wg niego człowiek musi

się nauczyć korzystać z wolności. Mówił, że najlepsza jest demokracja, a ludzie uczestniczą

przy tworzeniu rządu poprzez wybory.

- Mówił, że wybory muszą być jawne i że najmniej wykształceni muszą być pozbawieni prawa

głosu. Tego prawa powinni być też pozbawieni ludzie nie posiadający dóbr materialnych,

gdyż są niezaradni życiowo i pewnie umysłowo.

- Dzielił działania państwa na konieczne niekonieczne. Konieczne- zapewniają

bezpieczeństwo i sprawne funkcjonowanie państwa. Niekonieczne- w maksymalnym stopniu

trzeba je ograniczać.

- Państwo ma działać na rzecz maksymalizacji wolności, tzn. na rzecz rozwoju i

indywidualizacji jednostki. Domaga się wolności myśli i czucia, swobody opinii i zajęć.

Wypowiada się za swobodami obywatelskimi.

LIBERALIZM FRANCUSKI

Beniamin Constant (1767- 1830)

Dzieła: O monarchii konstytucyjnej rękojmi władz publicznych (1814), O wolności starożytnych w porównaniu z wolnościami współczesnych oraz Wykład polityki konstytucyjnej (1872).

I.

a) Wolność realizuje się w prawie. Pojęciem podstawowym jest wolność jednostki, a prawo

powinno określać granice działania państwa. Różni się od Rousseau w interpretacji treści

prawa, Constant bowiem zmierza do wyeksponowania problemu konieczności legalnego

określenia zakresu działania państwa. Wolność jednostki oznacza „wolność do” i „wolność

od”. Podstawę wolności stanowi wolność słowa, inne postacie są jej następstwem.

Niezwykle wysoce ceni wolność prasy, potępiając urząd cenzora.

b) Wolność słowa w dziedzinie ducha przypomina wolność konkurencji w sferze produkcji.

Obie prowadzić muszą do rozwoju jednostki i społeczeństwa.

II.

a) Constant oddzielnie traktuje o pojęciu wolności oraz o rękojmiach wolności, czyli

gwarancjach ją zabezpieczających. Prawa osobiste wyznaczają wolność, prawa polityczne

stają się rękojmią wolności. W innym miejscu wymienia prawa polityczne jednostki w

odróżnieniu od praw indywidualnych.

b) Prawa polityczne ustanawia państwo, są nimi: wolność osobista, prawo do sądów

przysięgłych, wolność przemysłowa, nienaruszalność własności i wolność prasy.

c) Prawa indywidualne: są to pozostałe wolności jednostki, niezależne od ustawodawcy i tak

samo podlegają ochronie.

d) Proponuje wyróżnienie wolności kolektywnej i wolności indywidualnej. Wolność

kolektywna to wolność jednostki odczuwana w grupie, zaś indywidualna w zakresie życia

prywatnego.

III.

a) Idea suwerenności ludu jest niepodważalna, prowadzić powinna do obowiązywania praw

sankcjonujących samą wolność.

b) Mając na uwadze doświadczenia dyktatury jakobińskiej formułuje myśl, że skrajnie pojęta

wolność, a w ślad za tym suwerenność ludu jako suwerenność zbiorowości ponad jednostką,

doprowadzić może do pozbawienia ludu faktycznej wolności. W takim mechanizmie

suwerenność ludu może pozbawić lud suwerenności. A zatem nie można w prosty sposób

identyfikować suwerenności ludu z wolnością.

c) Ogół w żadnym wypadku nie posiada prawa naruszania wolności jednostki, czyli

suwerenności jednostki.

IV. Wyróżnia podział władz na sześć rodzajów:

1)władzę monarchy

2)władzę wykonawczą

3)władzę reprezentacyjną stałą, tj. dziedziczną izbę wyższą

4)Władzę reprezentacyjną opinii, czyli odpowiednik wybranej izby deputowanych

5)Niezawisłe sądy

6)Władzę municypalną

- Opowiada się za utrzymaniem monarchii konstytucyjnej, gdzie monarcha miałby wznosić się

ponad namiętności polityczne i partykularne, reprezentuje czynnik rozsądku, obiektywizmu,

zaufania, moderując odpowiednio działania wszystkich władz.

- Dużą wagę przywiązywał do władzy municypalnej, w wersji angielskiej.

Alexis de Tocqueville (1805- 1859)

Dzieła: Demokracja w Ameryce, O reżimie politycznym przedrewolucyjnym i rewolucji.

I.

a) Opowiadając się za zdobyczami rewolucji francuskiej 1789r., zdecydowanie sprzeciwiał się

lutowej z 1848r. oceniając ją jako regres wobec dotychczasowych osiągnięć.

b) Ducha amerykańskiej demokracji ocenił jako kombinację równości z wolnością. To

„niwelujące” działanie demokracji powoduje wykształcenie się społeczeństwa masowego, w

gruncie rzeczy podporządkowującego i wchłaniającego jednostkę.

c) Demokracja sprzyja izolacji jednostek, a uznając jako podstawowe kryterium- majątek,

utrzymuje wewnętrzny porządek i dyscyplinę.

II.

a) Demokracja, jako forma rządów, musi być zakorzeniona w świadomości społeczeństwa, w

poczuciu określonego postępowania, jak również przekonań prawnych zbiorowości.

b) Rozwój demokracji nie kończy się na etapie wzorcowym, to jest amerykańskim, lecz trwa

dalej, przybierając różne postacie. Nie sprecyzował jednak konkretnych kierunków rozwoju.

III.

a) Wykształcony przez monarchię absolutną centralistyczny system został we współczesnym

państwie burżuazyjnym rozszerzony i udoskonalony.

b) Centralizacja rozwija się równolegle do demokracji, przyjmowanej zazwyczaj jako zasada

ustrojowa, lecz w praktyce nie oznaczała władzy mas.

c) Dochodzi do wniosku, że we współczesnym państwie potężna władza, oparta na

interwencjonizmie państwowym jest nieunikniona.

IV.

a) Docenia doniosłość motywacji moralnych wraz z ich wpływem na postawy polityczne

rządzących i rządzonych. Wysuwa wiele okoliczności pozornie niedostrzegalnych, a

mających znaczny wpływ na obronę praw obywatelskich. Zalicza do nich:

- dążenie do przynajmniej częściowej decentralizacji aparatu państwowego;

- podstawową rolę nowej elity rządowej i intelektualnej

- postawienie wartości moralnych ponad polityką, będące gwarancją prawidłowego rozwoju

społecznego i politycznego. Również zasługą Tocqueville'a było prekursorskie zwrócenie uwagi na badania prawne w aspekcie socjologicznym.

LIBERALIZM NIEMIECKI

Wilhelm von Humboldt (1767- 1835)

Dzieła: Koncepcje zmierzające do próby określenia granic działalności państwowej.

I.

a) Obrona jednostki przed interwencjonizmem państwowym opierać się powinna na wyraźnym

zakreśleniu granic możliwości działalności państwa. W państwie współczesnym mogą być

dwa zasadnicze powody interwencji w życie społeczne: zapewnienie bezpieczeństwa i

dobrobytu.

b) Humboldt uważał, że państwo nie jest w stanie zagwarantować społeczeństwa dobrobytu z

następujących powodów:

- instytucje państwowe działają na zasadzie rutyny i schematu, a duch władzy je obezwładnia, a

poprzez swą działalność wywołuje inercję społeczeństwa.

- opieka państwa wywołuje bierne postawy wśród jednostek zorientowanych na decyzję

państwowe, a chodzi o aktywizację obywatela.

- praca powinna rozwijać człowieka i społeczeństwo, aktywizując jednostkę, a nie może tego

robić gdy praca nie jest związana z jej zainteresowaniem.

- normy tworzone przez państwo w trosce o dobrobyt tworzą schemat nie odpowiadający

indywidualności jednostki i prowadzą do unifikacji osobowości.

- interwencjonizm państwowy prowadzi do rozbudowania aparatu państwowego, bardziej

funkcjonującego dla normy niż potrzeb

- w najlepszym stopniu takie państwo jest w stanie zapewnić żywność i bezpieczeństwo

jednostce, co jest bilansem ujemnym, gdyż jednostka chce dawać z siebie wszystko,

uzyskując odpowiednie ekwiwalenty.

II.

a) Podstawowe zadania państwa sprowadzają się do zapewnienia bezpieczeństwa i

praworządności; oba te zadania stanowią gwarancję praw obywatelskich.

b) Poszanowanie praworządności wymaga również skutecznej polityki karnej, czyli kara ma

być dostosowana do indywidualności sprawcy, co nie znaczy, że ma być surowa.

Przeciwnie, powinna być możliwie łagodna i wydana w celu resocjalizacji sprawcy. Był za

zasadą domniemania niewinności.

III.

a) Choć nie wymienia katalogu wolności człowieka, uważa, że podstawą wolności jest wolność

słowa, a za tym idzie wolność prasy.

b) Uważa, że należy zrezygnować z urzędu cenzorskiego i zastąpić go działalnością sądów.

c) Doktryna Humboldta daje wyraz specyfice ociężałej pruskiej drogi do kapitalizmu,

przedstawiając się znacznie mniej radykalnie niż nurt liberalizmu francuskiego czy

angielskiego.

IV. Wg wykładu dr Ćwikły:

- Zwolennik monarchii, ale przeciwnik zbytniego ingerowania państwa w sprawy społeczne.

Wypowiadał się za przyznaniem pełni praw i wolności jednostkom.

- Postulował zniesienie poddaństwa chłopów.

