PRAWO RZECZOWE

I. RZECZY I RODZAJE WŁADZTWA

NAD RZECZAMI

$ 103. Rzeczy

Brak wyraźnej definicji rzeczy, pojmowana jest intuicyjnie

Res corporales - materialne, można dotknąć, np. grunt, niewolnik, złoto

Res incorporales - niematerialne, nie można dotknąć, użytkowanie, zobowiązanie, spadek,

- uprawnienia majątkowe, uznane i chronione

- zobowiązanie można sprzedać jako rzecz niematerialną

Res in patrimonio - może się znaleźć w majątku osoby prywatnej, np. niewolnik

Res extra patrimonium - nie może, wyjęte z obrotu prawnego

- res divini iuris -według prawa boskiego

- res sacrae - kult religijny, np. świątynie

- res religiosae - kult zmarłych, np. cmentarze

- res sanctae - obiekty użyteczności publicznej, oddane pod specjalną opiekę bogów

np. mury, bramy miasta, znaki graniczne

- res humani iuris - według prawa ludzkiego

- res omnium communes - powszechne z natury, np. powietrze, morze

- res publicae - publiczny użytek, właścicielem państwo, np. place publiczne, teatry

Res mancipi - szczególnie wartościowe,

np. grunty w Italii wraz z budynkami, niewolnicy, zwierzęta pociągowe (konie, woły),

służebności gruntów wiejskich

- prawo własności mogło być przeniesione przez mancipatio lub in iure cessio

Res nec mancipi - pospolite,

np. grunty prowincjonalne, sprzęty domowe, pomniejsze zwierzęta

- prawo własności mogło być przeniesione przez traditio

- prawo klasyczne - podział tracił na znaczeniu,

wzrost znaczenia gospodarki pieniężnej i prowincji

- prawo poklasyczne - wychodzi z użycia

- Justynian - zniósł ten podział

Res immobiles - nieruchomości, grunt i wszystko co na stałe przyłączone do gruntu

Res mobiles - ruchomości, np. niewolnicy

Oznaczone indywidualnie - niewolnik, posąg jako dzieło sztuki

Oznaczone gatunkowo - wino, bryła marmuru

Zużywalne - chleb

Niezużywalne - koń

Podzielne - można podzielić bez uszczerbku dla ich istoty i wartości, np. wino

Niepodzielne - np. niewolnik

Pojedyncze - np. koń

Złożone - rzeczy (np. dom), składające się z innych rzeczy pojedynczych,

które tracą swoją niezależność prawną (np. cegła)

Zbiorowe - rzeczy (np. biblioteka), składające się z innych rzeczy pojedynczych,

które nie tracą swojej niezależności prawnej (np. książka)

Podrzędne w stosunku do Głównych:

- przybytki, np. dom w stosunku do gruntu

- przynależności, np. klamka w stosunku do drzwi

Fructus - pożytki, płody naturalne, pobierane w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej

np. zboże, owoce, mleko, wełna

$ 104. Posiadanie. Pojęcie, skutki i rodzaje

Detentio - dzierżenie, władztwo faktyczne nie rodzące skutków prawnych,

dzierżyciel nie dążył do tego, aby stać się właścicielem

Possesio - posiadanie, władztwo faktyczne, ochraniane przez samego posiadacza,

który dążył do tego, aby stać się właścicielem
Dominium albo Proprietas - własność, władztwo prawne, ochraniane przez państwo

- stan idealny to własność + posiadanie

- własność często nie pokrywała się z posiadaniem, np. eksploatacja cudzej rzeczy za opłatą

Corpus - fizyczne władanie rzeczą, np. użytkowanie gruntu, zamieszkiwanie budynku

Animus - wola, zamiar posiadania,

np. inny jest animus u właściciela, inny u złodzieja, który rzecz ukradł,

inny u rzemieślnika, który czasowo posiada rzecz z zamiarem jej naprawy

Possesio civilis - w oparciu o podstawę prawną prawa cywilnego

- corpore - władztwo fizyczne

- animus possidendi - z zamiarem zatrzymania rzeczy dla siebie, stania się jej właścicielem

- może prowadzić do usucapio (zasiedzenie), jeśli sprawowane przez dłuższy czas

Possesio ad interdicta - chronione prawem pretorskim przez interdykty

- corpore

- suo nomine - sprawowane w swoim imieniu

- animus possidendi

- posiadacze ad interdicta:

- właściciele posiadający

- posiadacze bone fidei - w dobrej wierze, mylnie uważa się za właściciela,

stanie się nim przez usucapio, np. znalazca rzeczy

- posiadacze male fidei - w złej wierze, wie o cudzym prawie do rzeczy,

np. złodziej

- wierzyciele zastawni - umożliwiało im pokrycie należności

w przypadku zwłoki dłużnika

- prekarzyści - korzystający z cudzej rzeczy z obowiązkiem zwrotu

na każde wezwanie

- depozytariusze sekwestrowi - przechowawcy rzeczy spornej,

o którą toczył się proces

- emfitueci i superficjariusze - dzierżawcy wieczyści

Detentio - dzierżenie, zwane też possesio corporalis lub possesio corporalis

- brak skutków w prawie cywilnym lub pretorskim

- corpore

- brak animus possidendi

- alieno nomine - sprawowane w cudzym imieniu

- detentorzy:

- najemcy, dzierżawcy, przechowawcy, użytkownicy (zobowiązania)

- coloni

- członkowie rodziny alieni iuris i niewolnicy (jako peculium)

Quasi possesio - dotyczy res incorporales, chronione prawem pretorskim

- brak corpore

- iuris possesio - posiadanie prawa

- bonorum possesio - posiadanie spadku,

czyli masy spadkowej oraz wierzytelności i długów

- służebności, np. prawo do czerpania wody z cudzego gruntu

$ 105. Nabycie i utrata posiadania

Corpore et animo - nabycie normalne

- przeniesienie corpus i animus na drugą osobę

- corpus:

- nabycie pierwotne

- akt objęcia rzeczy w posiadania musiał być wyraźny,

zwykle przy użyciu siły fizycznej

- nabycie rzeczy niczyjej, np. pochwycenie ptaka, wejście na grunt i ogrodzenie go

- kradzież, zabór mienia za złamaniem oporu dotychczasowego posiadacza

- nabycie pochodne

- przeniesienie posiadania poprzez traditio,

z ręki do ręki albo poprzez złożenie towaru w domu nabywcy

- przy nieruchomościach początkowo obejście gruntu, później objęcie go oczami

- animus:

- nabycie pierwotne

- sam corpus świadczył o woli nabywającego

- nabycie pochodne

- animus possidendi występuje przy kupnie-sprzedaży

- brak animus possidendi jeśli jedynie dzierżenie,

np. przy umowie przechowania rzeczy

Solo animo - nabycie wyjątkowe

- bez elementu corpore - przekazania rzeczy

- jedynie animo - na mocy porozumienia pomiędzy stronami

- traditio brevi manu - „wydanie krótką ręką”

- przeniesienie posiadania na dzierżyciela

- A jest posiadaczem rzeczy corpore et animo

- daje B rzecz w przechowanie (przenosi corpus)

- dochodzi do umowy kupna-sprzedaży

- A przenosi na B animus - wolę posiadania rzeczy (traditio brevi manu)

- fizyczne przeniesienie własności (corpus) nastąpiło tylko raz

- istotne w obrocie handlowym, jeśli A i B dzieli duża odległość

- constitutum possesiorum

- przeniesienie posiadania na mocy umowy

- dotychczasowy posiadacz pozostaje dzierżycielem

- A jest posiadaczem rzeczy corpore et animo

- dochodzi do umowy kupna-sprzedaży

- A przenosi na B animus

- jednak nie przenosi corpus, zatrzymuje rzecz u siebie jako dzierżyciel

np. zawierając z B umowę najmu (constitutum possesiorum)

Nabycie przez inne osoby - poprzez osobę alieni iuris (ai) lub niewolnika (n)

- właściciel niewolnika (wn) lub pater familias (pf) stawał się posiadaczem corpre et animo

- rzecz stawała się częścią peculium ai lub n

- mogło się to odbyć bez wiedzy wn lub pf

- jeżeli rzecz nabyta w drodze przestępstwa, wn lub pf nie ponosił za to odpowiedzialności

- prawo poklasyczne - krąg osób uprawnionych zwiększył się o:

- prokuratora (zarządcę dóbr) - w interesie właściciela

- opiekuna - w interesie pupila

- Justynian - poprzez jakąkolwiek inną upoważnioną osobę

Utrata posiadania - poprzez utratę corpus lub animus w stosunku do rzeczy

- porzucenie

- zagubienie

- zniszczenie

- zużycie

- przeniesienie posiadania

- zrzeczenie się animus (np. traditio brevi manu)

- śmierć posiadacza

$ 106. Ochrona posiadania

Ochrona własna

- obrona konieczna

- aktywna samopomoc, w celu odzyskania utraconego posiadania lub pozyskania nowego

Interdykty posesoryjne

- normalne postępowanie sądowe (proces legisakcyjny i formułkowy) było długotrwałe,

nie mogło skutecznie spełniać funkcji ochrony posiadania

- do tego nadawało się pozasądowe postępowanie interdyktowe,

oparte na autorytecie pretorów

- w tym zakresie interdykty znalazły najszersze zastosowanie

- interdykty posesoryjne określały granice pomocy własnej,

były szybkimi i sprawnymi środkiem represji przeciwko ich przekroczeniom,

ale ochraniały tylko posiadacza, a nie koniecznie prawowitego właściciela

- stosowane były elastycznie,

przez to nowe stosunki ekonomiczne mogły być chronione przez interdykty, zanim jeszcze podlegały ochronie w ius civile

- Ochrona posesoryjna - ochrona posiadania

- Ochrona petytoryjna - ochrona prawa własności

Possesio vitiosa - posiadanie wadliwe

- kradzież

- zabór mienia przy użyciu siły

- precario (zaniechanie zwrotu rzeczy przez dzierżyciela na wyraźne polecenie udzielającego)

- nie podlegało ochronie posesoryjnej

- pokrzywdzony mógł odzyskać rzecz poprzez samopomoc

Interdicta retinendae possessionis

- dotyczyły rzeczy spornej

- prawo każdej ze stron do posiadania zostaje zawieszone,

do czasu rozstrzygnięcia, kto jest prawowitym posiadaczem

- interdicta uti possidentis - dotyczyły nieruchomości

- posiadacz niewadliwy w momencie wydania interdyktu utrzymywał się przy posiadaniu

- interdicta utrubi - dotyczyły ruchomości, w szczególności niewolników

- kto w przeciągu roku przed wydaniem interdyktu w sposób niewadliwy

dłużej posiadał rzecz utrzymywał się przy posiadaniu

Interdicta recuperandae possessionis

- odzyskanie posiadania wyraźnie utraconego

- interdicta unde vi - dotyczyły posiadacza nieruchomości, usuniętego z niej siłą

- można wnieść w przeciągu roku od utraty posiadania

- interdicta de vi armata - dotyczyły utraty posiadania rzeczy przy użyciu siły zbrojnej

- brak rocznego przedawnienia

- obejmowały także posiadaczy wadliwych

- interdicta de precario - przeciwko prekarzyście, ociągającemu się ze zwrotem rzeczy

- jeśli nie był w stanie jej zwrócić, płacił odszkodowanie

$ 107. Prawa rzeczowe

Od autora skryptu - darowałem sobie ten paragraf -

zawiera zapowiedź tego, co rozwinięte jest dalej

II. PRAWO WŁASNOŚCI

A. HISTORIA, POJĘCIE, ZNACZENIE

$ 108. Historyczny rozwój prawa własności

Dominium albo proprietas (własność) została oddzielona od possesio (posiadania), gdyż:

- wraz z rozwojem gospodarczym dochodziło często do sytuacji,

w których właściciel nie sprawował faktycznego władztwa nad rzeczą

- własność zapewniała utrzymanie władztwa prawnego nad rzeczą, mimo utraty posiadania

- dotyczyło to głównie niewolników, mimo ucieczki nadal byli własnością swojego pana

- własność to pełne prawo do danej rzeczy,

w odróżnieniu od wycinkowych praw na rzeczach cudzych

Własność kwirytarna - uznana i chroniona według ius civile

- nazwa pochodzi od ius Quiritum

- tylko dla obywateli rzymskich

- tylko grunty w Italii

- własność na res mancipi można przenieść tylko przez mancipatio albo in iure cessio

- tylko właściciel kwirytarny może nadać obywatelstwo rzymskie wyzwoleńcowi

- tylko jemu przysługiwały cywilne środki ochrony petytoryjnej

Własność bonitarna - uznana i chroniona według prawa pretorskiego

- rygorystyczne prawa własności kwirytarnej hamowały obrót gospodarczy,

zwłaszcza masowy handel niewolnikami (niewolnik to res mancipi)

- A jest właścicielem niewolników

- przekazuje ich B poprzez traditio (omija obowiązek mancipatio)

- B otrzymuje possesio civilis

- własność kwirytarna zostaje przy A

- B uzyskuje własność kwirytarną poprzez usucapio (zasiedzenie)

- Pretorowie chronili osobę B (w naszym przykładzie):

- interdyktami posesoryjnymi (jako posiadaczy)

- ekscepcjami

- poprzez powództwo petytoryjne (wzorowane na ochronie własności kwirytarnej)

- osoba B jest zatem właścicielem bonitarnym

(więcej niż posiadaczem, mniej niż właścicielem kwirytarnym)

- właścicielem bonitarnym był też:

- bonorum emptor (nabywca majątku bankruta w trakcie egzekucji majątkowej)

- bonorum possesor (dziedzic według prawa pretorskiego)

Quasi własność gruntów prowincjonalnych - były formalną własnością państwa

- posiadacze nie byli właścicielami

- musieli płacić z tytułu użytkowania

stipendium (prowincje zarządzane przez senat) albo tributum (prowincje cesarskie)

- poza tym obowiązkiem mieli wszystkie uprawnienia właścicielskie

(dziedziczenie, alienacja przez traditio, ochrona petytoryjna)

- Dioklecjan - obciążył podatkiem gruntowym grunty italskie

- Justynian - znosi dualizm własności publiczno-prywatnej gruntów,

znosi dualizm własności kwirytarnej i bonitranej, własność staje się instytucją jednolitą

$ 109. Rzymskie prawo własności. Pojęcie i znaczenie.