- Państwo powinno dawać możliwość podejmowania nieskrępowanych decyzji w każdej

sytuacji życiowej.

- Państwo powinno działać poprzez prawo. Przepisy powinny być budowane prosto i w sposób

zrozumiały dla każdego człowieka.

ANARCHIZM

Michał Bakunin (1814-1876)

- anarchista

główne dzieła:

1. „Bóg i państwo”

2. „Niemieckie państwo bata i rewolucja społeczna”

3. „Państwo i anarchia”

2. idea wolności - jednostka może być wolna tylko na zasadzie przeciwstawienia się społeczeństwu i państwu

4. społeczeństwo stanowi naturalne środowisko bytowania jednostki, natomiast jej wolność jest tłumiona przez państwo

6. więź ludzka ma zupełnie inną postać w społeczeństwie niż w państwie

7. forma państwa nie odgrywa szczególniejszej roli

8. konieczna jest likwidacja państwa w drodze zdecydowanych działań rewolucji anarchistycznej

9. przyszłe społeczeństwo będzie wiodło życie kolektywne i bezpaństwowe

Piotr Kropotkin (1841-1921)

- anarchista

główne dzieła:

4. „Wyznania zbuntowanego”

5. „Anarchizm, jego filozofia i ideały”

6. „Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju”

1. biologiczno-przyrodniczy punkt widzenia na państwo i społeczeństwo - na określonym etapie rozwoju prawa zwyczajowe uzyskały sankcję siły i przemocy, nadaną im przez bogatszych przechwytujących władzę

3. przyszłość w związku wolnych i samorzutnie powstających stowarzyszeń produkcyjnych

4. konieczna odpowiednio przygotowana rewolucja

5. przeciwstawiał więź państwową więzi społecznej

Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)

- anarchista

główne dzieła:

8. „Co to jest własność?”

9. „System sprzeczności albo filozofia nędzy”

10. „O zasadach federalizmu”

11. „O wojnie i pokoju”

12. „Wyzwanie rewolucjonisty”

1. dialektyka przemian społecznych opiera się na stabilizacji form instytucjonalnych, ujmujących życie w jakieś statyczne reguły działania, i dynamice rozwoju społeczeństwa i jednostki, nie zawsze mieszczących się w obowiązujących formach

2. historia to stałe rozsadzanie stabilnych form przez potrzeby życia, czyli siły odśrodkowe

3. dynamika rozwoju jest obiektywna

4. rozwiązanie problemu polega na dostrzeżeniu rzeczywistych sprzeczności zawartych w każdej instytucji oraz dbaniu o to, by przeciwstawne strony każdego zjawiska wzajemnie się równoważyły

5. wysunął wiele roszczeń przeciwko systemowi parlamentarnemu:

13. przedstawicielstwo koliduje z ideą suwerenności ludu

15. demokracja parlamentarna zamiast „ważyć” poszczególne głosy, dokonuje ich podsumowania, narzucając wolę matematycznej większości

16. przeciwieństwo, koliduje z prawami mniejszości i jednostki

9. wolność - 2 sensy: przyrodzona godność osoby ludzkiej, nieskończony cel rozwoju człowieka (rozwój ten pogłębia się wraz z rozwojem świadomości człowieka). Ta dwoistość opiera się na dwoistości samego człowieka, będącego istotą indywidualną oraz jednocześnie w tym samym stopniu społeczną

10. w metodologii Proudhona podstawowym pojęciem jest „seria”, oznaczająca nie tylko następstwo zdarzeń określonego rodzaju, lecz również zrozumienie i uchwycenie ich wewnętrznych powiązań

11. dialektyka Proudhona zmierza do umożliwienia poznawania zjawisk w procesach wzajemnej implikacji, przy uwzględnieniu pola możliwości oddziaływania poszczególnych zjawisk w życiu społecznym

12. naturalne zachowanie własności traktuje jako czynnik wiążący jednostkę ze społeczeństwem

14. własność prywatną uznaje za warunek własności indywidualnej

16. wolność polega na wzajemnej afirmacji równości, to jest współpracy opartej na wzajemności świadczeń

17. anarchia nie oznaczała absolutnej swobody działania, lecz poczucie nierozerwalnego związku wolności własnej z wolnością innych

19. wolność jest integralna

22. wolności nie można oktrojować, musi się ona rozwijać samorzutnie od dołu

23. anarchia oznaczała likwidację organu stojącego ponad społeczeństwem, nie prowadziła do samowoli i braku prawa

25. odwoływał się do wyeliminowania pieniądza jako narzędzia wyzysku - zamiast miały powstać banki wymiany wydające bony o wartości odpowiadającej wartości wytworzonych dóbr

26. opowiadał się za federalistyczną strukturą państwa

29. scentralizowane państwo zastąpić powinna federacja samorządowych, autonomicznych gmin, a stosunki międzypaństwowe przebiegać miały w formie stosunków między federacjami

SOCJALIZM

Chrles Fourier (1772-1837)

- socjalista utopijny

główne dzieła:

17. „Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy” - tezy socjalizmu w wizji idealistyczno-utopistycznej organizacji stosunków społecznych

1. zło kapitalizmu w pasożytnictwie handlu i anarchii własności

2. historia to ciągły postęp dzielący się na 8 okresów:

18. pierwotny

19. dzikości (bezwładu)

20. patriarchatu (drobny przemysł)

21. barbarzyństwa (średni przemysł)

22. cywilizacji (wielki przemysł)

23. gwarantyzmu (półasocjacja)

24. socjentyzmu ( asocjacja prosta)

25. harmonii (asocjacja złożona)

3. odwołanie się do modelu życia niezależnego od państwa - świata socjalnego zorganizowanego w sposób kolektywny, opartego na pracy uspołecznionej, chociaż niewymagającego uspołecznienia środków produkcji

5. ludzie powinni grupować się w falangach zamieszkujących falanster (autonomiczne osiedle rolniczo-przemysłowe)

6. podział dochodów ze względu na pracę, talent i wkład kapitału

7. był za równouprawnieniem kobiet i zrównaniem pracy fizycznej i umysłowej (brak bezrobotnych)

8. odcinał się od metod rewolucyjnych, wierząc w siłę perswazji

9. krytyka idei komunistycznych

11. cel podstawowy: hierarchiczny porządek społeczny, prawo dziedziczenia, trwałość majątku

12. organizacja państwowa niepotrzebna - zastąpiona falansterami (naczelny organ - areopag, ciało bardziej konstytutywne, niż rządzące)

Louis August Blanqui (1805-1881)

- komunista utopijny

1. nazywany przez Marksa „sercem i głową” rewolucji

3. krytycznie oceniał „marzycieli”, przedstawiając wizję ustroju komunistycznego jako obiektywną konieczność

4. po objęciu władzy ustanowiona zastanie dyktatura proletariatu jako forma umożliwiająca przeprowadzenie reform w duchu komunistycznym

5. nie był zwolennikiem ruchu masowego, lecz tzw. świadomej mniejszości - ten typ działania nosi nazwę blankizmu

Robert Owen (1771-1858)

- socjalista utopijny

główne dzieła:

26. „Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru”

1. jeden z twórców i popularyzatorów ruchu spółdzielczego

2. społeczeństwo źle zorganizowane kształtuje złe charaktery ludzkie

5. wg niego utylitaryzm Benthama byłby dobry, gdyby nie skrajność nędzy i bogactwa, natomiast nowy utylitaryzm prowadzić powinien do szczęścia wszystkich ludzi

7. społeczeństwo przyszłości opierać się powinno na własności uspołecznionej przy centralizowanym kierownictwie produkcją

8. „bazy sprawiedliwej wymiany” (organizacje handlowo-bankowe), obejmując całe terytorium kraju, staną się podstawą przebudowy życia społecznego

9. akcentuje postulat emancypacji kobiet oraz roztoczenia przez państwo powszechnej opieki zdrowotnej, oświaty...

11. wady ustroju kapitalistycznego: własność prywatna, antagonizmy klasowe, wadliwy podział prac, zgubny wpływ konkurencji, zubożenie robotników

12. odrzucał wszelkie formy działań rewolucyjnych

Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825)

- socjalista utopijny

główne dzieła:

27. „O reorganizacji społeczności europejskiej”

28. „O systemie industrialnym”

29. „Katechizm industrialistów”

30. „Nowe chrześcijaństwo”

1. zgodnie z duchem rewolucji burżuazyjnej dzielił ludzi na dwie klasy: ludzi pracy i próżniaków

2. sens rewolucji burżuazyjnej upatrywał w oddaniu władzy uczonym i przemysłowcom

3. opowiadał się za wprowadzeniem centralnego organu planującego postęp gospodarczy

5. idealizował kapitalizm, głosząc jednak konieczność roztoczenia opieki nad klasą robotniczą

8. równość może być odniesiona tylko do pracy jako obowiązku dotyczącego każdego człowieka w społeczności

10. przyszłość należy do państwa opartego na nauce i technice

12. rewolucja industrialna dokonać miała również zasadniczych przekształceń społecznych

13. wypowiadał się przeciwko prawnikom i filozofom jako niepotrzebnym

15. nauka socjologii powinna być poddana restrukturyzacji i upodobniona do biologii w ścisłości i niezawodności swych twierdzeń

16. odrzucał indywidualizm

19. przyszłość prowadzić powinna do uformowania się tzw. Industrii, gdzie:

31. podstawową wartością aktywności człowieka na rzecz industrii będzie praca, a społeczeństwo zostanie zorganizowane na wzór warsztatu przemysłowego

33. tylko przedstawiciele industrii powinni mieć wpływ na decyzje państwowe

34. podstawą aktywności industrii będzie kierownictwo procesami gospodarczymi, polityka zostanie podporządkowana regułom rozwoju gospodarczego

35. rząd polityczny zastąpiony zostanie rządem gospodarczym

36. industria będzie społeczeństwem pokojowym, z historii zindustrializowanej ludzkości znikną wojny jako zjawiska najbardziej szkodliwe i niszczące

37. zadaniem rządu industrialnego będzie kierowanie procesami gospodarczymi, a więc kierowanie „rzeczami”, w przeciwieństwie do rządu politycznego , tkwiącego w antagonizmach jednostkowych, klasowych czy narodowościowych

38. zniknie wyzysk człowieka przez człowieka, a jego miejsce zajmie pokojowa eksploatacja dóbr i zasobów naturalnych, następująca w interesie całej historii

20. potępiał rewolucje

22. parlament przyszłej industrii powinien składać się z 300 osób: 100 matematyków, 100 fizyków i 100 biologów/chemików

23. prawo własności jest relatywne względem form produkcji

24. wniósł wiele idei do dalszego rozwoju doktryny socjalistycznej:

39. podkreślał kult pracy wraz z powszechnym obowiązkiem pracy

41. próbował uzasadnić podstawowe znaczenie procesów ekonomicznych dla przemian politycznych

42. prawo własności ujmował w sposób historycznie zrelatywizowany, opowiadając się również za centralnym planowaniem

44. uważał dobro proletariatu za wartość nadrzędną przyszłego ustroju, to jest industrii

45. podjął problem konieczności kontroli przez państwo prawa własności celem skuteczniejszego wykorzystywania go

KONSERWATYZM

Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861)

- konserwatysta

1. był rzecznikiem rozwiązania sprawy polskiej w oparciu o Rosję - antynapoleońskie wystąpienia

2. od 1833 przywódca Hotelu Lambert

4. myśl o odzyskaniu niepodległości nawiązywać powinna do trwałych wartości: religijnych, narodowych i zasad politycznych

6. władza państwowa powinna być silna i sprawna

7. przeciwnik egalitaryzmu i wolnej konkurencji

8. daleki od jakiejkolwiek apologii stanu szlacheckiego

9. zwolennik oczynszowania chłopów na zasadzie dobrowolności

10. idea pracy organicznej

Aleksander Wielkopolski (1803-1877)

- konserwatysta

1. w latach 1863-64 naczelnik Rządu Królestwa Polskiego

2. inicjator polskości szkolnictwa i oczynszowania chłopów

3. działał w ramach zachowawczego Towarzystwa Obywatelskiego

5. w 1831 opracował tekst konstytucji nawiązujący do wzorów Konstytucji 3 Maja: dziedziczność tronu, 2 izbowy parlament podzielony na senat i izbę niższą - skład: szlachta, mieszczanie, reprezentanci uniwersytetów, kapituł, zakonów, klasztorów

6. zwolennik pracy organicznej

Doktryny reakcyjne

46. znajdowały poparcie wśród arystokratów, upatrujących przyczynę klęski RP w zatraceniu cnót szlachty

prymas Jan Paweł Woronicz (1757-1829)

1. współzałożyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk

3. bieg wypadków dotyczących tragicznych losów Polski odczytać można jedynie zagłębiając się w prawdy wiary, niejako poznając je od początku - w ten sposób odnowione „przymierze z Bogiem” gwarantuje powrót do wiary praojców i zrozumienie narodowych problemów

4. to Sejm Wielki, dopuszczając do rozbioru dóbr kościelnych, sprowokował tragedię rozbioru państwa

5. wizja odzyskania niepodległości powiązana z programem sanacji obyczajowej i religijnej

6. nie sprzeciwia się reformom, pod warunkiem, że są zgodne z „duchem piastowskim”

hrabia Henryk Rzewuski (1791-1866) ps. Jarosz Bejła

- wydawca „Tygodnika Petersburskiego”

główne dzieła:

- „Pamiętniki J. Pana Seweryna Soplicy”

- „Listopad”

- „Rycerz Lizdejko”

- „Mieszaniny obyczajowe”

1. członek koterii petersburskiej

3. starał się przenieść koncepcje reakcji francuskiej na grunt polski

4. cała władza ludzka posiada źródło w natchnieniu boskim

5. zdecydowany zwolennik arystokratyczno-szlacheckich struktur organizacji społeczeństwa na czele z monarchią

6. mistycyzm Rzewuskiego - „naród-człowiek” jest obdarzony duszą, która opuszcza go w przypadku naruszenia podstawowych zasad społecznych - narodem okazuje się szlachta

7. akceptuje szlacheckie przywileje, traktując je jako „gwarancje wolności”

8. wydarzenia związane z uchwaleniem Konstytucji 3 Maja porównuje do Rewolucji Francuskiej, gdzie odwołanie się do „pełnowładztwa ludu” sprowadziło na Polskę klęski rozbiorów

9. sprawa odzyskania niepodległości jest dla niego nierealna

Antoni Walewski

główne dzieła:

- „Dumania Polaka”

- „Filozofia dziejów polskich”

1. historia to walka spirytualizmu z materializmem

3. gloryfikuje spirytualizm - władza, monarcha, wiara, konserwatyzm, zasada nierówności, lojalność wobec monarchy, restytucja monarchii

4. metodologię uzupełnia o zasady: „konserwacji” i „restauracji”

5. podstawowym złem - rewolucje, czynnikiem jednoczącym - powrót do „RP chrześcijańskiej”

6. zwolennik władzy hierokratycznej - królowie podporządkowani cesarzowi a ten papieżowi

8. przyczyna upadku RP - słabość feudalizmu

9. recepta na sytuację narodu - stańczykowski model trójlojalizmu, wzorcem monarchy - Franciszek Józef I

Ksawery Drucki-Lubecki (1779-1846)

1. przyczynił się do rozwoju rodzimego przemysłu - założyciel Banku Polskiego i Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego

2. przeciwnik powstania listopadowego

3. nie był zwolennikiem angielskiego liberalizmu

5. perspektywy rozwoju upatrywał w protekcyjnej polityce państwa, dopuszczającej tylko w ograniczonym zakresie konkurencję, by w przyszłości dopiero przejść na tory pełniejszego liberalizmu gospodarczego, a może i politycznego

6. rozwijał program gruntownej i nieco pozytywistycznej przemiany Polaków

7. opowiadał się za obroną konstytucji nadanej Kongresówce przez cara Aleksandra I

Towarzystwo Demokratyczne Polskie

1. powołane 17 marca 1832r. w Paryżu Małym Manifestem

2. reprezentowało stanowisko 2 tendencji: burżuazyjno-demokratycznej (powstanie na wsi nowej kapitalistycznej własności folwarcznej) oraz tendencji głoszącej przekazanie gruntów w ręce chłopów, głosząc enigmatyczny program wspólnoty ziemi i jej płodów

3. koncepcja niepodległości oparta na demokratycznych reformach

4. nowy Manifest TDP / Wielki Manifest TDP / Manifest Poitierski ogłoszony 4 grudnia 1836 kładł nacisk na własne siły narodowe w odzyskaniu niepodległości

- przeciwstawiano się dyplomatycznej aktywności obozu Czartoryskiego

- wizję nowej Polski oparto na zasadach demokratycznych

- odrzucono początkowo wzmianki o wspólnocie dóbr, jednocześnie stając na stanowisku własności indywidualnej

- manifest obciążał szlachtę upadkiem Polski i klęskami narodowymi, głosił hasło zniesienia pańszczyzny i poddaństwa, zmierzano do bezpłatnego oczynszowania chłopów

Gromady Ludu Polskiego

- radykalna grupa powstała z rozbicia politycznego w TDP

a) podział na 2 sekcje:

47. Portsmouth - (Gromada Grudziąż Ludu Polskiego)

48. Sekcja St. Helier na wyspie Jersey - (Gromada Humań)

b) program Gromad zawierał:

49. postulat likwidacji własności obszarniczej

50. wyzwolenie przez rewolucję ludową, prowadzoną w warunkach dyktatury i rewolucyjnego terroru

51. krytyka ustroju kapitalistycznego i utopijnokomunistycznego

52. nawiązanie do tekstów biblijnych i chrześcijańskich idei sprawiedliwości

53. własnością człowieka - wszystko co zostanie przez niego zdobyte godziwą pracą

54. odrzucono prawo spadkowe, przywileje oraz dziedziczenie jako formy demoralizujące

58. własność środków produkcji powinna mieć charakter kolektywny, produkcja powinna się opierać na zasadach indywidualnych

59. nacisk na zacieśnienie współdziałania między polskim i rosyjskim ruchem ludowowyzwoleńczym oraz z ruchami angielskimi i amerykańskimi

Stanisław Worcell

główne dzieła:

- „O własności” - własność jako wyraz zmieniających się w toku dziejów stosunków między ludźmi

Hotel Lambert

- konserwatywny obóz Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym, nazwa wywodzi się od paryskiej rezydencji księcia Adama Czartoryskiego, który od lat 30. do 60. XIX w. kierował tym ugrupowaniem

1. działacze: W. Zamoyski, L. Bystrzonowski, S. Barzykowski

2. nadzieję na odzyskanie niepodległości Hotel Lambert wiązał z zabiegami dyplomatycznymi, będącymi głównym terenem ich działania, oraz możliwością wojny Francji i Anglii przeciw Rosji