Brak wyraźnej definicji własności, wobec tak różnych jej form, pojmowana jest intuicyjnie

Podmioty i przedmioty prawa własności

- pełne prawo własności kwirytarnej mógł posiadać:

- obywatel rzymski

- wolny

- sui iuris

- peregryni tylko według ius gentium oraz ich praw miejscowych

- własność mogła obejmować wszystkie res in patrimonio

- bardzo szeroki katalog dóbr (grunty, budynki, niewolnicy, ruchomości)

- własność nieruchomości obejmowała:

- grunt

- budynki, rośliny, zwierzęta itp. na gruncie (+ fructus)

- słup powietrza (+ ptactwo)

- wnętrze ziemi (+ kopaliny)

- doniosłe skutki gospodarcze:

właścicielami czynników produkcji były osoby fizyczne,

nie skrępowane prawem lennym czy też państwowymi regulacjami

Zakres prawa własności

- posiadanie

- używanie (też zużywanie)

- zniszczenie

- porzucenie (w skrajnych przypadkach porzucenie chorego niewolnika)

- pobieranie pożytków (do fructus należał też płód niewolnicy)

- rozporządzanie (sprzedaż, zamiana, darowizna, spadek

oddanie w użytkowanie, w zastaw, na przechowanie, emfiteuza, superficies)

Ograniczenie prawa własności

- niegospodarność, marnotrawienie, zaniedbanie gruntu

(w skrajnych przypadkach zarząd dóbr mógł być powierzony kuratorowi)

- wywłaszczenie dla dobra publicznego (za dominatu, decyzją magistratury)

- ograniczenia sanitarne (lokalizacja cmentarzy), komunikacyjne (dostęp do dróg),

budowlane (wysokość i lokalizacja budynków)

- ograniczenia z prawa sąsiedzkiego, np. właścicielem owoców jest właściciel drzewa

(nawet jeśli spadły na grunt sąsiada)

Współwłasność - więcej niż 1 właściciel tej samej rzeczy, np. niewolnika

- podział prawa do rzeczy niepodzielnej

- każdy współwłaściciel miał określony ułamkowo udział

- mógł go sprzedać bądź zastawić

- o całej rzeczy decydowali wszyscy współwłaściciele

B. NABYCIE I UTRATA PRAWA WŁASNOŚCI

$ 110. Ogólna charakterystyka.

Od autora skryptu - darowałem sobie ten paragraf -

zawiera zapowiedź tego, co rozwinięte jest dalej

$. 111 Przeniesienie prawa własności

Pochodne nabycie własności, przy udziale poprzedniego właściciela

Nemo plus iuris alium transfere potest, quam ipse habet

(Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, niż sam posiada)

- dotyczyło głównie własności

- nie można skutecznie nabyć prawa własności non a domimo

(od osoby, nie będącej właścicielem)

np. od dzierżyciela, złodzieja

- non a domino bone fidei - w dobrej wierze

- nabywca nie wiedział, że zbywca nie jest właścicielem

- non a domino male fidei - w złej wierze

- nabywca wiedział, że zbywca nie jest właścicielem

Traditionibus et usucapionibus dominia rerum, non nudis pactis tranferuntur

(Własność na rzeczach przenosi się przez wręczenie i zasiedzenie, a nie przez gołe umowy)

- do przeniesienia własności nie wystarczyła umowa

(czynność zobowiązująca, np. umowa kupna-sprzedaży)

- potrzeba działania wyraźnie dostrzegalnego przez otoczenie

(czynność rozporządzająca, np. traditio) albo długotrwałego użytkowania (usucapio)

- bezpieczeństwo obrotu towarowego, ochrona właściciela przed sfałszowanymi umowami

Mancipatio - publiczny akt prawny, formalne stwierdzenie przejścia władzy nad rzeczą

- pierwotnie rzeczywisty akt kupna-sprzedaży, rzecz w zamian za kruszec, ważony na wadze

- po upowszechnieniu bitego pieniądza, czynność abstrakcyjna

- pomiędzy obywatelami rzymskimi

- w obecności 5 świadków (obywateli) + osoby trzymającej wagę

- nabywca chwytał rzecz ręką (manu capere)

- wygłaszał formułkę (określała nabytą władzę nad rzeczą)

- uderzał bryłką kruszcu (albo małą monetą) w wagę

- wręczał ją zbywcy (symboliczna zapłata)

- mancipatio poprzedzone było czynnościami zobowiązującymi

(np. umowa kupna-sprzedaży + zapłata)

- zastosowania:

- przenoszenie własności kwirytarnej res mancipi

- oddanie osób alieni iuris w mancipium (patrz I semestr)

- dokonywanie adopcji i emancypacji

- coemptio (zawarcie małżeństwa poprzez symboliczne kupno-sprzedaż żony)

- sporządzanie testamentu

- prawo poklasyczne - mancipatio traciło na znaczeniu

po upowszechnieniu własności bonitarnej

- Justynian - zlikwidował podział na res mancipi i res nec mancipi, a wraz z nim mancipatio

In iure cessio - przed urzędem

- wywodzi się z legis actio sacramento in rem

(pozwany nie wypowiedział formułki albo uznał roszczenia powoda)

- stosowane, gdy chciano urzędowo potwierdzić alienację

(nabywca był pozornym powodem, zbywca pozornym pozwanym)

- strony musiały mieć zdolność procesową

- czynność abstrakcyjna, oderwana od przyczyny prawnej

- wymagająca jeszcze więcej zachodu niż mancipatio

- zastosowania przy nabyciu:

- res mancipi i res nec mancipi

- res corporales i res incorporales

- a więc pod pewnymi względami szersze niż mancipatio

- prawo poklasyczne - in iure cessio zanika

- Justynian - likwiduje

Traditio - wydanie rzeczy z ręki do ręki

- działała też w ius gentium, dostępna dla Latynów i peregrynów

- najbardziej powszechna w codziennym, nieformalnym obrocie towarowym

- tylko res corporales

- czynność kauzalna, zależna od istnienia przyczyny prawnej

- musiała być poprzedzona czynnościami zobowiązującymi

- zastosowanie przy nabyciu:

- dzierżenia

- posiadania

- własności kwirytarnej na res nec mancipi

- własności bonitarnej na res mancipi

- quasi-własności gruntów prowincjonalnych

- Justynian - traditio była jedyną formą przenoszenia własności

- materialne wręczenie rzeczy mogło być zastąpione

przez wręczenie pisemnego oświadczenia zbywcy

$ 112. Zasiedzenie.

Nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem

Usucapio - zasiedzenie według dawnego ius civile (Ustawa XII tablic)

- nabycie własności kwirytarnej,

celem likwidacji rozbieżności między posiadaniem a własnością

- tylko dla obywateli rzymskich (nie-obywatel nie mógł zdobyć własności przez usucapio)

- ruchomości - 1 rok nieprzerwanego posiadania

- nieruchomości - 2 lata nieprzerwanego posiadania

- mimo, że okres ten wydawał się krótki, usucapio w tej formie przetrwało do Justyniana

- zasiedzeniu nie podlegały:

- rzeczy skradzione

- zbiegli niewolnicy

Longi temporis praescriptio - zasiedzenie na gruntach prowincjonalnych

- grunty prowincjonalne mogły być obiektem jedynie quasi-własności

- instytucja wprowadzona drogą cesarskich reskryptów

- A jest posiadaczem gruntu prowincjonalnego

- B jest jego quasi-właścicielem

- B pozywa A o zwrot gruntu

- jeśli A był posiadaczem przez co najmniej 10 lat (20, gdy mieszka w innej prowincji niż B)

mógł przedstawić zarzut procesowy długotrwałego posiadania

(longi temporis praescriptio) przeciwko powództwu B

- A sam nie stawał się jednak quasi-właścicielem

- nie mógł korzystać z ochrony petytoryjnej, przekazywać gruntu w spadku itd.

- prawo poklasyczne - przekształciła się z zarzutu procesowego w prawo materialne

- można poprzez nią uzyskać quasi-własność

Zasiedzenie za Justyniana - zreformował całkowicie instytucję zasiedzenia

- zniósł odrębność gruntów prowincjonalnych

- usucapio traktował jako zasiedzenie na ruchomościach

- longi temporis praescriptio na nieruchomościach

- wprowadził wymogi i ograniczenia:

- Res habilis - rzecz podatna do zasiedzenia, rzeczy niepodatne:

- res extra patrimonium (wyjęte z obrotu)

- skradzione i nabyte siłą

- posagowe

- należące do skarbu państwa

- należące do instytucji kościelnych

- Titulus - posiadanie nabyte w oparciu o iustus titulus (tytuł słuszności)

- w sposób poprawny, legalny, rzeczywisty

- zależnie od istnienia przyczyny prawnej

- iustus titulus:

- kupno (res mancipi jako własności bonitarnej, nabycie rzeczy non a domino)

- dziedziczenie

- darowizna (tylko dozwolona)

- posiadanie rzeczy porzuconej przez właściciela

- zapis w testamencie

- ustanowienie posagu

- Fides - bona fides (dobra wiara)

- nabycie w przekonaniu, że nie narusza się czyichś uprawnień

- Possesio - wymagane było nieprzerwane possesio civilis

- w przypadku przerwania posiadania, czas liczony od początku

- Tempus - czas posiadania

- ruchomości - 3 lata

- nieruchomości - jak przy longi temporis praescriptio

$ 113. Pierwotne sposoby nabycia.

Nabycie własności niezależnie od czyichkolwiek poprzednich uprawnień

Accesio - połączenie rzeczy (dosłownie „przyrost”)

- po połączeniu rozszerzenie własności rzeczy nadrzędnej na rzecz podrzędną

- nieruchomość + nieruchomość - naturalne działania rzeki

- alluvio - przymulisko, teren przyłączony do gruntu

- avulsio - oderwisko, teren odłączony od gruntu

- nieruchomość + ruchomość - trwałe przyłączenie do gruntu

np. zasadzenie drzewa, wzniesienie budynku

Superficies solo cedit - (To co jest na powierzchni przypada gruntowi)

- ruchomość + ruchomość - połączenie musiało być trwałe

np. przyspawanie ramienia do metalowego posągu

(przykręcenie na śruby nie dawało trwałego połączenia)

- zmieszanie płynów lub stopienie metali prowadziło do współwłasności

Specificatio - przetworzenie rzeczy

- daleko idąca obróbka cudzego materiału,

w wyniku której powstała nowa rzecz o większej wartości

np. winogrona na wino, marmur na posąg, deski na statek

- Sabinianie - prawo do rzeczy dla właściciela materiału

- Prokulianie - prawo do rzeczy dla przetwórcy

- Justynian -

- właściciel materiału, jeśli da się przywrócić do pierwotnego stanu (np. przez przetopienie)

- przetwórca, jeśli się nie da

Nabycie fructus - pożytków

- stawały się odrębnymi rzeczami w momencie odłączenia od rzeczy macierzystej

np. zerwanie owocu z drzewa

- przypadały właścicielowi rzeczy macierzystej

- w drodze wyjątku nabywali posiadacze gruntu w dobrej wierze:

użytkownik, emfiteuta, dzierżawca

Occupatio - zawłaszczenie

- nabycie własności przez objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej

- katalog przedmiotowy:

- upolowane zwierzę

- złowiona ryba

- rzecz wyrzucona przez morze (muszle, perły)

- rzecz porzucona przez właściciela, z wyjątkiem:

- rzeczy porzuconej z konieczności (np. dla ratowania statku w czasie sztormu)

- rzeczy zagubionej

- czyli właściciel musiał się wyrzec animus

- znalezienie ukrytego skarbu - znalazca dzieli się po połowie z właścicielem gruntu

- mienie wroga,

znajdujące się na terenie państwa rzymskiego w chwili wybuchu wojny

C. OCHRONA PRAWA WŁASNOŚCI

$ 114. Znaczenie problemu i wielość sposobów ochrony

Od autora skryptu - darowałem sobie ten paragraf -

zawiera zapowiedź tego, co rozwinięte jest dalej

$ 115. Środki ochrony według ius civile

Ochrona o charakterze petytoryjnym na drodze sądowej

Rei vindicatio - powództwo windykacyjne

- actio in rem, służąca ochronie własności kwirytarnej

- właściciel może wydobyć rzecz od nieuprawnionego posiadacza

- przysługiwała tylko obywatelom rzymskim

- powód dążył do uznania jego prawa własności, wejścia w posiadanie rzeczy spornej,

jeśli to było nie możliwe musiał zadowolić się pieniężnym odszkodowaniem

- jeśli pozwany nie podejmował obrony tracił prawa do rzeczy

- przedmioty sporu

- res corporales

- oznaczone indywidualnie

- rzeczy zbiorowe można dochodzić jednym powództwem, np. stado zwierząt

- ciężar dowodu

- spoczywał na powodzie, co było trudne, jeśli nabył rzecz w sposób pochodny

- pozwany mógł się ograniczać tylko do negacji twierdzeń powoda

- pozostawał chronionym posiadaczem

dopóki powód nie udowodni swojego prawa własności

- fructus

- wartość pożytków, pobieranych przez dłuższy czas może być bardzo wysoka

np. pożytki z gruntów, zwierząt

- posiadacz w dobrej wierze nie musiał zwracać fructus

- posiadacz w złej wierze musiał zwrócić fructus

lub wypłacić dodatkowe odszkodowanie

- nakłady

- posiadacz mógł wstrzymać się z wydaniem rzeczy

do czasu zwrotu poniesionych nakładów

- konieczne - amortyzacja, np. naprawa budynków, leczenie niewolników

- użyteczne - podnosiły wartość rzeczy lub zwiększały jej wydajność

np. zasadzenie drzew, przeszkolenie niewolników

- zbytkowne - zdobiące rzecz główną, np. malowidła, fontanny

- posiadacz w złej wierze - zwrot nakładów koniecznych

- posiadacz w dobrej wierze - zwrot nakładów koniecznych i użytecznych

- właściciel nie musiał zwracać nakładów zbytkownych,

posiadacz mógł zabrać ozdoby, jeśli nie były przytwierdzone na stałe

Actio negatoria - powództwo o zaprzeczenie prawa do naruszania własności

- właściciel posiadający doznaje zakłóceń przez osobę postronną

np. bezpodstawne wykonywanie służebności gruntowej

poprzez przepędzanie bydła przez posesję właściciela

- na powodzie ciążył dowód dokonanego naruszenia

- dążył do sądowego stwierdzenia, że jego własność jest wolna od służebności

i do zabezpieczenia przed przyszłym zakłóceniem

- pozwany mógł wykazać posiadanie ewentualnego prawa do naruszenia

$ 116. Środki ochrony według prawa pretorskiego.