4. współpracowali oni z dyplomacją zachodnią (zwłaszcza francuską) i podsycali nastroje wrogie Rosji, angażując się w miejscowe ruchy odrodzenia narodowego w Rumunii i Serbii (oswobodzenie narodów bałkańskich uważali za ważny czynnik ułatwiający walkę Polaków o niepodległość)

6. wysłannicy Hotelu Lambert usiłowali pozyskać papieża dla sprawy polskiej, lecz Grzegorz XVI zajmował całkowicie negatywne stanowisko wobec polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego

9. Hotel Lambert nie miał sprecyzowanej koncepcji przyszłej Polski, obawiając się niepopularności wysuwał zasadę "pierwej być, a potem jak być"

10. pod patronatem Hotelu Lambert działały różne organizacje literackie, naukowe, dobroczynne, m.in. Biblioteka Polska w Paryżu i Towarzystwo Historyczno-Literackie. Wydawany w latach 1857-1860 organ prasowy „Wiadomości Polskie” wywierał znaczny wpływ na klasy posiadające w kraju, zachęcając je do ograniczonych reform społecznych i wytrwania w postawie antyzaborczej

ks. Piotr Ściegienny (1800-1890)

- demokrata

główne dzieła:

- Złota Książeczka - odezwa, ułożona w formie rzekomej bulli papieża Grzegorza XVI do chłopstwa polskiego

1. nawiązywał kontakty z działaczami Związku Narodu Polskiego

3. radykalizm przejawiający się w wizji wojny chłopskiej, mającej przynieść wyzwolenie krajowi, połączone z wyzwoleniem ludu

5. zniesienie własności obszarniczej na rzecz chłopów miało być aktem dziejowej sprawiedliwości, podcinając raz na zawsze fundamenty wyzysku i niesprawiedliwości

6. głęboki protest przeciwko egoizmowi szlachty, niosącemu w konsekwencji nihilizm zarówno w dziele postępu społecznego, jak i w odzyskaniu niepodległości narodowej

ROZWÓJ POLSKIEJ MYŚLI SOCJALISTYCZNEJ

Bolesław Limanowski (1835- 1935)

Osobowość Limanowskiego ukształtowała się na przełomie dwóch epok: romantyzmu i pozytywizmu. Jego droga do socjalizmu przebiegała poprzez rozważania przyczyn klęsk powstańczych, lekturę tekstów polskich demokratów oraz studia socjologiczne. Początkowo jednak socjalizm wydawał się Limanowskiemu jako rzecz Polsce niepotrzebna, z uwagi na to, iż warstwa robotnicza była mało liczna, w przeciwieństwie do chłopstwa.

Teoria państwa:

- poglądy socjalistyczne pozostawały pod wpływem ideologii Lassalle'a oraz Milla

- Limanowski nigdy nie przejął marksistowskiego programu filozoficznego, kwestionował ideę historycznie awangardowej roli klasy robotniczej (chłopów i robotników uważał za 1 warstwę).

- Za pierwszoplanową kwestię uważał odzyskanie przez Polskę niepodległości. Pod wpływem Lassalle'a przeceniał doniosłość- powszechnego prawa wyborczego. Państwo oparte na tych zasadach miało stać- się wartością ponadklasową i być- zdolne do reform przychylnych każdemu.

Teoria prawa:

- demokratyzm musi prowadzić- do socjalizmu

- zniesienie przywilejów i oparcie organizacji społeczeństwa na poczuciu obowiązkowości i pracy, zaprowadzenie równości politycznej

Teoria patriotyzmu:

Limanowski rozróżniał dwa rodzaje patriotyzmu: państwowy i narodowy. Patriotyzm państwowy oznacza ślepe przywiązanie do władzy, charakteryzujące się ekspansywnością i brutalnością, zaś patriotyzm narodowy, właściwy na przykład Polakom, opierał się na wspólnej solidarności plemiennej.

Ludwik Waryński (1856-1889)

Jeden z ważniejszych działaczy polskiego socjalizmu. Współzałożyciel Socjalno- Rewolucyjnej Partii- Proletariat.

Teoria państwa:

- założenie, że społeczeństwo polskie dojrzało już jako formacja kapitalistyczna, odwoływanie się do programu i idei rewolucyjnego państwa proletariackiego

- nacjonalizacja ziemi oraz wszystkich narzędzi pracy, zastąpienie najemnej pracy pracą zbiorową w stowarzyszeniach fabrycznych, rolnych oraz podział efektów pracy wg zasady: „każdemu według pracy i ogólnych zasobów państwa”

- żądanie międzynarodowej solidarności jako gwarancji pokoju

Teoria prawa:

- domaganie się wolności sumienia, słowa, druku, zgromadzeń, udziału wszystkich w prawodawstwie, wybieralności urzędników, równouprawnienia kobiet, wyznań i narodowości

- bezpłatna oświata

- separacja państwa od Kościoła

- uznanie powszechnego prawa do pracy

POZYTYWIZM PRAWNICZY

Pozytywizm prawniczy był jednym z najbardziej znanych kierunków 2giej połowy XIX w. oraz pierwszych dziesięcioleci XX w. W metodologii badania państwa i prawa nawiązywał do pozytywizmu filozoficznego. Zbieżność nazw obu kierunków oddaje wspólnotę poszukiwać zmierzających do osiągnięcia „wiedzy pozytywnej”

Twórcy pozytywizmu koncentrowali swe badania tylko na normach prawnych. Poza tym, charakteryzuje go niechęć do metafizycznych systemów tłumaczenia rzeczywistości, w tym również państwa i prawa. Porządek państwowo- prawny uzyskuje sankcję wartości i poznawalności pod warunkiem, iż posiada odzwierciedlenie w normach prawa pisanego. Pozytywizm bezpośrednio nawiązywał do założeń szkoły liberalistycznej, będąc jej znaczącą wersją interpretacyjną.

Pozytywiści wypracowali teorię tak zwanego „państwa prawa”, w praktyce opierającemu się na poszanowaniu prawa, reprezentującego zarówno interes zbiorowości, jak i jednostki. Interwencjonizm państwowy powinien znajdować oparcie w konkretnej normie prawnej. Podkreślano, że dążenie jednostki do poszanowania jej praw podmiotowych staje się gwarancją praworządności. Pozytywizm w świecie doktrynalnym sankcjonował stabilny rozwój kapitalizmu od połowy XIX stulecia.

Pozytywizm anglosaski

John Austin (1790-1859)

Po niepowodzeniach w karierze wojskowej podjął studia prawnicze. Studiował min w Prusach, słuchał wykładów Savigniego i Milla. Przez pewien czas prowadził katedrę jurysprudencji na uniwersytecie londyńskim, lecz zrezygnował. Medotologicznie największy wpływ na Austina wywarła teoria utylitaryzmu Benthama, zgodnie z którą sprawiedliwość sprowadzała się do największej użyteczności instytucji prawnych z punktu widzenia społeczeństwa i jednostki.

Teoria prawa:

Klasyfikacja prawa:

- boskie (abstrakcja, praźródło wszelkiego prawa)

- prawo stanowione- „przez ludzi dla ludzi” będące zasadniczo tzw. prawem pozytywnym, definiowane też jako rozkaz, zawierający nakaz lub zakaz określonego zachowania się, którego naruszenie zabezpieczone jest sankcją.

- Pojęcie suwerena jako podmiotu uprawnionego do stanowienia prawa. Wyróżniamy suwerena prawnego I faktycznego, gdzie 1- podmiot określony przez prawo, 2- socjologiczny podmiot rzeczywiście sprawujący władzę.

Teoria państwa:

- teoria niezależnego społeczeństwa politycznego- składa się z niezawisłych politycznie jednostek podporządkowanych zwierzchnikowi politycznemu.

- Suwerenność- ludu to fikcja, grozi anarchią

- klasyfikacja form ustrojowych: rządy despotyczne i rządy niedespotyczne, gdzie podstawą rządów niedespotycznych jest poszanowanie praw obywatela, gwarantujących nienaruszalność- praw jednostki

- głównym celem państwa jest zapewnienie dobrobytu poddanym

- poszanowanie prawa własności

Pozytywizm kontynentalny

Rudolf Ihering (1818-1892)

Profesor prawa na kilku uniwersytetach europejskich. W swojej doktrynie nawiązywał do filozofii Comte'a .

Główne dzieła: Walka i prawo, Duch prawa rzymskiego oraz Cel w prawie. Wykład teorii powstania i kształtowania się prawa

Teoria państwa:

- przyczyną powstania państwa było dążenie ludzi do osiągnięcia konkretnych celów.

- Aktywizacja jednostki poprzez wyobrażenie sobie przyszłości, a następnie dążenie do spełnienia tej wizji

- uznanie stabilności państwa liberalno demokratycznego

Teoria prawa:

- podstawowy cel prawa- zabezpieczenie warunków życia społecznego oraz ustanowienie reguł jego obrony wraz z obroną interesów jednostki.

- Obowiązywanie prawa w państwie nowożytnym opiera się na ciągłej walce z bezprawiem

- podział prawa na prawo podmiotowe i przedmiotowe

- walka o interesy jednostkowe- podstawa ciągłych zmian w zakresie praw podmiotowych

- formalizm

Georg Jellinek (Superstar) (1851-1911)

- profesor prawa konstytucyjnego i historii doktryn. Wykładał w Wiedniu, Bazylei i Heidelbergu.

Najważniejsze dzieła: System podmiotowych praw publicznych, Prawo nowoczesnego państwa oraz Ogólna nauka o państwie.

Teoria państwa:

- równoczesne ujmowanie elementu obiektywnego i subiektywnego. Przedmiotem badania obiektywnego jest państwo będące określonym zjawiskiem społecznym, sumą zdarzeń jak również związków zachodzących między jego elementami, badanie subiektywne uzupełnia płaszczyznę obiektywną, przedmiotem poznania subiektywnego jest wola państwa, czyli prawo.

- Państwo to korporacja osiadłego ludu wyposażona w bezpośrednią władzę zwierzchnią, trójelementowa definicja państwa ujmująca w jedności terytorium, ludność- i władzę. Państwo jest też określonym stosunkiem woli poddanych i panującego opierającym się na wspólnym dążeniu do utrzymania jedności reprezentowanej przez państwo.

- Teoria państwa prawa znajduje wyraz w szerszym pojęciu praworządności, państwo zorganizowane jest przez prawo

Teoria prawa:

- prawidłowość- poznania prawa- zakłada, że należy ujmować- je co najmniej w dwojakim znaczeniu, po pierwsze, jako zespół norm stosowanych w praktyce i w tym sensie stanowi ono podstawowy instrument kierowania życiem społecznym i po drugie jako zespół odpowiednio skatalogowanych i usystematyzowanych struktur powinnościowych.

- Definicja prawa opiera się u Jellinka na kategoriach teleologicznych, zakładających uznanie przez społeczeństwo konkretnej normy prawnej jako instrumentu służącego ochronie, utrzymaniu i popieraniu interesów ludzkich, wymienia 3 cechy charakteryzujące normę prawną: dotyczą one zew. Zachowania ludzi, określane są przez autorytet działający na zewnątrz jednostki, przestrzeganie prawa zagwarantowane jest wolą uznanego autorytety działającego legalnie.

- Teoria poszanowania obowiązującego prawa, w której przymus nie odgrywa roli 1szoplanowej. Norma staje się prawna w oparciu o powszechną akceptację społeczeństwa.

- Teoria gwarancji prawnych sprowadza się do problemu uświadomienia sobie, że nie istnieją instytucje doskonałe wprowadzające do całkowitego zabezpieczenie prawa. Wyróżniamy 3 rodzaje gwarancji: społeczne, polityczne, prawne.

DARWINIZM POLITYCZNY

Rozwój nauk przyrodniczych w drugiej poł. XIX wyrwał znaczny wywarł znaczny wpływa na nauki społeczne. Zaznacza się szczególny rozwój socjologii. Doktryna darwinizmu wychodziła z założenia, iż istnieją możliwości przeniesienia prawidłowości ustalonych na gruncie nauk biologicznych na płaszczyznę nauk społ.-politycznych. Osiągnięcia Darwina wpłynęły też na naukę prawa. Odkrycie przez Darwina zasady ewolucji i walki o byt uznawane zostało jako kryterium możliwe do zastosowania w zakresie wiedzy o państwie i prawie.

Darwinizm w prawie nawiązuje do kierunków naturalistycznych, nie jest jednak kontynuacją doktryny prawno naturalnej XVIII wieku, jest swoistą naturalistyczną interpretacją postępowania jednostki i społeczeństwa jako części przyrody kierującej się ogólnymi prawami ,mającymi swe źródło w biologicznych przesłankach życia organizmu.

Herbert Spencer (1820-1903)

Zajmował się ekonomią, filozofią i ogólną wiedzą o społeczeństwie, mimo że nie ukończył żadnego uniwersytetu, (he he, co za n0ob)

Najważniejsze dzieła: Social Statics (1851), Education (1861), The Man Versus the State (1884)

Teoria prawa:

- Jego zdaniem ewolucja przebiega na wszystkich poziomach rzeczywistości: nieorganicznym, organicznym i nadorganicznym (społeczeństwo), oraz wytworów życia nadorganicznego (kultura), przy czym zakładał, że zjawisk jednego poziomu nie da się zredukować- do poziomu niższego, chociaż prawa w każdym z wymienionych rodzajów ewolucji są takie same.

- prawo ewolucji rządzi nie tylko w świecie przyrody żywej, ale jest prawem powszechnym: wyjaśnia kształtowanie się planet, umysłów, społeczeństw; Rzeczywistość- społeczna wywodzi się z przyrodniczej - nie ma między nimi jakościowej różnicy.

- Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do naturalnego stanu współpracy ze społeczeństwem.

- Podstawą prawa natury było prawo równej wolności, ustrój liberalny, bo to on wyzwalał pełnię aktywności jednostki

Teoria państwa:

- podział społeczeństwa na wojskowe i przemysłowe wyznacza podstawowe kwalifikacje struktur politycznych

- uważał ustrój liberalistyczny za najbardziej optymalny, ponieważ wyzwala pełnię aktywności jednostki.

- Państwo to organizacja stabilna, państwo w przyszłości ma być- przemysłowe, wolne i sprawiedliwe. Zakładał, że każde społeczeństwo i społeczeństwo globalne będzie ewoluować- od militaryzmu do industrializmu.

Ludwik Gumplowicz (1838-1909)

Ukończył wyższe studia prawnicze w Krakowie. W 1882 roku został profesorem uniwersytetu w Grazu (Austria).

Najważniejsze dzieła: „Der Rassenkampf”- „Walka ras”, „ System socjologii”, „Filozofia społeczna”.

Teoria państwa:

- stanem naturalnym społeczeństwa jest wojna - nieustanny konflikt między grupami etnicznymi. Grupy etniczne walczą, bo konkurują ze sobą o realizację wspólnych celów.

- Celem walki jest wyzysk (walczymy, wygraliśmy i wykorzystujemy).

- Gumplowicz próbuje także wyjaśniać- powstawanie państw. Służy mu do tego zjawisko amalgamacji - łączenia się (najczęściej na zasadzie wchłaniania podbitych ludów) grup o różnej genezie w nową całość- . Nowa grupa wytwarza prawo, które chce narzucić- grupom podbitym. Dopiero po powstaniu państwa, ukonsytuowuje się naród.

W koncepcji Gumplowicza w państwie istnieje:

- panowanie jednych nad drugimi

- panowanie mniejszości nad większością

- dominacja jednoplemiennej mniejszości nad innoplemienną większością

Podział pracy w państwie pozwala na zajęcie się potrzebami wyższymi. Państwo ma też swoje wyższe cele:

- rozwój cywilizacyjny

- moralność-

- porządek prawny

- rozwój kultury

Obywateli państwa spaja wspólny interes (zwany u Gumplowicza węzłem społecznym), który wynika ze wspólnego pochodzenia. Wyznacza go również wspólnie zamieszkiwane terytorium państwa (węzeł społeczny materialny), posiadany majątek i zawód (węzeł społeczny gospodarczy) i czynniki moralne, np. narodowość (węzeł społeczny moralny). Im więcej istnieje węzłów społecznych, tym silniejsza jest więź i sama grupa.

Teoria prawa:

- Uwydatniał swoistość- nauk społecznych i praw rządzących społeczeństwami. Uważał (w przeciwieństwie do Herberta Spencera), że nie da się wyodrębnić- praw społecznych z innych dziedzin nauki (np. na podstawie praw fizjologicznych). Jego zdaniem rzeczywistości społeczna to rzeczywistość- sui generis.

- Uważał, że zadaniem socjologii jest wykrywanie przyrodniczych praw życia społecznego. Podstawą metodologii powinna być- indukcja poszczególnych faktów do ogólników (stąd w jego socjologii podstawą jest przejście od faktu społecznego do skomplikowanych procesów zachodzących w społeczeństwach).

SZKOŁA RASOWO- ANTROPOLOGICZNA

Friedrich Wilhelm Nietsche (1844-1900)

Nawiązując do darwinizmu społecznego, uzasadniał tezę, iż życie jest podstawowym celem egzystencji ludzkiej, a całokształt aktywności człowieka zostaje zdeterminowany jego potrzebami. Historia dowodzi, że każda prawda jest subiektywna i względna.

Niestety, również koncepcji nadczłowieka (Übermensch) Nietzsche nie zdążył wypracować w jasnej formie. Pojawia się ona ledwie w zarysie i pod postacią metafor w Zaratustrze i Woli mocy (zob. 390). Być może idea nadczłowieka miała być tematem następnych dzieł filozofa poświęconych przewartościowaniu wartości, jednak na ten temat można snuć jedynie domysły. Niektóre interpretacje odwołują się do nauki o wiecznym powrocie i przedstawiają nadczłowieka jako istotę, która może zaakceptować wieczny powrót. Oznacza to pełną zgodę na powtarzalność całej historii świata, włącznie z wszelkimi dokonanymi w niej gwałtami i mordami, ale i pełnią twórczej ekstazy. Trudno jednak wydać zgodę na gwałty, wartościując czyny z punktu widzenia powszechnie przyjmowanych zasad moralnych - aby to uczynić należałoby wpierw dokonać przewartościowania wartości w duchu nietzscheańskim.

Nietzscheański nadczłowiek miałby być istotą obdarzoną wielką wolą mocy, jednostką twórczą, której każda chwila życia jest doskonale pełna i warta ponownego przeżywania. Istota ta żyłaby poza zasadami obowiązującymi resztę ludzkości, poza rządzącymi nią obecnie prawami (słów "nadczłowiek" lub "rasa silniejsza" używa Nietzsche w opozycji do "człowiek średni" dzisiejszych czasów, zwłaszcza do jego moralności). Jednak, w ujęciu Nietzschego pokazanym w Poza dobrem i złem, żyłaby ona jak najbardziej właśnie w tym świecie, po tej jego stronie, w przeciwieństwie do tęskniącej za "zaświatami" reszty.