Ochrona własności bonitarnej

Ekscepcje - zarzuty przeciwko właścicielowi kwirytarnemu

- exceptio doli - zarzut podstępu

- A jest właścicielem kwirytarnym

- B nabywa od niego res mancipi przez traditio (staje się właścicielem bonitarnym)

- A wytacza rei vindicatio przeciwko B

- B zasłania się exceptio doli

- exceptio rei venditae et traditae - specjalny zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej

- A jest właścicielem kwirytarnym

- B jest właścicielem bonitarnym

- A przenosi własność kwirytarną (przez mancipatio albo in iure cessio) na C

- C wytacza rei vindicatio przeciwko B

- B zasłania się exceptio rei venditae et traditae

Actio Publiciana - od imienia pretora Publiciusa,

rozciągnął ochronę właściciela kwirytarnego (wk) na nowe kategorie osób

- posiadacz znajdujący się na drodze do zasiedzenia miał być traktowany tak jak wk

- mogli z niej korzystać:

- właściciel bonitarny - jeśli utracił posiadanie przed upływem czasu zasiedzenia,

mógł wytoczyć nawet przeciwko wk, np. gdy jego niewolnik zbiegł do wk

- nabywca rzeczy non a domino bone fidei -

mógł wytoczyć przeciwko gorzej uprawnionemu, np. złodziejowi,

nie mógł przeciwko wk

III. PRAWA NA RZECZY CUDZEJ

A. SŁUŻEBNOŚCI

$ 117. Służebności gruntowe

Servitutes praediorum dawały możliwość korzystania z gruntu sąsiedzkiego

Służebności gruntów wiejskich

- należą do res mancipi jako jedyne wśród rzeczy niematerialnych

- iter - prawo przechodu

- actus - prawo przechodu i przepędzania zwierząt

- via - prawo przechodu, przepędzania zwierząt i przejazdu

- aquae ductus - prawo prowadzenia dopływu wody

- aquae haustus - prawo czerpania wody

Służebności gruntów miejskich

- zabudowa Rzymu była ciasna, stąd współzależności między właścicielami budynków

- servitus oneris ferendi - prawo oparcia się o istniejącą już ścianę

- servitus tigni immitendi - prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada

dla oparcia własnej konstrukcji

- servitus stillicidii - prawo kierowania deszczówki na grunt sąsiada

- servitus altius non tollendi - ograniczenie budowy do określonej wysokości,

aby pozostawić sąsiadowi dostęp do światła

$ 118. Służebności osobiste

Servitutes personarum dawały możliwość bezpłatnego korzystania z cudzej rzeczy

Ususfructus - użytkowanie i prawo do pobierania pożytków

- nieruchomości i ruchomości, np. statek, stado bydła, niewolnicy

- rzeczy zużywalne nie mogą podlegać użytkowaniu, np. wino

- ściśle określone w czasie, najwyżej dożywotne

- nie dziedziczne

- nie zbywalne

- właścicielowi pozostawała nuda proprietas (goła własność)

Quasi ususfructus - jak gdyby używanie rzeczy zużywalnych

- pojawiło się na początku pryncypatu

- użytkownik musiał zwrócić taką samą ilość dóbr

Usus - użytkowanie i prawo do pobieranie tylko części pożytków na własny użytek

Habitatio - prawo mieszkania pod jednym dachem

$ 119. Ogólne pojęcie i wspólne cechy służebności.

Służebności to prawa na rzeczy cudzej

Powstanie - przez dokonanie czynności prawnych:

- mancipatio - służebności gruntów wiejskich (jako res mancipi)

- in iure cessio - służebności gruntowe i osobiste

- zapis w testamencie - służebności osobiste, ustanawiane w ten sposób w celu ochrony:

- żony (niekorzystne dziedziczenie ustawowe)

- niezamężnej córki (często wydziedziczana, aby majątek został w ręku syna)

- nieślubnego dziecko (nie objęte dziedziczeniem ustawowym)

- przy przenoszeniu własności - służebność wyłączona ze zbywanego prawa,

np. ususfructus na określony czas zostawało przy dawnym właścicielu

- decyzją sędziego - w celu rozstrzygnięcia sporu działowego

Wygaśnięcie

- zniszczenie rzeczy obciążonej

- zejście się uprawnienia do służebności z prawem własności

- śmierć uprawnionego

- utrata capitis deminutio (utrata wolności, obywatelstwa, statusu rodzinnego)

- zrzeczenie się

- brak wykonywania służebności

- upływ czasu

Vindicato servitutis - powództwo przeciw właścicielowi rzeczy obciążonej

- actio in rem, służące ochronie prawa do służebności

- przeciwieństwo actio negatoria

B. INNE PRAWA NA RZECZY CUDZEJ

$ 120. Emfiteuza i superficies

Emfiteuza - dzierżawa wieczysta

- powstawała na mocy nieformalnej umowy między właścicielem a emfiteutą

- właściciel mógł ją ustanowić w testamencie

- dotyczyła nieruchomości gruntowych

- dziedziczna

- zbywalna, właściciel miał prawo pierwokupu albo otrzymywał 2% ceny,

zbywa się prawo do emfiteuzy, a nie własność

- emfiteuta:

- korzystał z gruntu

- pobierał pożytki

- wykonywał swe uprawnienia osobiście lub poprzez kolonów osadzonych na gruncie

- podlegał ochronie petytoryjnej i posesoryjnej, jak właściciel

- musiał dbać o grunt, aby jego wartość nie została obniżona

- musiał opłacać właścicielowi roczny czynsz

- musiał opłacać ciężary publiczne z gruntu

- wygaśnięcie:

- zniszczenie gruntu

- zrzeczenie się emfiteuty

- zaległość opłacania czynszu w 3 kolejnych ratach rocznych

lub inne naruszenie obowiązków emfiteuty

Superficies - prawo do odpłatnego korzystania z budynku, wzniesionego na cudzym gruncie

- dziedziczne

- zbywalne

- superficjariusz:

- ponosił koszty wzniesienia budynku

- musiał opłacać właścicielowi roczny czynsz, z reguły nie wielki

- podlegał ochronie posesoryjnej

- reszta podobna do emfiteuty

$ 121. Prawo zastawu.

Ograniczone prawo wierzyciela na cudzej rzeczy w celu zabezpieczenia należności

Zastawca - dłużnik zastawny

Zastawnik - wierzyciel zastawny

Fiducia - rozwiązanie przed ustanowieniem właściwego prawa zastawu

- zastawca przenosił na zastawnika własność rzeczy (przez mancipatio albo in iure cessio)

- dodatkowa pactum fiduciae (umowa powiernicza),

zwrotne przeniesienie własności po zaspokojeniu zastawnika

- tracił rzecz, jeśli nie spłacił na czas długu

- był zabezpieczony przez actio fiduciae,

zastawnik popadał w infamię, jeśli nie oddał rzeczy mimo spłaty długu

- prawo poklasyczne - fiducia zanika

- Justynian - zlikwidował ją

Typy zastawów

- pignus - zastaw ręczny

- zastawca przekazuje zastawnikowi posiadanie rzeczy, ale nie własność

- zastawnik jako posiadacz podlegał ochronie posesoryjnej

- zastawca nie mógł w jednym czasie wielokrotnie zastawić tej samej rzeczy

- zastawowi najczęściej podlegały wartościowe ruchomości

- hipoteka - zastaw umowny

- zastawca pozostawał zarówno właścicielem jak i posiadaczem

- mógł w tym samym czasie wielokrotnie zastawić tą samą rzecz

- instytucja z czasów późnej republiki

- narodziła się, aby sprostać potrzebom drobnych dzierżawców uprawiających rolę,

którzy obciążali hipoteką swoje narzędzia pracy

Powstanie zastawu

- umowa - prywatna, nieformalna,

przy pignus miała charakter kontraktu realnego (patrz zobowiązania)

- dodatkowa klauzula - do innej umowy,

powodującej powstanie podstawowego zobowiązania, np. w kontrakcie najmu

- zwyczaj lub przepis prawa - sytuacje, w których umowa nie jest konieczna,

np. na budynku dla wierzyciela, który udzielił kredytu na budowę;

na całym majątku dla zabezpieczenie roszczeń fiskusa

- decyzją sędziego - dla celów egzekucyjnych

Przedmiot zastawu

- res corporales

- nieruchomości i ruchomości, także niewolnicy

- za dominatu - hipoteka generalna na całym majątku obecnym i przyszłym

- możliwość zastawu res incorporales

(wierzytelności, użytkowania, emfiteuzy, superficies itp.)

Realizacja zastawu

- w przypadku nie wykonania zobowiązania przez dłużnika

- zaspokojenie wierzyciela z przedmiotu zastawionego, który zabezpieczał należność

- vindicatio pignoris - powództwo o wydanie rzeczy obciążonej

- przysługiwało każdemu zastawnikowi

- wzorowane na rei vindicatio

- szczegółowy sposób uregulowania należności określano w umowach, możliwości:

- lex commisoria - klauzula przepadku

- własność rzeczy obciążonej przechodzi na wierzyciela

- Konstantyn Wielki - zabronił jej, zbyt surowa

- pactum de vendendo - sprzedaż rzeczy obciążonej

- nadwyżkę ponad swoją należność musiał zwrócić dłużnikowi

- najbardziej rozpowszechnione

- obowiązywało hipotetycznie, nawet wtedy, gdy strony specjalnie się nie umówiły

- wielokrotne obciążenie hipoteką

- pierwszy zastawnik sprzedawał rzecz

- wierzyciele zaspokajali się w kolejności ustanowienia hipoteki

- zastawy uprzywilejowane, zaspokajane poza kolejnością:

- hipoteka ustawowa na rzecz fiskusa

- hipoteka generalna żony dla zabezpieczenia roszczenia o zwrot posagu

ZOBOWIĄZANIA

I. OGÓLNE CECHY ZOBOWIĄZAŃ

$ 122. Pojęcie, historia i znaczenie.

Uprawnienie wierzyciela, żąda od dłużnika, aby spełnił na jego rzecz określony obowiązek

Debitor - dłużnik, ciąży na nim dług,

obowiązek polegający na dare, facere, praestare

(dania czegoś, uczynienia czegoś, świadczenia)

Creditor - wierzyciel, uprawniony był do wierzytelności

Rozwój obligationes

- obligationes (obl) są formą prawną obrotu gospodarczego

- początek republiki - zamknięta gospodarka agrarna, obl słabo rozwinięte

- IV w pne - pojawia się bity pieniądz, ożywienie wymiany towarowej

- III i II w pne - ekspansja polityczna po wojnach punickich,

potężny impuls rozwoju gospodarczego

- rozwój obl:

- za pośrednictwem magistratury i iurysprudecji

- na płaszczyźnie ius gentium, wymiana handlowa między obywatelami a peregrynami

- odrzucenie formalizmu, krępującego swobodę obrotu towarowego

- wychodzenie naprzeciw potrzebom praktycznym

- powstawanie z czasem coraz to nowszych typów obl

Znaczenie obligationes

- należały do res incorporales

- prawo własności ograniczone do kręgu wolnych obywateli sui iuris

- obl dotyczyło Latynów, peregrynów, niewolników, członków rodziny alieni iuris

- nastawione były na ochronę wierzycieli, surowe prawo egzekucyjne,

patrz np. legis actio per manus iniectionem

- w prawie poklasycznym pojawiła się idea ochrony dłużnika,

poprzez łagodzenie prawa egzekucyjnego, ograniczenie wysokości odsetek

- normy prawa obl były skonstruowane bardzo ogólnie,

obsługiwały zarówno drobną wymianę handlową jak i wielkie transakcje towarowe,

w Rzymie nie rozwinęło się osobne prawo handlowe

- obl porządkowały i zabezpieczały:

- organizację produkcji i dystrybucji (płynność w dostawach materiału,

pewność zbytu bieżących i wytworzonych w przyszłości towarów)

- organizację i podział pracy

- wykonywanie usług i świadczenie ich w przyszłości (obl oparte na facere)

- stosunki kredytowe
- stanowiły pokaźną część podręcznika Gaiusa i Institutiones Justyniana

- były głównym przedmiotem recepcji prawa rzymskiego,

stanowiły podstawę regulacji prawnych stosunków ekonomicznych

w nowożytnym kapitalizmie

$ 123. Podział zobowiązań.

Ex contractu - z umów, zaskarżalnych według ius civile, np. sprzedaż, pożyczka, zlecenie

Quasi ex contractu - ze zdarzeń podobnych do kontraktów,

np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia,

osób zmarłych albo przebywających w odległej prowincji

Ex delictu - z deliktów prawa prywatnego, np. kradzież, wyrządzenie szkody, zniewaga

Quasi ex delictu - ze zdarzeń podobnych do deliktów,

np. odpowiedzialność właściciela gospody za szkody wyrządzone przez personel

Jednostronne - jedna strona tylko wierzycielem, druga tylko dłużnikiem,

np. pożyczka, obl ex delictu

Dwustronne - każde ze stron jest jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem

- zupełne - automatycznie przy powstaniu stosunku obl,

np. sprzedaż, wydanie rzeczy + zapłata ceny

- niezupełne - w zamyśle jednostronne, ale nadzwyczajne okoliczności sprawiają,

że staje się dwustronne, np. przechowanie, ale przechowawca

musiał swoim kosztem ratować cudzą rzecz przed zniszczeniem

Stricti iuris - ścisłego prawa, obl jednostronne (prostsze w konstrukcji, z reguły starsze)

ochrona procesowa sformalizowana i rygorystyczna, niewielka rola sędziego,

powództwa zwane condictiones (nie actiones)

Bonae fidei - sędzia obustronne uprawnienia i obowiązki

mógł kształtować w miarę swobodnie, kierując się zasadami dobrej wiary

np. uwzględnić dodatkowe klauzule rozszerzające albo zwężające obowiązki dłużnika,

zasądzić odszkodowanie

(ten podział niejako pokrywa się z poprzednim)

Cywilne - podlegały ochronie procesowej, np. sprzedaż, zlecenie, kradzież

Naturalne - pozbawione ochrony procesowej, wywierały jednak pewne skutki prawne

- obl zawierane przez osoby alieni iuris lub niewolników, zarządzających peculium

- peculium było własnością pater familias,

- córki i niewolnicy pozbawieni zdolności procesowej

- synowie mieli zdolność procesową, ale nie podlegali egzekucji

Moralne - pozbawione ochrony procesowej,

wynikały z dobrego obyczaju i poczucia moralnego obowiązku,

np. ustanowienie posagu

$ 124. Podmioty zobowiązań.

Jednostkowe - po stronie wierzyciela i dłużnika znajdowała się jedna osoba, np. sprzedaż

Złożone - po stronie wierzyciela (w) lub dłużnika (d) więcej niż jedna osoba, np. spadek

- podzielne - rozpadało się na tyle niezależnych obl, ile było podmiotów

w lub d odpowiadają tylko za swoją część

- kumulatywne - w przypadku deliktu, współsprawcy odpowiadają indywidualnie,

ale każdy z nich musi wypłacić odszkodowanie w pełnej wysokości,

a więc odszkodowania się kumulują

- solidarne - każdy w lub d odpowiadał za całość świadczenia,

dla zawiązania wspólnoty wymagana stypulacja albo zapis w testamencie

- czynne - solidarność w, np. wspólników, d mógł zapłacić całość jednemu w

- prawo regresu - po wygaśnięciu właściwego obl,

pozostali współ-w mogli ubiegać się o zwrot należności od w

- bierne - solidarność dłużników, w mógł ściągnąć całość z jednego d

- prawo regresu - po wygaśnięciu właściwego obl,

d mógł ubiegać się o zwrot należności od pozostałych współ-d

- prawo regresu - początkowo oparte było dodatkowym węźle prawnym,

łączącym współ-w lub współ-d, np. kontrakt spółki, współdziedziczenie

- Justynian - uznał, że prawo regresu wynika z samej zasady solidarności

$ 125. Przedmiot zobowiązania.

Przedmiotem zobowiązania jest określone świadczenie

Warunki ważności i skuteczności zobowiązania

Impossibilium nulla obligatio est

(Nie ma zobowiązania co do rzeczy niemożliwych)

- świadczenie musiało być możliwe do wykonania,

w źródłach często powtarzany przykład - sprzedaż centaura

- musiało być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami,

np. zlecenie dokonania kradzieży, zabójstwa

- musiało być precyzyjnie określone,

dłużnik musiał dokładnie wiedzieć do czego jest zobowiązany

- musiało przedstawiać wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach

Dare - „dać”, przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy, np. poprzez mancipatio,

albo ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego,

np. sprzedaż

Facere - „czynić”, wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżenie

albo wykonywanie innych czynności faktycznej lub prawnej natury,

np. najem

Praestare - „świadczyć”

- w szerokim znaczeniu - wszystko, co może być przedmiotem zobowiązania

- w wąskim znaczeniu - nadzwyczajne zobowiązanie gwarancyjne

albo odszkodowawcze, odpowiedzialność za dług cudzy

Świadczenia oznaczone indywidualnie - dotyczyło rzeczy oznaczonych indywidualnie,

np. niewolników o indywidualnych cechach i kwalifikacjach

- przedmiotem zobowiązania może być ta konkretna, a nie inna rzecz

- jeśli pomiędzy zawarciem a wykonaniem zobowiązania rzecz uległa zniszczeniu,

zobowiązanie staje się niemożliwe do wykonania,

jeśli przy tym dłużnik nie był odpowiedzialny za szkodę

staje się wolny od zobowiązania

- ryzyko utraty rzeczy ponosi wierzyciel

Świadczenie oznaczone gatunkowo - dotyczyło rzeczy oznaczonych gatunkowo,

np. beli dębowego drewna do budowy statku

- przedmiotem zobowiązania może być jakakolwiek rzecz danego gatunku

- jeśli pomiędzy zawarciem a wykonaniem zobowiązania rzecz uległa zniszczeniu,

zobowiązanie jest nadal możliwe do wykonania,

dłużnik musi wydać wierzycielowi inną rzecz tego samego gatunku

- ryzyko utraty rzeczy ponosi dłużnik

Zobowiązania przemienne - więcej niż 1 świadczenie do wyboru

- zobowiązanie wygasa przy spełnieniu przez dłużnika wybranego świadczenia,

np. zapłata 10.000 sestercji albo wydanie określonego niewolnika

Odsetki - wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału

- obliczane według określonej stopy procentowej,

w stosunku do wysokości kapitału i czasu korzystania

- wyrażane w pieniądzu lub innej rzeczy oznaczonej gatunkowo

- uboczny przedmiot świadczenia, zależny od podstawowego zobowiązania do kapitału

- ograniczenia:

- Ustawa XII Tablic - maksymalne odsetki 1/12 miesięcznie (100% rocznie)

- koniec republiki - maksymalne odsetki 12% rocznie,

przy ryzykownej pożyczce morskiej bez ograniczeń

- Justynian - maksymalne odsetki 6% rocznie,

dla kupców i bankierów 8%, pożyczka morska 12%

$ 126. Modyfikacje świadczenia. Odpowiedzialność za szkodę.

Zawiązanie a wykonanie zobowiązania

- te dwie czynności nie muszą być wykonane w tym samym czasie

- problemy ze świadczeniem:

- może okazać się nie możliwe do realizacji

- może nie zostać zrealizowane

- może zostać zrealizowane z opóźnieniem

- może zostać zrealizowane w sposób niepełny lub nieprawidłowy

(np. wydanie rzeczy uszkodzonej)

- w związku z tym wierzyciel może ponieść szkodę

Szkoda - umniejszenie majątku

- przy obl ex contractu i quasi-… odszkodowanie jest dodatkowym zobowiązaniem

- przy obl ex delictu i quasi-… szkoda jest przyczyną powstania zobowiązania,

odszkodowanie jest jego głównym elementem

- siła wyższa - zdarzenia niezawinione przez działalność człowieka,

np. pożar, rozbicie statku, naturalna śmierć niewolnika

- świadczenia oznaczone indywidualnie - ryzyko ponosił wierzyciel

- świadczenia oznaczone gatunkowo - ryzyko ponosił dłużnik

- ale w umowie można to uregulować inaczej

- zdarzenie zawinione - szkoda wyrządzona przez ludzkie działanie albo zaniechanie

- musi być związek przyczynowy między działaniem sprawcy a powstaniem szkody

- musi zaistnieć wina jako element subiektywny:

- dolus - podstęp, świadome i dobrowolne działanie albo zaniechanie,

obliczone na wyrządzenie szkody, np. zabicie niewolnika,

za szkodę odpowiadają wszyscy dłużnicy (odpowiedzialność zbiorowa)

- culpa - inaczej neglegentia, wina nieumyślna, przeciwieństwo dolus,

wyłączenie z odpowiedzialności, jeśli strona nie odnosiła korzyści

np. bezpłatne przechowywanie rzeczy

- culpa lata - poważne zaniedbanie,

w prawie poklasycznym tendencja do zrównywania odpowiedzialności z dolus

- culpa levis - lekkie zaniedbanie

Custodia - specjalny obowiązek strzeżenia rzeczy

- dłużnik znalazł się w posiadaniu rzeczy wierzyciela

w celu przechowania lub wykonania jakiejś usługi

- odpowiada za dolus, culpa, szkody wyrządzone przez osoby trzecie, np. zwierzęta

- za custodia odpowiadają:

- komodatariusz (bezpłatnie użytkujący cudzą rzecz)

- właściciel magazynu, spichrza, gospody, stajni zajezdnej

- drobni rzemieślnicy, zajmujący się czyszczeniem lub naprawą rzeczy

Naprawienie szkody

- strony same ustalały, czy przywrócenie stanu pierwotnego, czy odszkodowanie pieniężne

- jeśli nie ustaliły:

- proces formułkowy - odszkodowanie pieniężne

- proces kognicyjny - możliwe dochodzenie przywrócenia stanu pierwotnego

- zobowiązania stricti iuris - sędzia mógł nakazać zapłatę jedynie równowartości rzeczy

- zobowiązania bonae fidei - sędzia mógł nakazać zapłatę dodatkowego odszkodowania

za utracony potencjalny zysk, brał pod uwagę interes poszkodowanego wierzyciela

- Justynian - odszkodowanie nie mogło przekroczyć

dwukrotnej wartości podstawowego świadczenia

Kara prywatna - dodatkowe odszkodowanie za zobowiązania ex delictu i quasi-…

- naruszenie cudzej własności - 2-, 3-, 4-krotna wartość przedmiotu deliktu,

np. kradzież konia, złodziej oddawał konia (przywrócenie stanu pierwotnego)

+ płacił 3-krotną wartość konia (kara prywatna)

- zniewaga - według uznania sędziego

Kara umowna - dodatkowe umowne zabezpieczenie wykonania świadczenia

- ustanawiane zwykle w formie stypulacji

- dłużnik musiał zapłacić umówioną karę, jeśli nie wypełnił zobowiązania,

nawet jeśli nie było w tym jego winy

- mogła być dochodzona obok odszkodowania

- mogła być dochodzona jako zryczałtowane odszkodowanie,

korzystne bo wierzyciel nie musiał wykazywać wielkości poniesionej straty, powoływał się na konkretne ustalenia umowne

Mora - zwłoka, niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron

- mora debitoris - zwłoka dłużnika, powstawała w momencie upłynięcia terminu,

kończyła się gdy dłużnik wykonał spóźnione zobowiązanie

- interpelatio (int) - wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia

- zobowiązanie bez określonego terminu - int konieczne do powstania zwłoki

- zobowiązane z określonym terminem - int możliwe,

bo uświadamiało dłużnika o powstaniu zwłoki, ale nie konieczne

- zobowiązania ex delictu - int zbyteczne

- zobowiązania stricti iuris - wierzyciel mógł domagać się rozliczenia z pożytków

pozyskiwanych przez dłużnika po terminie

- zobowiązania bonae fidei - jak wyżej

+ wierzyciel mógł domagać się karnych odsetek od długów pieniężnych

i wynagrodzenia za szkody poniesione w wyniku zwłoki

- świadczenie oznaczone indywidualnie -

utrata rzeczy indywidualnej po terminie

nie zwalniała dłużnika od zobowiązania, czyli w efekcie wypłacenia odszkodowania (nie wiesz o co chodzi? patrz $125 )

- mora creditoris - zwłoka wierzyciela,

powstawała jeśli odmawiał przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny

- dłużnik nie był zwolniony ze świadczenia, ale:

- nie musiał odpowiadać za culpa levis (nadal musiał za dolus i culpa lata)

- mógł domagać się od wierzyciela zwrotu kosztów spowodowanych zwłoką,

np. koszty utrzymania niewolnika

- w skrajnych przypadkach mógł sprzedać rzecz,

która np. zajmowała dużo miejsca w jego magazynie

II. POWSTANIE ZOBOWIĄZAŃ.

POSZCZEGÓLNE ZOBOWIĄZANIA

A. KONTRAKTY I PACTA

$ 127. Ogólna charakterystyka zobowiązań kontraktowych

Contractus to rodzaj zobowiązania, które zawiązywało się przez czynność prawną

- w okresie prawa klasycznego definicja uległa zawężeniu

Contractus to umowa zawiązująca zobowiązanie, zaskarżalne według ius civile

Kontrakty realne - re, przez rzecz

- jedna strona wydawała drugiej rzecz, np. sumę pieniędzy tytułem udzielonej pożyczki

Kontrakty werbalne - verbis, przez słowo

- wymagały wypowiedzenie określonych formułek słownych pomiędzy obecnymi

Kontrakty literalne - litteris, przez pismo

- porozumienie w postaci formalnego wpisu do księgi rachunkowej

Kontrakty konsensualne - consensu, przez porozumienie

- porozumienie stron objawione na zewnątrz, bez dalszych wymogów

- możliwe zawarcie kontraktu pomiędzy nieobecnymi, np. przez list albo posłańca

- historycznie najmłodsze

- łatwość i swoboda obrotu prawnego

- obsługiwały operacje o podstawowym znaczeniu gospodarczym i społecznym

Funkcja i znaczenie

- ex delictu były zjawiskami społecznie nieprawidłowymi,

służyły obronie interesów właścicieli i posiadaczy

- ex contractu to podstawowy rodzaj zobowiązań

- ułatwiały wymianę dóbr ekonomicznych, np. sprzedaż

- ułatwiały organizację produkcji, opartą nie tylko na systemie niewolniczym, np. zlecenie

KONTRAKTY REALNE

$ 128. Pożyczka - Mutuum

Nexum - pożyczka prawa archaicznego

- dochodziła do skutku w sposób formalny, przy świadkach, jak mancipactio

- suma dłużna była z reguły oprocentowana

- wierzyciel, który nie otrzymał należności w terminie,

mógł bez procesu przystąpić do egzekucji per manus iniectionem

Mutuum

- zobowiązanie jednostronne, stricti iuris

(o odsetki trzeba było umawiać się osobno w formie stipulatio)

- przedmiotem mogły być rzeczy oznaczone gatunkowo, które się warzy, liczy lub mierzy,

np. pieniądze, wino, zboże, złoto, srebro

- wierzyciel oddaje określoną ilość dobra lub surowca na własność,

żądając zwrotu innej rzeczy w tej samej ilości (quantitas) i tej samej jakości (qualitas)