Zdaniem Nietzschego, w historii ludzkości nadczłowiek pojawiał się kilkakrotnie, zawsze jako efekt przypadku i zawsze dla współczesnych był uosobieniem zła, jawiąc się jako potwór. Jako przykłady nadczłowieka filozof podawał Aleksandra Wielkiego, cesarza Fryderyka II, Cezara Borgię i Napoleona. Twórcze zadanie ludzkości polegałoby na hodowli nadczłowieka, jako jej apoteozy.

Zanim jednak odrzuci się taką ideę nadczłowieka jako niemoralną, warto przypomnieć sobie, że Leibniz głosił, iż żyjemy na najlepszym ze światów, dla Spinozy świat był Bogiem, a teologia nadal potrzebuje teodycei, aby usprawiedliwić Boga, istotę doskonale miłosierną, ze zła w świecie.

Koncepcja nadczłowieka została zaczerpnięta przez hitlerowców pod postacią nadludzi, którzy wyznając swoiście pojmowaną przez nazistów "moralność panów", mają prawo być władcami życia i śmierci Untermenschen (podludzi). Sam Nietzsche nigdzie w swoich pismach nie użył terminu "podczłowiek" aczkolwiek można uznać to jako substytut niewolnika. Idea "hodowli nadczłowieka" znalazła z kolei swą karykaturę w pojęciu "czystości rasowej" i domach, w których czyste rasowo kobiety, zapładniane przez równie czystych rasowo SS-manów miały rodzić kolejne pokolenia "nadludzi".

Houston Stewart Chamberlain (1855- 1927)

Uczony i filozof niemiecki pochodzenia brytyjskiego

W swojej filozofii głosił poglądy rasistowskie, czerpiąc z prac de Gobineau. Uznawał nierówności ras ludzkich, termin rasa miał jednakże dla niego znaczenie bardziej kulturowe niż biologiczne. W wyniku tego podzielił cywilizację na cztery formacje:

Greków - od nich wywodziła się poezja, sztuka i filozofia;

Rzymian - byli prekursorami w prawie, organizacji państwa, idei obywatelskiej, ładzie społecznym oraz nadrzędności świętości rodziny i własności;

Żydów - zwani rasą judajską stworzyli judaizm (z którego pośrednio wywodzi się chrześcijaństwo) zdolni, lecz działający destrukcyjnie w opinii Chamberlaina;

Teutonów - do których zaliczał Germanów, Celtów oraz Słowian zachodnich.

Za najlepszą z ras uważał rasę teutońską, miała ona być zbiorowiskiem najbardziej wartościowych rasowo elementów i kontynuatorką tradycji starożytnych Grecji i Rzymu. Głosił potrzebę zachowania jej czystości a mieszanie się z przedstawicielami uważał za destrukcyjne, bo osłabiające ducha i strukturę somatyczną rasy wartościowszej. Głosił zdecydowany antysemityzm - wierzył w walkę rasy teutońskiej z żydowską, która miała być największym wrogiem tej pierwszej. Jego poglądy miały wpływ na rodzący się nazizm (którego był admiratorem w latach 20. XX wieku). Twierdził bowiem, że najczystsza tkanka rasy teutońskiej znajdowała się w Niemczech. Miałaby ona nadawać ton rozwojowi kultury europejskiej, co usprawiedliwiać miało doktrynę podboju innych ras przez Germanów.

DOKTRYNA MARKSIZMU

- LENINIZMU

KAROL MARKS (1818-1883)

Ważniejsze dzieła: - ,,Manifest komunistyczny” (1842, z Engelsem),

- ,,Walki klasowe we Francji”,

- ,,Osiemnasty broumaire'a Ludwika Bonaparte”,

- ,,Wojna domowa we Francji”,

- ,,Krytyka programu gotajskiego”

- ,,Kapitał”

FRYDERYK ENGELS (1820-1895)

Ważniejsze dzieła: - ,,Wojna chłopska w Niemczech”

- ,,Rewolucja i kontrrewolucja w Niemczech”

- ,,Rozwój socjalizmu od utopii do nauki”

- ,,Anty-Duhring”

- ,,Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa”

- ,,Ludwik Feuerbach i zmierzch klasowej filozofii niemieckiej”

METODA MATERIALIZMU DIALEKTYCZNEGO I HISTORYCZNEGO:

1. krytyka czołowych szkół filozoficznych epoki:

- liberalnej myśli ekonomicznej Adama Smiths'a i Dawida Ricarda

- dialektycznej myśli Hegla i materializmu Feuerbacha

b) autorski materializm - zakłada, że każde zjawisko ma w przyrodzie materialne

powiązania z innymi, składając się na pozostającą w ruchu całość

3. zmiany ilościowe przechodziły w jakościowe (przełomowe, kluczowe)

4. rozwój społeczny, wyznaczany przez zmiany jakościowe, wykazuje stałą tendencję doskonalenie społeczeństw i państwa

5. walka przeciwieństw w przyrodzie i społeczeństwie dynamizuje rozwój społeczeństwa i wyznacza stadia kolejnych etapów rozwoju

8. pierwotność materii i wtórność świadomości; praktyka okazuje się podstawowym kryterium poznania i weryfikacji sądów

9. stosunki produkcyjne kształtują formy polityczne; wyróżnia się: bazę, nadbudowę i formy świadomości społecznej

10. podstawą egzystencji społecznej jest posiadanie i organizacja środków produkcji

11. oddziaływanie środków produkcji jest wzajemne i wielostronne, decyduje o kształcie praw ekonomicznych, społecznych, politycznych itp.

TEORIA KLAS:

1. istnienie klas jest związane tylko z określonymi historycznymi fazami rozwoju produkcji

2. walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu

3. dyktatura proletariatu jest tylko przejściem od zniesienia wszelkich klas do społeczeństwa bezklasowego

4. wyróżnia się formację: niewolniczą, feudalną, kapitalistyczną i socjalistyczną

5. proletariat jest klasą historycznie naznaczoną do przejęcia władzy

6. teoria klas opiera się na prawidłowości wybuchu i zwycięstwa rewolucji określonego typu

7. państwo formuje określoną postawę światopoglądową, moralną, duchową czy etyczną obywateli, tkwiącą w realiach myśli klasowej

KRYTYKA PAŃSTWA BURŻUAZYJNEGO:

1. państwo kapitalistyczne nie spełnia abstrakcyjnej roli bycia abstrakcyjnym rozumem społecznym

2. ,,państwo polityczne” w warunkach państwa kapitalistycznego staje się instytucją zabezpieczającą interesy partykularne, odpowiadające dążeniom klasy burżuazyjnej

3. zadaniem politycznym burżuazji jest utrzymanie klasowego i kapitalistycznego władania kapitałem

5. odrzucenie heglowskiego mistycyzmu związanego z ,,substancją wolności” obnaża niesprawiedliwość systemu kapitalistycznego; demokracja burżuazyjna jest demokracją pozorną, a bieg wydarzeń historycznych doprowadzi do powstania rewolucji rzeczywistej, będącej efektem rewolucji proletariackiej

6. demokracja socjalistyczna zlikwiduje wyniesienie ,,państwa politycznego” ponad ,,państwo obywatelskie”

7. rewolucja unicestwi biurokrację jako przeciwstawną siłę polityczną względem większości społeczeństwa

WŁODZIMIERZ ILJICZ LENIN (1870-1924)

Ważniejsze dzieła: - ,,Rozwój kapitalizmu w Rosji”

- ,,Najbliższe zadania Władzy Radzieckiej”

- ,,Rewolucja proletariacka a renegat Kautsky”

- ,,Dziecięca choroba lewicowości w komunizmie”

IDEA PAŃSTWA DYKTATURY PROLETARIATU (PDP):

2. wizja uformowania stosunków nieantagonistycznych => PDP miało być pierwszą historycznie formą urzeczywistniającą demokrację dla ludu

5. udział społeczeństwa w funkcjonowaniu PDP miał być zasadą odzwierciedlającą w praktyce teoretyczne założenia ustrojowe => proletariat powinien przyciągnąć pozostałe klasy i warstwy społeczne do realizacji zadań socjalizmu

7. odwołanie się do środków przemocy powinno być uzasadnione rozmiarami obiektywnego zagrożenia

9. zburzenie starego aparatu państwowego i ustanowienie na jego gruzach nowych instytucji PDP staje się podstawowym zadaniem dyktatury robotniczej => prawo stanowione miało odpowiadać woli zdecydowanej większości społeczeństwa

12. rady delegatów miały się stać podstawową formą urzeczywistnienia zadań PDP; miał być im podporządkowany cały pokapitalistyczny system bankowy

14. partia komunistyczna powinna spełniać swoją przewodnią rolę w toku urzeczywistniania podstaw PDP

WALKA Z REFORMIZMEM:

3. reformizm jest programem pożądanym w sensie zabezpieczenia klasie robotniczej minimum warunków egzystencji, ale nie powinien doprowadzać do zasadniczego przekształcenia kapitalizmu w socjalizm => rewolucja musi dojść do skutku, wszystko inne jest niewłaściwe

4. niektóre ustępstwa kapitalistów na rzecz świata pracy mają jedynie na celu ugruntowania procesu wrastania proletariatu w system kapitalistyczny => złowroga wizja robotników jako obrońców kapitalizmu

5. jawne zwalczanie ruchów reformistycznych, a głównie ekonomizmu - głoszącego postulat walki proletariatu o przywileje ekonomiczne, pozostawiając na uboczu walkę polityczną

6. program reformistyczny zasadniczo opowiada interesom burżuazji, służąc ustabilizowaniu istniejącego systemu kosztem ustępstw ekonomicznych na rzecz świata pracy

8. rewizjonizm kwestionował odwoływanie się do PDP, a tym samym podważał celowość zburzenia burżuazyjnego aparatu państwowego

Daleką perspektywą rozwoju socjalizmu miał być komunizm, w którym to stopniowo przestanie istnieć aparat państwowy, a jego funkcję przejmie tzw. czynnik społeczny.