- powstawało w momencie wręczenia przedmiotu pożyczki,

wcześniejsze przyrzeczenia nie były wiążące, chyba że ujęte w formę stypulacji

- dokonane poprzez traditio (bo chodziło o res nec mancipi),

później również traditio brevi manu

- zwykle ustalało się termin, pomiędzy osobami bliskimi często bez terminu,

wtedy prośba o zwrot przez interpelatio

- ochrona procesowa

- condictio certae creditae pecuniae - powództwo o zwrot pożyczki pieniężnej

- condictio certae rei - powództwo o świadczenie określonej rzeczy (poza pieniędzmi)

- actio ex stipulatu - powództwo ze stypulacji, tu o umówione odsetki

- funkcje

- najważniejszy typ kontraktów realnych

- podstawowa forma prawna korzystania z cudzego kapitału, organizowania kredytu

- zaspokajanie doraźnych potrzeb konsumpcyjnych

- bezpłatna pomoc pomiędzy osobami bliskimi

Fenus nauticum - albo pecunia traiecticia, pożyczka morska

- żegluga po Morzu Śródziemnym była niebezpieczna, duże ryzyko,

trudności techniczno-meteorologiczne, piractwo

- przy mutuum cały ciężar ryzyka spoczywał na dłużniku

- przy fenus nauticum ryzyko rozłożone,

zobowiązanie gasło, jeśli statek zatonął nie z winy kupca-żeglarza,

- wierzyciele zabezpieczali się wyznaczając trasy i terminu przepływu,

ustanawiając zastaw na towarach lub statkach, nakładając wysokie odsetki

$ 129. Użyczenie - commodatum

Fiducia cum amico contracta - prymitywna forma użyczenia

- powiernicze przeniesienie własności

- oddanie rzeczy w bezpłatne użytkowanie przyjacielowi, który stawał się właścicielem

- zobowiązanie gasło po upływie ustalonego terminu lub osiągnięcia zamierzonego celu

- tylko między obywatelami rzymskimi

- dotyczyła przede wszystkim res mancipi

- uciążliwa, wymagana podwójne mancipatio albo in iure cessio,

powierzający tracił prawne środki ochrony własności,

fiducia była chroniona tylko przez osobne actio in personam

- prawo poklasyczne - zanika

- Justynian - usuwa ją

Commodatum

- zobowiązanie dwustronne niezupełne, bonae fidei

- bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy, w zakresie ustalonym przez strony,

bez prawa pobierania pożytków

- przedmiotem mogły być rzeczy niezużywalne, najczęściej ruchomości

- Komodant - wierzyciel oddający rzecz

- pozostawał posiadaczem

- nie odnosił korzyści z kontraktu, odpowiadał tylko za dolus (później też za culpa lata)

np. gdy złośliwie użyczył zwierzęcia niebezpiecznego dla otoczenia

- nie mógł domagać się przedterminowego zwrotu rzeczy

- Komodatariusz - dłużnik przyjmujący rzecz

- stawał się tylko dzierżycielem

- ciążyła na nim custodia

- jeśli używał rzecz niezgodnie z umową lub jej przeznaczeniem,

odpowiadał za delikt furtum usus (kradzież używania),

np. reprezentacyjnego wierzchowca zaprzągł do pługa

- ponosił koszty utrzymania rzeczy,

mógł co najwyżej ubiegać się o zwrot kosztów nadzwyczajnych,

np. leczenia niewolnika

- ochrona procesowa

- actio commodati - powództwo o zwrot rzeczy użyczonej albo jej wartości

- contrarium commodati iudicium - powództwo o roszczenia komodatariusza,

zabezpieczone przez retentio

(prawo do zatrzymania rzeczy do czasu uregulowania należności)

- funkcja - bezpłatna pomoc pomiędzy osobami bliskimi

Precarium - bezpłatne użytkowanie cudzej rzeczy z obowiązkiem zwrotu w każdej chwili

- jeśli prekarzysta ociąga się ze zwrotem,

wierzyciel może nawet zastosować pomoc własną w celu odebrania rzeczy

- uelastyczniało inne kontrakty, przyczyniając się do lepszej eksploatacji środków produkcji,

np. przy sprzedaży wcześniejsze oddanie w precarium

umożliwiało kupującemu użytkowanie rzeczy nabytej,

zanim zostały spełnione wszystkie warunki kontraktu

$ 130. Przechowanie - depositum

Fiducia cum amico contracta - była również prymitywną formą przechowania

- stosowana w interesie oddającego,

np. przekazanie własności gruntu przez mancipatio przyjacielowi

na czas długiej nieobecności właściciela

Depositum

- zobowiązanie dwustronne niezupełne, bonae fidei

- obowiązek bezpłatnego przechowania cudzej rzeczy,

przechowanie odpłatne było rodzajem najmu

- Deponent - składający rzecz na przechowanie

- nie musiał być właścicielem, nawet w skrajnych przypadkach mógł być to złodziej

- mógł zażądać zwrotu rzeczy nawet przed terminem

- odnosił korzyści z kontraktu, odpowiadał też za culpa levis,

np. gdy lekkomyślnie złożył na przechowanie

substancję potencjalnie szkodliwą dla zdrowia lub życia

- Depozytariusz - przechowawca

- stawał się tylko dzierżycielem

- nie odnosił korzyści z kontraktu, odpowiadał tylko za dolus (później też za culpa lata)

- nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać z niej pożytków

- jeśli używał rzecz, odpowiadał za delikt furtum usus (kradzież używania),

- jeśli przywłaszczył sobie rzecz, odpowiadał za delikt furtum rei (kradzież rzeczy)

- szczególne rodzaje depozytów

- depozyt konieczny - wyjątkowe okoliczności, np. pożar, zawalenie budynku

- deponent postawiony w trudnej sytuacji

- depozytariusz za naruszenie może być zasądzony na podwójną wartość straty

- depozyt nieprawidłowy - przedmiotem były rzeczy zamienne

- depozytariusz mógł z nich korzystać z obowiązkiem zwrotu quantitas i qualitas

- depozyt nieprawidłowy a pożyczka

- w interesie obydwu stron

- depozyt to kontrakt bonae fidei, można swobodnie nałożyć odsetki

bez uciekania się do stypulacji

- najczęstsza forma antycznych depozytów bankowych,

odsetki pobierał deponent

- ryzyko utraty rzeczy ciążyło na depozytariuszu

- depozyt sekwestrowy - przedmiotem były rzeczy sporne

- na czas trwania sporu trafiały do depozytariusza zwanego sequesterem

- zwycięzca sporu mógł wydobyć od niego rzecz za pomocą actio depositi

- ochrona procesowa

- actio depositi - powództwo o zwrot rzeczy, oddanej w przechowanie

albo jej wartości wraz z pożytkami

- dodatkowym skutkiem była infamia depozytariusza

- contrarium depositi iudicium - powództwo o roszczenia depozytariusza,

brak zabezpieczenia przez retentio

- funkcja

- świadczenie nieodpłatne,

przede wszystkim pomiędzy osobami bliskimi lub od siebie zależnymi

- depozyt nieprawidłowy, mimo doniosłego znaczenia ekonomicznego,

w Rzymie był dopiero w zaczątkach

$ 131. Pignus - kontrakt zastawu ręcznego

I węzeł obligacyjny (Iwo) - pożyczka,

zabezpieczona przez pignus jako ograniczone prawo rzeczowe

II węzeł obligacyjny (IIwo) - pignus jako zobowiązanie,

które powstaje wraz z wydaniem rzeczy zastawionej

Zastawca - dłużnik zastawny w Iwo

- wydawał zastawnikowi rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu z Iwo

- stawał się przez to wierzycielem w IIwo

Zastawnik - wierzyciel zastawny w Iwo

- otrzymywał od zastawcy rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu z Iwo

- stawał się przez to dłużnikiem w IIwo

Pignus - jako II węzeł obligacyjny

- zobowiązanie dwustronne niezupełne, bonae fidei

- Zastawca - jako wierzyciel, oddający rzecz Zastawnikowi w przechowanie

- odnosił korzyści z kontraktu, odpowiadał też za culpa levis,

np. gdy lekkomyślnie złożył na przechowanie

substancję potencjalnie szkodliwą dla zdrowia lub życia

- Zastawnik - jako dłużnik, biorący rzecz Zastawcy w przechowanie

- odnosił korzyści z kontraktu, odpowiadał też za culpa levis,

- ciążyła na nim custodia

- nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać z niej pożytków

- jeśli używał rzecz, odpowiadał za delikt furtum usus (kradzież używania)

- w wypadku spłaty długu zobowiązywał się zwrócić rzecz zastawioną

- wypadku braku spłaty długu zobowiązywał się wydać zastawcy nadwyżkę,

uzyskaną ze sprzedaży zastawionej rzeczy

(cena sprzedanej rzeczy - dług = nadwyżka)

- ochrona procesowa

- actio pigneraticia - powództwo o zwrot rzeczy zastawionej

albo nadwyżki z jej sprzedaży

- iudicium contrarium - powództwo o roszczenia zastawnika,

zabezpieczone przez retentio

- funkcja

- udoskonalenie zastawu ręcznego

przez dokładne określenie sytuacji prawnej zastawcy i zastawnika

(rozsupłanie dwóch węzłów obligacyjnych )

- staranne oddzielenie sfery prawa rzeczowego i obligacyjnego

KONTRAKTY WERBALNE I LITERALNE

$ 132. Stypulacja - stipulatio i inne kontrakty werbalne

Ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia

Stipulator - przyjmujący przyrzeczenie

Promissor - składający przyrzeczenie

Alteri stipulari nemo potest

(Nikt nie może przyjmować przyrzeczenia stymulacyjnego dla drugiego)

- wyjątkiem stanowiły osoby, składające stypulację wobec swojego zwierzchnika:

- osoby alieni iuris

- niewolnicy

- zobowiązanie osobiste, jednostronne, stricti iuris

Stypulacje złożone - dopuszczenie do zobowiązania dodatkowych osób

- współuczestnicy stypulacji - wierzyciele lub dłużnicy solidarni

- adstipulator - wierzyciel uboczny, działał z upoważnienia wierzyciela głównego

- mógł przyjąć świadczenie od dłużnika

- mógł dochodzić świadczenie w procesie

- mógł zwolnić dłużnika z zobowiązania

- jeśli działał wbrew woli wierzyciela głównego,

mógł być pociągnięty przez niego do odpowiedzialności za szkodę

- często działał post mortem wierzyciela głównego, w imieniu jego spadkobierców

- prawo klasyczne - wychodzi z użycia, zlewając się z mandatariuszem

- solutionis causa adiectus - osoba prowadząca rachunki wierzyciela, np. bankier

- mógł przyjąć świadczenie od dłużnika

- nie posiadał pozostałych uprawnień adstipulatora

- adprommisor - poręczyciel za dług, ciążący na dłużniku

Stypulacja ustna

- muszą być obecne obie strony

- muszą być wypowiedziane określone formułki słowne,

w których powtarzało się decydujące słowo

- osoby głuche lub nieme nie mogły uczestniczyć w stypulacji

- stipulator zadawał pytanie

- promittor udzielał odpowiedzi

np. Dabis? Dabo! (Czy dasz? Dam!), Facies? Facio! (Czy uczynisz? Uczynię!)

- nie była konieczna obecność świadków ani pisemne potwierdzenie

Stypulacja poświadczona na piśmie - od końca republiki

- prawo klasyczne - dodatkowe poświadczenie,

było uzupełnieniem stypulacji słownej dla celów dowodowych

- prawo poklasyczne - dokument miał znaczenie decydujące,

stypulacja ustna schodziła na plan dalszy

Treść świadczenia

- przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy

- prawo klasyczne - dostarczenie określonej rzeczy, wykonanie albo zaniechanie działania

Ochrona procesowa

- actio/condictio certae creditae pecuniae - powództwo o zapłacenie określonej sumy pieniędzy

- actio/condictio certae rei - powództwo o dostarczenie określonej rzeczy

- actio ex stipulatu - powództwo ze stypulacji, wymagało doprecyzowania w sądzie

Funkcja

- stypulacja została udostępniona peregrynom na płaszczyźnie ius gentium oraz niewolnikom

- prostota formy i abstrakcyjny charakter

- postać stypulacji można nadać praktycznie każdej umowie, byle jej treść była dozwolona

- stosowana, aby usztywnić zobowiązania kontraktowe, nadając im formę stricti iuris

- stosowana wobec zobowiązań nietypowych, nie objętych ochroną kontraktową,

np. zobowiązanie ewentualne, które może zaistnieć w przyszłości,

jeśli spełnione zostaną określone przesłanki

- najczęstsze zastosowania:

- zobowiązanie solidarne

- zobowiązanie do zapłacenia procentu od pożyczki

- zobowiązanie do ustanowienia kary umownej

- ustanowienie poręczyciela za cudzy dług

Inne kontrakty werbalne

- dotis dictio - przyrzeczenie posagu

- iusiurandum liberti - przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia dalszych usług na rzecz patrona

$ 133. Kontrakty literalne.

Zobowiązania dochodzące do skutku przy użyciu pisma

Księgi rachunkowe - prowadzone przez zamożnych Rzymian,

notowali w nich prywatne wpływy i wydatki

Transcriptio - przeksięgowanie zobowiązań już istniejących,

ale jeszcze nie zrealizowanego, formalnie było to jednak nowe zobowiązanie

- transcriptio a re in personam - z przedmiotu na osobę

- za porozumieniem wierzyciela i dłużnika

- wierzyciel wpisywał po stronie wydatków np. fikcyjne wydanie rzeczy,

zamieniając dotychczasowe zobowiązanie w dług literalny

- transcriptio a persona in personam - z osoby na osobę

- osoba trzecia brała odpowiedzialność za spłatę należności dłużnika

- wierzyciel wpisywał po stronie wydatków np. fikcyjne wydanie rzeczy tej osobie,

wiążąc ją tym samym zobowiązaniem literalnym

Skrypty dłużne - kontrakty literalne oparte na wpisach do ksiąg rachunkowych,

tworzyły zobowiązania w ius civile

Funkcja - służyły przede wszystkim do precyzowania już istniejących zobowiązań

KONTRAKTY KONSENSUALNE

$ 134. Sprzedaż - emptio venditio

Forma wymiany rzeczy wszelkiego rodzaju na pieniądze

Emptor - kupujący

Venditor - sprzedawca

Zamiana - permutatio

- najprostsza forma

- bezpośrednia wymiana rzeczy

- problematyczna, trzeba znaleźć osobę zarazem posiadającą rzecz której potrzebujemy,

jak i potrzebującą rzecz którą posiadamy

Sprzedaż gotówkowa - pojawiła się wraz z wprowadzeniem pieniędzy jako środka wymiany

- przeniesienie własności albo posiadania rzeczy sprzedawanej i pieniędzy

- res mancipi - przez mancipatio albo in iure cessio

- res nec mancipi - przez traditio

- zawarcie umowy zbiega się z jej wykonaniem

- najpopularniejsza forma w codziennym obrocie towarowym

Sprzedaż kredytowa - sprzedaż z odroczeniem zapłaty

- możliwe było również odroczenie wydania rzeczy sprzedanej

- zabezpieczenie poprzez stipulatio albo kontrakty literalne

Emptio venditio - osobny kontrakt konsensualny,

powstał ze względu na wzrost wymiany towarowej, zwłaszcza z peregrynami, poprzednie formy kontraktu były niewystarczające

- venditor zobowiązywał się dostarczyć emptorowi umówioną rzecz,

emptor zobowiązywał się zapłacić za nią ustaloną cenę

- zobowiązanie dwustronne zupełne, bonae fidei

- res - przedmiot

- wszelkie res in patrimonio, także rzeczy niematerialne

- można sprzedać rzecz jeszcze nie istniejącą, kontrakt nie wywierał skutków

jeśli rzecz nie powstała, ale dłużnik nie był temu winny

np. sprzedaż płodów rolnych przed zbiorami,

sprzedaż nienarodzonego dziecka niewolnicy

- można sprzedać rzecz cudzą, ale do momentu zrealizowania transakcji

venditor musi ją nabyć od właściciela

- pretium - cena

- musiała być ściśle określona

- musiała być oznaczona w pieniądzach liczonych,

w przeciwieństwie do dawnych pieniędzy ważonych, (patrz mancipatio)

- musiała przedstawiać realną wartość ekonomiczną rzeczy,

transakcje z odpłatnością symboliczną nie należały do emptio venditio,

np. coemptio, symboliczna sprzedaż jako sposób zawarcia małżeństwa

- mogła być swobodnie kształtowana przez strony,

nawet poniżej jej rzeczywistej wartości rzeczy

- consensus - porozumienie stron co do res i pretium

- mogło być osiągnięte w dowolny sposób

- przy większych transakcjach dochodziło do dodatkowego zabezpieczenia

- zadatek - przy zawarciu kontraktu emptor wręczał venditorowi

wartościowy przedmiot albo sumę pieniężną

- przy wykonaniu kontraktu zadatek podlegał zwrotowi

albo zaliczany był w poczet pretium

- emptor mógł odstąpić od kontraktu, ale tracił wtedy zadatek

- venditor mógł odstąpić od kontraktu,

ale musiał oddać zadatek i dopłacić jego równowartość

(zwracał podwójny zadatek)

- forma pisemna - dokumentowanie ważniejszych kontraktów na piśmie

- zwykle w celach dowodowych

- venditor

- zawarcie kontraktu to wymiana obietnic,

nie zmieniało to stosunków własności lub posiadania

- odpowiadał za stan rzeczy od zawarcia do wykonania

- odnosił korzyści z kontraktu, odpowiadał też za culpa levis,

- ciążyła na nim custodia

- wykonywał kontrakt poprzez wydanie rzeczy emptorowi

- res mancipi poprzez mancipatio albo in iure cessio

- res nec mancipi przez traditio

- przeniesienie samego posiadania otwierało drogę do zasiedzenia

- emptor

- musiał zapłacić venditorowi umówioną cenę,

dopiero to powodowało przeniesienie własności rzeczy na emptora

- mógł popaść w zwłokę

- jako dłużnik, gdy po otrzymaniu towaru opóźniał się z zapłatą ceny,

musiał wtedy płacić odsetki

- jako wierzyciel, gdy po zapłacie ceny nie odebrał towaru,

musiał wtedy pokryć koszty dalszego przechowania przez venditora

- periculum - niebezpieczeństwo przypadkowej utraty albo uszkodzenia

rzeczy oznaczonej indywidualnie pomiędzy zawarciem a wykonaniem kontraktu

w wyniku działania siły wyższej,

np. niewolnik ginie od uderzenia pioruna albo łamie rękę

- ryzyko ponosi emptor, musiał zapłacić umówioną cenę,

chociaż otrzymał od venditora rzecz uszkodzoną albo nie otrzymał jej wcale

- zasada ta była bodźcem dla kupującego,

by jak najszybciej zapłacił cenę i odebrał rzecz

- przy rzeczach oznaczonych gatunkowo ryzyko ponosił venditor

np. wino ulega rozlaniu, musiał je zastąpić innym winem qualitas i quantitas

- ochrona procesowa

- actio venditi - powództwo o zapłatę ceny przez emptora

wraz z ewentualnymi odsetkami w wyniku zwłoki

lub o zwrot kosztów przechowania nieodebranej rzeczy

- actio empti - powództwo o wydanie rzeczy zakupionej lub zapłatę odszkodowania

w przypadku utraty albo uszkodzenia rzeczy z winy venditora

- exceptio rei venditae et traditae - zarzut przeciw venditorowi,

który sprzedał i wydał rzecz bez przeniesienia własności,

a później jako właściciel domagał się jej zwrotu

- rękojmia za wady prawne - odpowiedzialność venditora za sprzedanie

rzeczy cudzej albo obciążonej ograniczonym prawem rzeczowym

- evictio - osoba która posiadało prawo rzeczowe do sprzedanej rzeczy

występuje w procesie przeciwko emptorowi i odbiera mu tą rzecz,

np. poprzez rei vindicatio

- emptor może dochodzi swoich pretensji od niesumiennego venditora

- actio auctoritatis - przy kupnie przez mancipatio,

domagał się zapłaty podwójnej wysokości ceny kupna,

kara za nadużycie zaufania wobec emptora

- stypulacja gwarancyjna - przy kupnie przez traditio,

na wypadek zaistnienia evictio,

zwykle umawiali się o zapłatę podwójnej wysokości ceny kupna

- actio empti - w prawie klasycznym rozszerzyło się jej zastosowanie

także w wypadku zaistnienia evictio,

odpowiedzialność z tego tytułu włączała się do kontraktu sprzedaży

- rękojmia za wady fizyczne

- wykrycie wady rzeczy oznaczonej gatunkowo anulowało umowę,

emptor mógł dochodzić odszkodowania z tego tytułu

lub ubiegać się o wydanie rzeczy pozbawionej wad

- wykrycie wady rzeczy oznaczonej indywidualnie, np. choroba niewolnika

- na gruncie ius civile

- stypulacja gwarancyjna - na wypadek zaistnienia wady

- actio empti - przeciwko venditorowi, jeśli wiedział o istnieniu wady

lub składał obietnicę co do zalet, których nie było

- na gruncie ius honorarium

- peregryni skupiali na sobie handel niewolnikami i zwierzętami

- często dopuszczali się nadużyć

- edylowie kurulni, odpowiedzialni za targowiska,

w swoich edyktach wprowadzili ogólną odpowiedzialność

za wady ukryte, bez względu na to, czy venditor o nich wiedział

- actio redhibitoria - powództwo o odzyskanie zapłaconej ceny

przy zwrocie wadliwej rzeczy, skuteczne przez 6 miesięcy

- actio quanta minoris - o odzyskanie części ceny (za wadę),

skuteczne przez 12 miesięcy

- pacta adiecta - umowy dodatkowe

- służyły do uelastycznienia kontraktu empitio venditio

- jeżeli dodano je do kontraktu głównego,

chronione były przez actio venditi i actio empti

- in diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty

- ustalano termin, do którego venditorowi można sprzedaż rzecz osobie trzeciej,

oferującej lepszą cenę

- emptor mógł zatrzymać sprzedaną rzecz, jeśli zapłacił odpowiednio wyższą cenę

- actio venditi - powództwo o wydanie rzeczy wcześniej sprzedanej,

jeśli emptor nie chce zapłacić wyższej ceny

- pactum displicentiae - sprzedaż na próbę

- do określonego terminu emptor może odstąpić od kontraktu

jeśli rzecz mu się nie spodoba

- actio empti - powództwo o zwrot ceny w powyższym przypadku

- funkcja

- podstawowy regulator obrotu gospodarczego, najważniejszy i najlepiej rozwinięty typ kontraktu

$ 135. Najem - locatio conductio

Prawna forma odpłatnego korzystania z cudzych rzeczy i usług

Locator - wynajmujący

Conductor - najemca

Formy pierwotne

- stipulatio

- odpłatna fiducia albo precarium

- mancipium - okresowe wynajmowanie usług osób alieni iuris

Locatio conductio

- zobowiązanie dwustronne zupełne, bonae fidei

- zarówno locator jak i conductor odnosili korzyści z kontraktu, odpowiadali też za culpa levis,

- duże podobieństwa w stosunku do emptio vendito

- pensio - inaczej merces, czynsz, wynagrodzenie

- należność za korzystanie z cudzych rzeczy albo usług

- musiała być ściśle określona

- musiała być oznaczona w pieniądzach liczonych,

w przeciwieństwie do dawnych pieniędzy ważonych, (patrz mancipatio)

- musiała przedstawiać realną wartość ekonomiczną

- mogła być swobodnie kształtowana przez strony

- przy najmie trwającym dłuższy okres czynsz pobierano sukcesywnie np. co miesiąc

- locatio conductio rei - najem rzeczy

- najstarsza forma locatio conductio

- nieruchomości i ruchomości (zwłaszcza niewolnicy i zwierzęta gospodarskie)

- rzeczy niezużywalne

- czynsz płacony w pieniądzach

- colonia partiaria - stosowana odnośnie gruntów, głównie prowincjonalnych

- czynsz płacony w naturze w postaci części uzyskanych pożytków,

np. 1/3 dla locatora, 2/3 dla conductora

- zawierana najczęściej na czas z góry określony,

jeśli po upływie terminu żadna ze stron się nie wycofała,

kontrakt automatycznie przedłużano

- zawierana też na czas nieokreślony,

z woli stron kontrakt może być rozwiązany w każdej chwili

- locator

- zobowiązywał się wydać conductorowi określoną rzecz do czasowego używania,

ewentualnie z prawem pobierania pożytków

- mógł być właścicielem albo posiadaczem rzeczy

- mógł być jedynie dzierżycielem, np. w wyniku najmu,

wtedy był to podnajem

- ponosił ryzyko utraty albo uszkodzenia rzeczy w wyniku siły wyższej,

w umowie mogło być przeniesione na conductora

- mógł rzecz oddaną w najem sprzedaż albo zastawić,

ale musiał zapłacić conductorowi odszkodowanie

- actio locati - powództwo o zwrot rzeczy oddanej w najem albo jej wartości

- conductor

- miał pozycję najsłabszą w stosunku do emfiteuty, komodatariusza, prekarzysty,

czy osoby która otrzymała rzecz w ususfructus

- zobowiązywał się do płacenie umówionego czynszu

- stawał się tylko dzierżycielem, ale nie otrzymywał ochrony posesoryjnej

- ciążyła na nim custodia

- jeśli używał rzecz niezgodnie z umową lub jej przeznaczeniem,

odpowiadał za delikt furtum usus (kradzież używania)

- ponosił koszty utrzymania rzeczy,

mógł co najwyżej ubiegać się o zwrot kosztów nadzwyczajnych

- actio conducti - powództwo o roszczenia przeciwko lokatorowi

- locatio conductio operarum - najem pracy

- w Rzymie miało wąskie zastosowanie

- większość pracy wykonywali niewolnicy (prawo własności)

- można wynająć cudzego niewolnika (kontrakt najmu rzeczy)

- można korzystać z usług wyzwoleńca (prawo patronatu)

- można korzystać z usług osoby alieni iuris (władza zwierzchnia pater familias)

- usługi intelektualne świadczono bezpłatnie (kontrakt zlecenia)

- wolni obywatele Rzymscy w ogóle uważali pracę fizyczną za niegodną,

dlatego najemnikami byli z reguły wolni proletariusze

- locator - jako najemnik

- zobowiązywał się do wykonania dla conductora określonych prac

- conductor - jako pracodawca

- zobowiązywał się do zapłacenia umówionego wynagrodzenia,

liczonego zwykle w dniach roboczych

- nie tylko za czas rzeczywiście przepracowany, ale za gotowość do pracy,

np. w oczekiwaniu na lepszą pogodę

- wynagrodzenie nie należało się za przerwy w pracy z winy najemnika,

np. w wyniku jego choroby

- locatio conductio operis - najem dzieła

- forma korzystania z cudzej pracy, tu chodziło o efekt końcowy, a nie o dni robocze