REWIZJONIZM

Ferdynand Lasalle (1825- 1864)

a.)Traktował państwo jako organizację ponadklasową, służącą interesom wszystkich członków społeczeństwa

b.)Walka o realizację reform socjalnych; zgodnie z tezą o ponadklasowym charakterze państwa

usiłował w tej walce posługiwać się jego instytucjami i łamać za ich pomocą opór klas posiadających

c.)Koncepcja państwowych warsztatów, które miały zagwarantować robotnikom możliwość oddziaływania na instytucje państwowe i wyeliminowanie przedsiębiorstw kapitalistycznych

„Socjalizm z katedry” - Brentano, Schultze, Wagner - celowe zaniechanie represji wobec

ruchu robotniczego, a także poczynienie ustępstw w sferze socjalno-ekonomicznej.

a.)Angielski ruch robotniczy po uzyskaniu koncesji politycznych skoncentrował uwagę na żądaniach ekonomicznych

b.)Towarzystwo Fabianów - w interesie klasy robotniczej odrzucenie rewolucji i skoncentrowanie swych działań na reformach w sferze oświaty, służby zdrowia, zarządzania miastami

c.)Harold Laski - demokratyczne, pluralistyczne i opiekuńcze państwo; mechanizm demokracji jest w stanie aktywnie oddziaływać na państwo, bronić społeczeństwa przed jego wynaturzeniami, skłaniać państwo do podejmowania działań interwencyjnych; postulat rozbudowy funkcji organizacyjnych aparatu państwowego

Karl Kautsky (1854- 1938)

Dzieła: Nauki ekonomiczne Karola Marksa, Pochodzenie chrześcijaństwa, Etyka w świetle materialistycznego pojmowania historii.

a.)Był popularnie nazywany „papieżem marksizmu”.

b.)Potępił dokonania państwa radzieckiego, stając na stanowisku błędności założeń teoretycznych idei państwa dyktatury proletariatu.

c.)Uważał, że socjalizm nie może opierać się na formach dyktatorskich. Powinien być rezultatem przemian demokratycznych, następującego przy współudziale klas społecznych.

d.)W żadnym wypadku nie wolno dopuścić do pogwałcenia zdobyczy demokracji burżuazyjnej, a w jej pogłębieniu poszukiwać należy możliwości wrastania socjalizmu w kapitalizm.

e.)Uważał, że demokracja burżuazyjna nie tylko chroni kapitalistów, ale także występuje w obronie interesów świata pracy przeciwko kapitałowi. Twierdził, że państwo burżuazyjne zaczyna spełniać funkcje odpowiadające interesom wszystkich klas, a szczególnie klasy robotniczej.

f.)Kautsky uległ tezie Bernsteina głoszącej, że aparat państwowy w systemie rozwiniętego kapitalizmu wykonuje zadanie odpowiadające całemu społeczeństwu, a nie tylko kapitalistom. Dlatego skłaniał się do zakwestionowania marksistowskiej teorii rewolucji socjalistycznej i wizji państwa dyktatury proletariatu.

g.)Sądził, że choć metody pokojowe są wolniejsze to jednak bardziej opłacalne przy dochodzeniu do socjalizmu. Pozwalają uniknąć strat związanych z „kosztami” rewolucji.(krytykował rewolucje październikową)

h.)Zakwestionował sens odwoływania się do państwa dyktatury proletariatu.

i.)Uważał, że w okresie przejściowym w miejsce państwa dyktatury proletariatu powołany zostanie rząd koalicyjny, będący ciałem reprezentacyjnym partii burżuazyjnych i socjaldemokratycznych. Miał zagwarantować harmonijne kojarzenie interesów klasowych, jednostkowych i zbiorowych, prowadząc społeczeństwo kapitalistyczne do pokojowego ustanawiania struktur socjalistycznych.

j.)opowiadając się przeciwko jakimkolwiek formom dyktatorskim na drodze ustanawiania ustroju socjalistycznego, Kautsky stał na stanowisku konieczności ciągłego pogłębiania zdobyczy demokracji burżuazyjnej.

k.)W pracy Rewolucja proletariacka i jej program zarysował zasady organizacji społeczeństwa socjalistycznego.

l.)Podstawową zasadą socjalizmu powinno być założenie: „każdemu według pracy”.

Eduard Bernstein (1850- 1932)

Dzieła: Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji.

a.)Bernstein zarzucał Marksowi oparcie się na dialektyce heglowskiej, zaś ta metoda nie odpowiadała już aktualnej sytuacji społecznej oraz postępowi wiedzy filozoficznej. Bernstein skłania się aby oddzielić problemy marksowskiej analizy kapitału od wizji przyszłości oraz przekształceń teraźniejszości.

b.)Rewizjonizm- kierunek zmierzający do daleko posuniętej modyfikacji tez filozofii marksistowskiej, wywierając doniosły wpływ na rozwój światopoglądowy ówczesnych partii socjaldemokratycznych.

c.)Problemem zasadniczym poddanym krytyce była marksistowska wizja rewolucji socjalistycznej. W warunkach państwa kapitalistycznego, wykraczającego w etap powszechnego prawa wyborczego, wizja rewolucji socjalistycznej traci na aktualności głownie w świetle uzyskania przez klasę robotniczą możliwości pokojowej walki o prawa socjalne. Odpada tym samym konieczność odwoływania się do jakichkolwiek form działalności rewolucyjnej, a jako oczywista rysuje się pierwszoplanowość taktyki parlamentarnej, połączonej z walką o wzrost znaczenia samorządu terenowego i związków zawodowych.

d.)Państwo dyktatury proletariatu traktuje Bernstein jako szczególną formę autokratycznego sprawowania władzy, przestrzegając przed niebezpieczeństwem terrorystycznej działalności klubów rewolucyjno- mniejszościowych, odwołując się do przykładu jakobinów.

e.)Przekształcenie państwa kapitalistycznego w formację socjalistyczną, następuje głównie przez zabezpieczenie praw socjalnych.

e.)Bernstein koncentrował się zasadniczo na indywidualistycznym punkcie rozważań; dobro jednostki stało się w jakimś podstawowym sensie metodologicznym celem nadrzędnych. Zdaniem natomiast Marksa dopiero zmiana sytuacji klasowej przenieść może wyzwolenie jednostki, w przekonaniu Bernsteina zaś należało problem stawiać w skali zupełnie przeciwstawnej, wychodzącej od dobra jednostki, prowadzącego w konsekwencji do przebudowy społeczeństwa.

f.)Oparł się na tezie, że współczesne państwo burżuazyjne spełnia na tyle rozgałęzioną działalność socjalną, iż generalnie zaspokaja potrzeby społeczne.

g.)Bernstein formułował teorię „wrastania” socjalizmu w system kapitalistyczny, by z czasem przekształcić stosunki społeczne w socjalistyczne.

h.)Działania rewolucyjne, jako akcje przebiegające w krótkim czasie, prowadzić mogły do skutków wysoce niepożądanych. W przekonaniu Bernsteina państwo nie jest zainteresowane kierowaniem i organizacją całości życia gospodarczego. Gdyby nawet tak się stało, rezultaty działalności państwa byłyby niekorzystne, ponieważ wolna gra sił i ludzkiej aktywności, szczególnie w zakresie spraw gospodarczych, staje się zasadniczym motorem postępu. Przejęcie kierowania państwa nad życiem gospodarczym nie rozwiązywałoby żadnego problemu, gdyż praktycznie państwo nie jest do tego zdolne. Zdaniem Bernsteina jedynym postulatem, który należałoby w tej sytuacji głosić, jest odwołanie się do walki o socjalizację zasad organizacji życia gospodarczego z zagwarantowaniem uprawnień klasie robotniczej.

g.)Stały wzrost zamożności klasy robotniczej w ramach kapitalistycznego okazuje się dla Bernsteina argumentem przemawiającym na rzecz tezy coraz pełniejszej „socjalizacji” systemu kapitalistycznego. Stanowisko Marksa było, w jego przekonaniu uzasadnione w warunkach prymitywnego i brutalnego przeciwstawienia kapitału i siły robotniczej.

h.)Argumentacja powyższa prowadziła do negowania teorii klasowej organizacji społeczeństwa i państwa kapitalistycznego, stwarzając grunt dla silniejszego eksponowania pokojowo- reformistycznych metod, mających w konsekwencji przebudować system kapitalistyczny.

i.)Ogólnie rzecz biorąc, od momentu wystąpienia Bernsteina zarysowuje się rozłam na lewicę i prawicę w ruchu robotniczym.

KATOLICKA DOKTRYNA SPOŁECZNA

PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU

1. Tradycjonalizm doktrynalny

- W XIX w. Zarysowała się pewna rozbieżność; z jednej strony dominował konserwatyzm oficjalnej doktryny społeczno- politycznej papiestwa, z drugiej zaznaczył się silny nurt nawiązujący do liberalistycznych idei organizacji państwa burżuazyjnego, postulujący dokonanie wielu modyfikacji w postawach światopoglądowych tradycyjnej filozofii katolickiej.