- usługi specjalistów o wyższych kwalifikacjach, rzemieślników

np. wyrób i naprawa przedmiotów, budowa domu czy statku, transport osób i towarów,

przyuczenie niewolnika do zawodu

- locator - jako zamawiający

- zobowiązywał się do zapłacenia umówionego wynagrodzenia

- zapewniał wykonawcy materiał do wykonania rzeczy albo pokrywał jego koszt

- conductor - jako wykonawca

- zobowiązywał się wykonać dla locatora określone dzieło

- musiał posiadać ku temu odpowiednie kwalifikacje

- odnosił korzyści z kontraktu, odpowiadał też za culpa levis,

w tym za szkody wynikłe z braku fachowości,

np. miał naprawić zbroję, a zepsuł ją jeszcze bardziej

- ciążyła na nim custodia w stosunku do powierzonego materiału

- nie musiał wszystkich czynności wykonać osobiście,

ale odpowiadał w pełni za swoich pomocników

Funkcja locatio conductio

- podstawowa forma organizacji produkcji, najmu nieruchomości potrzebowali proletariusze,

najmu rąk do pracy potrzebowali zamożni obywatele

$ 136. Spółka - societas

Consortium - historyczny zaczątek societas

- wspólnota majątkowa

- dostępna tylko dla obywateli Rzymskich

- zawiązywana często przez spadkobierców

do wspólnego zarządzania odziedziczonym majątkiem

- mogła być sztucznie powołana w obecności praetora przez osoby obce

- każdy z uczestników mógł dokonywać dyspozycji majątkowych ze skutkiem dla wszystkich,

np. wyzwolić wspólnego niewolnika

- na żądanie każdego z uczestników może być rozwiązana

Societas - powstała w prawie klasycznym

- związek minimum 2 wspólników, zobowiązywali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów

przy użyciu połączonych środków

- kontrakt na płaszczyźnie ius gentium, dostępny dla wszystkich

- zobowiązanie dwustronne zupełne, bonae fidei

- zawiązywała się w wąskim gronie osób zaufanych

- w kontrakcie powstania spółki (zwanym societas)

musiały być określone cele i wspólne środki do ich realizacji

- cele musiały być dozwolone przez prawo, z reguły były natury zarobkowej

- societas omnium bonorum - kompleksowa działalność gospodarcza,

zlanie całych majątków wspólników

- societas unius negotii - cel skonkretyzowany, np. handel niewolnikami,

zlanie zwykle tylko części majątków

- societas unius rei - cel to jedna duża transakcja

- rozwiązywała się, jeśli odpadł przynajmniej 1 wspólnik, poprzez

- wycofanie się

- śmierć

- capitis deminutio, np. popadnięcie w niewolę

- bankructwo

- pozostali wspólnicy musieli wtedy powołać nową spółkę

- wspólnik - socius

- musiał wnieść umówiony wkład własny, wkłady wspólników nie musiały być równe

- majątek ruchomy i nieruchomy

- pieniądze

- osobista praca

- majątek spółki był współwłasnością wspólników,

proporcjonalnie do wniesionych wkładów własnych

- równy udział wspólników w zyskach i stratach, chyba że umówili się inaczej

- ochrona procesowa

- actio pro socio - powództwo przeciwko wspólnikowi, jeżeli dopuścił się dolus

- oznaczało automatyczne rozwiązanie spółki, pozwanemu groziła infamia

- actio communi dividundo - powództwo działowe o rozwiązanie spółki

i podział wspólnego majątku

- funkcja

- umożliwiała rozwijanie szerokiej działalności gospodarczej,

jednocząc potencjał majątkowy i zdolności wspólników

$ 137. Zlecenie - mandatum

Forma prawna bezpłatnego korzystania z usług ludzi wolnych

Mandatariusz - przyjmujący zlecenie

Mandator - dający zlecenie

- zobowiązanie dwustronne niezupełne

- zakres czynności

- jednorazowe i ciągłe

- fizyczne i umysłowe

- faktyczne, np. usługi lekarzy, pisarzy

- prawne, zwłaszcza

- zarząd całym majątkiem, taki mandatariusz zwał się procuratorem

- reprezentowanie przed sądem jako zastępca procesowy

- przyjęcie poręczenia za dług

- nie mogły być sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, np. zlecenie zabójstwa

- mandatariusz

- zobowiązywał się wobec mandatora do bezpłatnego wykonania określonej czynności

- nie musiał tego czynić osobiście, chyba że tak stanowi umowa

- jeśli wykroczył poza granice swojego mandatu,

mógł stracić prawo do zwrotu poniesionych kosztów,

np. jeśli miał kupić grunt za 100 sestercji, a kupił za 150

- nie odnosił korzyści z kontraktu, odpowiadał tylko za dolus (później też za culpa lata)

- mandator

- nie miał prawnego obowiązku zapłaty za usługę

- dawanie dobrowolnych honorariów było dozwolone i szeroko rozpowszechnione,

mandatariusz nie mógł jednak ich dochodzić na drodze procesowej

- musiał zwrócić mandatariuszowi koszty wykonania usługi

- ochrona procesowa

- actio mandati - powództwo o roszczenia przeciwko mandatariuszowi

- contrarium mandati iudicium - powództwo o zwolnienie ze zobowiązania

albo o zwrot kosztów wykonania usługi

- funkcja

- kontrakt bardzo popularny

- oparty z reguły na związkach pokrewieństwa i przyjaźni

- często jako forma prawna usług, świadczonych przez wyzwoleńców na rzecz patrona

ROZSZERZENIE KLASYCZNEGO SYSTEMU KONTRAKTOWEGO

$ 138. Kontrakty nienazwane - contractus innominanti

- w III wne załamał się dotychczasowy system gospodarki towarowo-pieniężnej

- nastąpił nawrót do prostszych form gospodarki naturalnej

- bezpośrednia wymiana rzeczy i świadczenie usług z pominięciem formalności

- rezygnacja z obrotu pieniężnego

- zwrot ku kontraktom realnym, polegającym na dare lub facere

Do ut des - daję, ażebyś dał, czyli zamiana

- przeniesienie własności jednej rzeczy

w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności drugiej rzeczy

Do ut facias - daję, ażebyś uczynił

- przeniesienie własności jednej rzeczy

w zamian za przyrzeczenie wykonania usługi

Facio ut des - czynię, ażebyś dał

- wykonanie usługi

w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności rzeczy

Facio ut facias - czynię, ażebyś uczynił

- wykonanie usługi

w zamian za przyrzeczenie wykonania innej usługi

Popularne kontrakty nienazwane - nie mieściły się w ramach klasycznych kontraktów,

nie posiadały osobnej ochrony procesowej

- aestimatum - przy oszacowaniu rzeczy

- A jest kupcem

- B jest obwoźnym sprzedawcą

- C jest kupującym

- A oszacowuje potencjalną wartość rzeczy

- A oddaje B rzecz w dzierżenie

- B sprzedaje rzecz C za cenę oszacowaną + nadwyżkę

- B oddaje cenę oszacowaną A, sam zatrzymuje nadwyżkę

- jeśli B nie udało się sprzedać rzeczy, oddaje ją A

- B ponosił ryzyko w przypadku utraty lub uszkodzenia rzeczy

- permutatio rerum - zamiana rzeczy

- bezpośrednia wymiana jednej rzeczy na inną

- w prawie klasycznym zanikła, od III w wraca do łask

- była zobowiązaniem realnym

Ochrona procesowa

- actiones in factum - w prawie klasycznym,

doraźna ochrona nietypowych kontraktów,

formułki oparte na opisie stanu faktycznego,

- actio praescriptis verbis - w prawie poklasycznym,

powództwo o wypełnienie umówionego świadczenie wzajemnego,

w przypadku spełnienia własnego świadczenia (do ut des itd.),

o zwrot tego świadczenia albo o odszkodowanie

(jeśli wzajemne świadczenie jest niemożliwe do wykonania)

$ 139. Pacta

Nieformalne umowy, które nie były kontraktami

Przeobrażenie pactów w kontrakta

- pacta powstawały w odpowiedzi na potrzeby społeczne i gospodarcze

- jeśli dobrze funkcjonowały, ulegały spopularyzowaniu

- z czasem stawały się prawem zwyczajowym

- kiedy otrzymywały osobną ochronę procesową stawały się kontraktami

- tak powstało wiele kontraktów realnych i konsensualnych

Pacta nuda - gołe umowy

- zawierane w wyniku swobodnego porozumienia na zasadzie wzajemnego zaufania

- nie podlegały ochronie procesowej, nie można było na ich podstawie wnieść actio

- można się nimi jednak zasłaniać na zasadzie ekscepcji,

np. wierzyciel występuje przeciw dłużnikowi z powództwem o zwrot długu

(condictio certae creditae pecuniae), dłużnik powołuje się na nieformalną umowę

o odroczenie płatności (pactum)

- można je zabezpieczyć poprzez stipulatio

Pacta adiecta - umowy nieformalne,

dołączone do kontraktów i chronione powództwem kontraktowym

- modyfikowały zobowiązania bonae fidei, przede wszystkim emptio venditio

- mogły zwiększać obowiązki dłużnika, np. dodatkowe płacenie odsetek

wierzyciel dochodził je poprzez actio

- mogły zmniejszać obowiązki dłużnika, np. rozłożenie należności na raty,

dłużnik zasłaniał się nimi jako exceptio

Pacta praetoria - umowy nieformalne

uznane i chronione według prawa pretorskiego

- sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona

- iusiurandum voluntarium - umowy dobrowolnej przysięgi

- strony mogły uniknąć procesu

umawiając się o prywatne rozstrzygnięcie poprzez złożenie przysięgi

- albo wierzyciel przysięgał, że dług istnieje, wtedy dłużnik płacił,

- actio de iureiurando - powództwo o zapłatę długu,

jeśli dłużnik nie zapłacił mimo przysięgi

- albo dłużnik przysięgał, że dług nie istnieje, wtedy wierzyciel nie ubiegał się o jego zwrot

- exceptio iurisiurandi - zarzut przeciw wierzycielowi,

jeśli ten wytoczył proces mimo przysięgi dłużnika

- constitutum debiti - przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie

już istniejącego zobowiązania

- dłużnik otrzymuje przedłużenie terminu zapłaty

- często poprzez stipulatio zastrzegano, że w przypadku ponownego nie dotrzymania terminu

dłużnik musi zapłacić dodatkowo 50% sumy dłużnej

Pacta legitima - uzyskały ochronę procesową za dominatu,

w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy

- przykłady pacta legitima, które uzyskały ochronę za Justyniana

- compromissum - kompromis

- umowa stron o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra

- prawo klasyczne - pactum niezaskarżalne, można było je zabezpieczyć poprzez stipulatio

- Justynian - uznał skuteczność kompromisu, jeśli było pisemne potwierdzenie rozstrzygnięcia albo nie został on podważony przez 10 dni

- donatio - omówione niżej

$ 140. Darowizna - donatio

Jednostronne przesunięcie majątkowe między dwoma osobami

- realizowane poprzez mancipatio, in iure cessio, traditio

- obdarowany musi mieć wolę przyjęcia darowizny

- darowizną było też zwolnienie dłużnika ze zobowiązania (darowanie długu)

- prawo klasyczne - przyrzeczenie darowizny należało do pacta nuda,

nie podlegało ochronie procesowej

- Justynian - zmienił darowiznę w pactum legitimum

- nieformalna umowa darowizny zobowiązuje darczyńcę do wydania rzeczy obdarowanemu

B. ZOBOWIĄZANIA JAK GDYBY Z KONTRAKTU

$ 141. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

Negotiorum gestio to doraźne załatwienie spraw osób nieobecnych i zmarłych

- zobowiązanie dwustronne, niezupełnie

- ale powstaje w wyniku czynności jednostronnej, bez wiedzy drugiej strony

- jeśli druga strona zaaprobowała czynności, negotiorum gestio zamienia się w mandatum

Gestor - osoba, która podejmuje czynności w imię drugiej osoby

- nie mogą wynikać z obowiązków gestora wobec dominus negotii, np. jako opiekuna

- mają charakter bezpłatny

- czynności

- jednorazowe i ciągłe

- fizyczne i umysłowe

- faktyczne i prawne

- najczęściej polegały na prowadzeniu procesu, zarządzaniu majątkiem, urządzeniu pogrzebu

- gestor musi zaczętą czynność doprowadzić do końca,

nawet w wypadku śmierci dominus negotii

- musi rozliczyć się z nim ze wszystkich korzyści, uzyskanych podczas czynności

Dominus negotii - tzw. zainteresowany, osoba w imieniu której podejmowane są czynności

- musi zwrócić gestorowi poniesione przez niego koszty

Ochrona procesowa

- actio negotiorum gestorum directa - powództwo przeciwko gestorowi

o zwrot uzyskanych korzyści i o odszkodowanie za ewentualnie wyrządzone szkody

- actio negotiorum gestorum contraria - powództwo przeciwko dominus negotii

o zwrot poniesionych kosztów

- actio funeraria - powództwo przeciwko spadkobiercom dominus negotii

o zwrot kosztów jego pogrzebu

Funkcja

- forma wzajemnej pomocy,

zwłaszcza w wypadku nagłego wyjazdu obywatela do odległej prowincji

albo jego śmierci

$ 142. Bezpodstawne wzbogacenie

Zbywca zbywał rzecz w wyniku błędu lub przymusu, nabywca wzbogacał się bezpodstawnie

Condictiones - środki procesowe, służące zaskarżaniu bezpodstawnego wzbogacenia

- powództwa o zwrot nabytej w ten sposób rzeczy

- condictio indebiti - powództwo o zwrot nienależnego świadczenia

- omyłkowa zapłata długów, które nie istniały

- zdarzała się, gdyż obywatele często uczestniczyli w obrocie

poprzez swoich synów, niewolników albo pełnomocników

- wymogi skuteczności

- dług rzeczywiście nigdy nie istniał, został wcześniej spłacony,

albo był długiem warunkowym a warunek nie zaistniał

- nastąpiło rzeczywiste przesunięcie majątkowe w celu zapłaty fikcyjnego długu

- strony były błędnie przekonane o jego istnieniu

- jeśli dający wiedział o jego nieistnieniu była to darowizna

- jeśli biorący wiedział o jego nieistnieniu była to kradzież

- condictio ob rem dati - powództwo o zwrot rzeczy, którą oddano na własność

na podstawie umowy do ut des albo do ut facias (patrz $ 138.),

jeśli kontrahent nie dotrzymał przyrzeczenia

- condictio ob turpem - powództwo o zwrot świadczenia

dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego, np. przyjęcie okupu przez przestępcę

- było nieskuteczne, jeśli niemoralne było również wręczenie świadczenia,

np. wręczenie łapówki sędziemu

- condictio sine causa - powództwo o zwrot świadczenia, uzyskanego bez przyczyny

np. rzemieślnik zapłacił klientowi odszkodowanie (z tytułu custodia)

za rzekome zgubienie rzeczy oddanej mu do naprawy,

po czym rzecz ta znajduje się u klienta, rzemieślnik mógł wtedy

zażądać zwrotu odszkodowania poprzez condictio sine causa

C. ZOBOWIĄZANIA Z DELIKTU I JAK GDYBY Z DELIKTU

$ 143. Ogólna charakterystyka zobowiązań z deliktu.