Huges de Lamennais (1782-1854)

- socjalista chrześcijański

1. odnowa Kościoła w duchu demokratycznym i egalitarnym - podstawową misją katolicyzmu jest zajęcie miejsca po stronie słabych i uciskanych

Za pontyfikatu Grzegorza XVI i Piusa IX polityka Kościoła oparła się na zasadzie tzw. Legitymizmu, potwierdzającego prawowitość władców legalnie uzyskujących tytuł sprawowania władzy. Był to okres panowania Świętego Przymierza, w którym tendencje rewolucyjne, znajdujące choćby wyraz w sympatiach doktrynalnych, poddawane były totalnej krytyce. Papież Pius IX przeprowadził dogmat o nieomylności papieża, kształtował doktrynalną postawę kurii apostolskiej, opierając się na tradycyjnej nauce papalizmu.

2. Przełomowość pontyfikatu Leona XIII

Leon XIII (1878-1903)

1. polityka zwana aggiornamento (uwspółcześnienie) - po raz pierwszy zmierzała do akceptacji państwa burżuazyjnego, przy znacznych modyfikacjach praktycznych w funkcjonowaniu administracji watykańskiej

2. encykliki - Immortale Dei, Diuturnum Illud, Graves de communi

3. “Rerum novarum” (1891) nawiązująca do “Aeterni Patris” będącej fundamentem nowej neotomistycznej filozofii katolickiej

4. neotomistyczna filozofia katolicka opierała się na lojalnym wykonywaniu obowiązków w zakresie pracy i religijności

5. chodziło w pierwszym rzędzie o wyeliminowanie walki interesów w postaci zaniechania wystąpień rewolucyjnych lub wiążących się z podważaniem istniejącego porządku społecznego - na tej podstawie ukształtował się fundament solidaryzmu chrześcijańskiego

6. zasady przedstawione w encyklice to : zasada nienaruszalności prawa własności oraz wynikającej stąd nierówności między ludźmi

7. prawo własności uznane zostało za naturalne

8. Leon XIII upatrywał w gwarancjach prawa własności podstawę porządku państwowego i społecznego

9. wprowadził w encyklice obszerną krytykę ruchu socjalistycznego

10. główne założenia doktryny socjalistycznej przedstawione w encyklice, sprowadzone zostały do programu zniesienia własności prywatnej i zastąpienia jej własnością wspólną. Program ten poddano krytyce w trzech zasadniczych punktach:

- postulaty takie szkodzić- miały klasom pracującym;

- były o tyle niesprawiedliwe, iż gwałciły naturalne prawa klas posiadających;

- ich urzeczywistnienie groziło rozprężeniem porządku państwowego i społecznego

11. ponadto likwidacja własności prywatnej prowadzi do zamieszania w życiu społecznym, publicznym i osobistym, ponieważ dezorganizuje kryteria aktywności, na których człowiek opierał swój stosunek do zbiorowości

12. w encyklice papież rozwinął szerszy program przeciwdziałania sprzecznościom klasowym, opowiadając się za poszukiwaniem dróg pogodzenia interesów kapitału i klasy robotniczej

13. ideał przekształceń ustroju kapitalistycznego upatrywał w modelu demokracji chrześcijańskiej, którą opisał w encyklice „Graves de communi”

14. rozwinął szerszy program działalności stowarzyszeń katolickich, umacniających postawy społeczne - katolickie związki zawodowe

15. encyklika „Rerum novarum” określiła prawo robotników do grupowania się jako prawo naturalne

16. encyklika zawierała wykładnię ocen polityki państwa burżuazyjnego

18. papież popierał zmiany demokratyczne oraz prowadzoną na szeroką skalę działalność filantropijną

20. w zakresie polityki państwowej Leon XIII podkreślał konieczność ochrony ludności pracującej

DOKTRYNA SOLIDARYZMU

1. Ogólna charakterystyka źródeł

Leon Duguit (1859-1928)

Główne dzieła:

1. „Państwo, prawo obiektywne i prawo pozytywne”

2. „Traktat o prawie konstytucyjnym”

3. „Przekształcenia prawa publicznego”

4. „Kierunki rozwoju prawa cywilnego od początku XIX wieku”

Solidaryzm jako kierunek oddziaływał przez wiele lat na kształtowanie się nie tylko burżuazyjnej, lecz również radzieckiej teorii państwa i prawa. Nawiązywał do filozofii pozytywistycznej A. Comte'a, a także H. Spencera, P. J. Proudhona, a zwłaszcza E. Durkheima. Teoretycy francuscy: de Maistre oraz de Bonald.

Emile Durkheim (1858-1917)

1. człowiek okazuje się istotą rozdartą między przeciwnymi wartościami - homo duplex

2. religia jako zjawisko mistyczno-intelektualne odgrywa doniosłą rolę

3. społeczeństwo jest środowiskiem kształtowania się jednostki

4. najważniejszą funkcją społeczeństwa jest spełnianie zadań regulacyjnych i kontrolnych względem wszystkich jego członków

5. Durkheim przeciwstawia się tradycyjnym ujęciom liberalistcznym - „maksimum wolności” dla jednostki okazuje się destrukcyjne w procesie harmonijnego rozwoju obywatela i zbiorowości

6. zachowanie solidarnościowe uzyskało wymiar konkretnego faktu społecznego oraz stało się wyraźną ideą i dyrektywą zachowania zarówno jednostki, jak i zbiorowości

7. pojęcie prawa stanowi element pozwalający na pełniejsze zrozumienie kształtowania się wspólnoty społecznej

8. 2 rodzaje przepisów prawnych:

- prawo karne - sankcje represyjne

- prawo kooperacyjne - sankcje restrykcyjne ~ prawo cywilne, handlowe,

administracyjne...

9. rozwój społeczeństwa przebiegał w skali możliwej do ujęcia z punktu widzenia wyszczególnionych rodzajów prawa

10. idea solidarności społecznej w grupach pierwotnych sprowadza się do dyrektywy zachowania niemalże identycznego względem pozostałych i nazwana została „solidarnością mechaniczną”

11. jednostki ze względu na zróżnicowanie i niezbędne w odniesieniu do siebie funkcje, są sobie nawzajem potrzebne i ten rodzaj solidarności nazywa się „organiczną”

2. Założenia solidaryzmu w prawie

1. badanie szczegółowych faktów społecznych staje się wytyczną teorii solidaryzmu w prawie

2. zasadą postępowania człowieka jest współdziałanie z grupą społeczną wg reguł postępowania

3. ubi societas - ibi ius

4. znaczenie fundamentalne posiada uświadomienie sobie czynnika zasadniczego, uformowanego w osobowości człowieka, stającego się podstawą współdziałania jednostek i grup społecznych. Jest to „norma podstawowa”, zawierająca nakaz solidarnego współdziałania jednostek

5. założeniem doktryny jest odrzucenie pozytywizmu prawniczego i teorii prawa natury

3. Norma społeczna

2. bezwzględność obowiązywania tej normy łączy Duguit ze zmiennością jej treści

3. klasyfikacja norm obowiązujących i funkcjonujących w społeczeństwie zakłada podział na:

5. reguły ekonomiczne,

6. reguły moralne,

7. reguły prawne.

4. reguły prawne i moralne są do siebie zbliżone - różni je tylko rodzaj sankcji

5. system norm opiera się na zasadzie obowiązywania „normy podstawowej”, stanowiącej coś w rodzaju jednolitego tworzywa normatywnego, nadającemu moc całemu systemowi norm

6. zasadą funkcjonowania norm społecznych jest jednak potrzeba solidarnego działania jednostek

7. stopień zróżnicowania norm społecznych uzależniony jest od ogólnego poziomu rozwoju danego społeczeństwa. Podobnie sprawa przedstawia się z regułami ekonomicznymi.

4. Teoria państwa i prawa

1. definicja państwa - w miarę rozwoju społeczności selekcjonują się jednostki czy grupy bardziej sprawne, uzyskując przewagę nad innymi, formując aparat dzisiaj określany jako państwo

2. Duguit kwestionuje istnienie bezpośredniego związku między państwem i prawem. Prawo pojawia się bowiem w rezultacie uformowania się społeczeństwa; jest zatem zjawiskiem niezależnym i wcześniejszym od państwa. Duguit proponuje podział prawa na 2 grupy:

8. przepisy normatywne, stanowiące o nakazie lub zakazie jakiegoś postępowania

9. przepisy techniczne lub konstruktywne, zmierzające do zorganizowania oraz określenia reguł odwoływania się do sankcji, następujących w rezultacie naruszenia przepisów normatywnych

3. tworzenie prawa opiera się na procesie „odczytywania” przez organ państwowy już uformowanych zwyczajów społecznych

4. norma prawna stoi ponad ustawodawcą, który jest jej tylko podporządkowany i zobowiązany do prawidłowego i trafnego odczytania z materii życia społecznego

6. zasadniczym źródłem prawa okazuje się „świadomość” solidarystycznego zachowania się, zakotwiczona w grupie społecznej

7. zadania państwa sprowadza się zasadniczo do zapewnienia poszanowania norm prawnych i ogólnego poczucia bezpieczeństwa i porządku

5. Krytyka praw podmiotowych

1. konstrukcja praw podmiotowych należy do jakichś nieporozumień kultywowanych przez naukę prawa od czasów prawa rzymskiego

3. zastąpienie konstrukcji prawa podmiotowego powinno opierać się na uświadomieniu sobie spełnienia określonych „funkcji” społecznych. Funkcje takie spełnia zarówno jednostka jak i państwo.

Wpływy doktryny solidarystycznej obejmują przede wszystkim różnego rodzaju koncepcje korporacyjnej organizacji państwa.

---