Crimina publica - przestępstwa publiczne,

np. zdrada państwa, uchylenie się od służby wojskowej,

zamordowanie człowieka wolnego, umyślne podpalenie

- godziły w interesy ogółu

- podlegały represji ze strony organów państwowych w osobnym procesie karnym

Delicta privata - inaczej maleficia, delikty prywatne,

np. kradzież, zniewaga, wyrządzenie szkody

- godziły w interes jednostki, osobisty lub majątkowy

- poszkodowany sam dochodził swoich racji na drodze procesu cywilnego

- sankcje bardziej surowe niż przy kontraktach,

dodatkowa kara, możliwość kumulacji powództw

- ochrona procesowa

- actio poenales - powództwa karne

- najczęściej stosowane

- można wytoczyć przeciwko sprawcy, ale nie przeciwko jego spadkobiercom

- mogli wytoczyć spadkobiercy poszkodowanego, nie dotyczyło to zniewagi

- można wnosić kumulatywnie przeciwko współsprawcom

- actio reipersecutoriae - powództwa odszkodowawcze

- mogły być z nimi kumulowane powództwa karne

- actio mixtae - powództwa mieszane

- łączyły elementy karnych i odszkodowawczych

- nie mogą być kumulowane z innymi powództwami

- funkcja

- chroniły prawowitych posiadaczy

przed utratą, zniszczeniem albo uszkodzeniem rzeczy

- chroniły przed zakłóceniami obrotu prawnego

z powodu oszustwa, wymuszeń, poszkodowania wierzycieli

$ 144. Kradzież i rabunek

Furtum - kradzież

- szerokie pojęcie

- umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści,

- przywłaszczenie sobie rzeczy posiadanej albo dzierżonej

- świadome przyjęcie nienależnego świadczenia (teraz oszustwo)

- pomoc przy zaborze rzeczy (teraz pomocnictwo)

- pomoc w ukryciu się sprawcy kradzieży (teraz poplecznictwo)

- pomoc w zbyciu skradzionej rzeczy (teraz paserstwo)

- warunkiem było świadome działanie wbrew woli właściciela i chęć zysku

- przedmiotem były rzeczy ruchome, ale także osoby alieni iuris, np. porwanie dziecka

- typy kradzieży

- furtum rei - kradzież rzeczy

- furtum usus - kradzież używania, bezprawne posłużenie się rzeczą

np. depozytariusz, który używał rzeczy przyjętej w depozyt,

komodatariusz, który przekroczył dane mu uprawnienia w używaniu rzeczy

- furtum possesionis - kradzież posiadania, jeśli właściciel zabierał samowolnie

rzecz uprawnionemu posiadaczowi, np. zastawnikowi

- furtum manifestum - złodziej ujęty zostaje na gorącym uczynku

albo rzecz zostaje znaleziona u sprawcy w wyniku rewizji

- Ustawa XII Tablic - sankcje zależne od statusu złodzieja i sytuacji

- wolny człowiek staje się niewolnikiem, jego panem staje się poszkodowany,

zostaje wychłostany

- niewolnik zostaje wychłostany, a następnie strącony ze Skały Tarpejskiej

- jeżeli złodziej dopuścił się kradzieży w nocy lub z bronią w ręku,

poszkodowany mógł go zabić przy obecności sąsiadów jako świadków

- prawo klasyczne - złodziej musi zapłacić karę prywatną

quadruplum - 4-krotną wartość rzeczy skradzionej

- furtum nec manifestum - kradzież wykryta w sposób pośredni

- złodziej musiał zapłacić karę prywatną

duplum - 2-krotną wartość rzeczy skradzionej

- ochrona procesowa

- actio furti - powództwo z tytułu kradzieży

- actio furti manifesti - powództwo o 4-krotną wartość rzeczy skradzionej

- actio furti nec manifesti - powództwo o 2-krotną wartość rzeczy skradzionej - należy do actio poenales

- odpowiedzialność uczestników kradzieży kumulowała się,

każdego z nich można oddzielnie pozwać o zapłacenie kary prywatnej

- może wnieść właściciel oraz osoba, na której ciąży obowiązek custodia

- zasądzony podlegał infamii

- rei vindicatio - normalne powództwo windykacyjne

- należy do actio reipersecutoriae

- stosowane przy furtum nec manifestum

(przy furtum manifestum poszkodowany najczęściej sam odbierał rzecz)

- condictio furtiva - specjalny typ powództwa o bezpodstawne wzbogacenie

przeciwko złodziejowi

- należy do actio reipersecutoriae

- stosowane przy furtum nec manifestum

- stosowane w przypadkach nie objętych ochroną przez rei vindicatio

- można domagać się odszkodowania w wysokości równowartości rzeczy,

jeśli złodziej rzecz sprzedał albo utracił nie z własnej winy

- funkcja

- najczęściej spotykany delikt

- szerokie pojęcie kradzieży służyło zapewnieniu jak najlepszej ochrony posiadaczom

Rapina - rabunek

- gwałtowna kradzież dokonana przez kilku sprawców przy użyciu siły zbrojnej

- odpowiedzialność z furtum manifestum była w zasadzie niemożliwa,

bo napastnicy mieli znaczną przewagę nad ofiarą

- możliwe było zatem dochodzenie kary prywatnej quadruplum

przez 1 rok od momentu rabunku

$ 145. Bezprawne wyrządzenie szkody

Lex Aquilia - z 286 pne, ustawa chroniąca plebejuszy

przed bezkarnym niszczeniem ich majątków przez patrycjuszy

- regulowała przypadki:

- zabicia niewolnika albo czworonożnego zwierzęcia stadnego

- odszkodowanie to najwyższa wartość rzeczy w ciągu 1 roku przed deliktem

- zranienia niewolnika albo czworonożnego zwierzęcia stadnego,

zabicia /zranienia innego zwierzęcia, np. psa,

zniszczenia albo uszkodzenia przedmiotu

- odszkodowanie to najwyższa wartość rzeczy w ciągu 30 dni przed deliktem

- prawo klasyczne - ustawę zaczęto interpretować rozszerzająco

- szkoda nie musiała powstać przez bezpośrednie działanie sprawcy na przedmiot

- wystarczyła namowa do działania lub zaniechanie,

np. namówienie niewolnika aby zszedł do studni a on zabił się albo zranił

- wina akwilliańska - wina przy wyrządzaniu szkody, mająca charakter - dolus

- culpa (culpa levissima - nawet najlżejsze zaniedbanie)

- imperitia (brak doświadczenia)

- oprócz właścicieli kwirytarnych

ochrona objęła posiadaczy w dobrej wierze i dzierżycieli

- ochrona procesowa

- actio legis Aquiliae - powództwo z ustawy aquiliańskiej

- należy do actio poenales

- odpowiedzialność sprawców szkody kumulowała się

- jeśli sprawca bronił się niesłusznie poprzez zaprzeczenie i zostało to udowodnione,

zasądzano in duplum (podwójną należność odszkodowania)

- funkcja

- Lex Aquilia w rozszerzonej interpretacji obowiązywała

przez cały okres istnienia państwa rzymskiego

- była podstawą dla tworzącego się nowożytnego prawa odszkodowawczego

$ 146. Zniewaga

Iniuria to bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego

- Ustawa XII Tablic - ochrona nietykalności cielesnej

- ciężkie i trwałe okaleczenie, np. wybicie oka -

kara talionu (oculum pro oculum, dentum pro dentum),

albo ugoda i wypłata odszkodowania

- złamanie kości -

odszkodowanie 300 asów za człowieka wolnego i 150 asów za niewolnika

- naruszenia bez trwałego śladu, np. wymierzenie policzka - 25 asów

- prawo klasyczne - j.w. + ochrona godności przed zniesławieniem ustnym i pisemnym

- sztywne stawki nie sprawdzały się wobec dewaluacji pieniądza

- actio iniuriarum aestimatioria - powództwo o oszacowanie zniewagi

- należy do actio poenales

- poszkodowany szacował w pieniądzach doznaną zniewagę

- sędzia mógł przyznać odszkodowanie w wysokości pełnej oszacowanej kwoty

albo ją obniżyć

- w przypadku ciężkiej zniewagi szkodę szacował pretor, sędzia nie mógł jej obniżyć

np. zniewaga w miejscu publicznym

- odpowiedzialność sprawców szkody kumulowała się

- zasądzony podlegał infamii

- funkcja

- zapewnienie nietykalności i godności przede wszystkim patrycjuszom

- Rzymianie byli bardzo wrażliwi na tym punkcie

$ 147. Delikty prawa pretorskigo

Dolus - rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej przez podstępne wprowadzenie w błąd

- inne znaczenia terminu Dolus

- jedna z wad czynności prawnych

- stopień winy

- actio doli - powództwo o odszkodowanie wynikające z Dolus

- należy do actio poenales

- dochodzenie odszkodowania w wysokości wartości wyrządzonej szkody

- można wnieść do 1 roku od powstania deliktu

- nie można wnieść przeciwko niektórym osobom, np. syn przeciwko ojcu,

wyzwoleniec przeciwko patronowi, plebejusz przeciwko patrycjuszowi

- zasądzony podlegał infamii

Metus - bezprawne przymuszenie innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej

- actio quod metus causa - powództwo z powodu Metus

- należy do actio poenales

- przeciwko sprawcy wymuszenia oraz osobie, która odniosła z tego tytułu korzyść

- dochodzenie odszkodowania quadruplum (4-krotna wartość wyrządzonej szkody)

w przeciągu 1 roku, później tylko wartość wyrządzonej szkody

- zasądzony nie musiał płacić quadruplum, jeśli na wezwanie sędziego zaspokoił powoda

- zasądzony nie podlegał infamii

Fraus creditorum - działanie na szkodę wierzycieli

- dłużnik czysto pozornie umniejszał swój majątek,

aby uniknąć zapłaty wierzytelności lub odszkodowania,

np. przez pozorną darowiznę w porozumieniu z obdarowanym

(znane dziś przypadki przepisywania majątku na żonę )

- actio Pauliana - powództwo pauliańskie

(prawdopodobnie od imienia pretora, chociaż w źródłach zachowała się tylko nazwa)
- przeciwko dłużnikowi

oraz osobie, która skorzystała z umniejszenia majątku nawet w dobrej wierze,

np. obdarowany mógł nie znać prawdziwych motywów darczyńcy

- umniejszony majątek musiał wrócić do dłużnika

- można wnieść do 1 roku od powstania deliktu

Servi corruptio - gorszenie niewolnika

- nakłanianie niewolnika do zbiegostwa, nieposłuszeństwa, wyrządzenia szkody panu

- actio servi corrupti - powództwo o gorszenie niewolnika

- należy do actio poenales

- dochodzenie odszkodowania in duplum (2-krotna wartość wyrządzonej szkody)

- nie przedawniało się po 1 roku

Funkcja

- powództwa prawa pretorskiego uzupełniały ochronę z ius civile

$ 148. Zobowiązania jak gdyby z deliktu

- actiones in factum - powództwa udzielane przez pretorów w sytuacjach nietypowych,

szczegółowa analiza stanu faktycznego

- Justynian - wyodrębnił osobną grupę zobowiązań quasi ex delictu

- odpowiedzialność sędziego - jeśli sędzia prowadził proces niewłaściwie,

narażając jedną ze tron na szkodę

- odpowiadał za wyrządzoną szkodę, nawet jeśli uczynił ją nieumyślnie

- wyrzucenie przedmiotu z budynku -

np. wyrzucam przez okno cegłę, która rozbija głowę przechodnia

- jeśli sprawca był nieznany, odpowiedzialność ponosił właściciel budynku

lub lokator pomieszczenia z którego wyrzucono przedmiot

- w przypadku uszkodzenia rzeczy, zasądzano odszkodowania in duplum

- zagrożenie bezpieczeństwa ruchu - podobnie jak wyżej,

ale za samo umieszczenie lub zawieszenie rzeczy,

która stanowiła potencjalne zagrożenie dla przechodniów

- szkody wyrządzone przez personel - dotyczyło to właścicieli statków, gospód, stajen

- odpowiadali custodia za powierzone im rzeczy

- zasądzano odszkodowania in duplum, jako karę za zły dobór personelu

D. ZOBOWIĄZANIA ZACIĄGNIĘTE

PRZEZ OSOBY ALIENI IURIS

$ 149. Zobowiązania z kontraktu i quasi-kontraktu

- według ius civile osoby alieni iuris mogły nabywać rzeczy na korzyść zwierzchnika,

ale nie mogły obciążać go długami

- było to niekorzystne, bo nie mogli zaciągać kredytów na finansowanie własnej działalności,

np. zarządzania peculium

- pretorowie wyszli temu naprzeciw, zabezpieczając interesy wierzycieli poprzez powództwa

Actiones adiecticiae qualitatis - powództwa o charakterze dodatkowym

- dochodzenie zobowiązań, zaciągniętych przez osoby alieni iuris,

od ich zwierzchników familijnych

- wierzyciel stawał przed wyborem

- mógł skorzystać z jednego z poniższych actio prawa pretorskiego

i dochodzić należności od razu od zwiechchnika

- mógł skorzystać z odpowiedniego actio prawa cywilnego,

ale musiał wtedy czekać, aż np. syn osiągnie dorosłość

- actio de peculio - powództwo o dochodzenie zobowiązań,

zaciągniętych przez osoby zarządzające peculium,

- odpowiedzialność ograniczona do wartości peculium

- actio de in rem verso - powództwa o dochodzenie zobowiązań,

zaciągniętych na korzyść zwierzchnika familijnego

np. syn kupił na kredyt żywność dla niewolników, należących do ojca

- actio quod issu - powództwa o dochodzenie zobowiązań,

zaciągniętych z upoważnienia zwierzchnika familijnego

np. upoważniony przez ojca kupiec nabył konia od jego syna

podczas jego (ojca) nieobecności

- actio exercitoria - powództwa o dochodzenie zobowiązań,

zaciągniętych przez kapitana statku w związku z żeglugą

- właściciel floty kupieckiej

powierzał kierowanie poszczególnymi statkami kapitanom

- ponosił pełną odpowiedzialność za zaciągnięte przez nich zobowiązania

- actio institoria - powództwa o dochodzenie zobowiązań,

zaciągniętych przez kierownika placówki gospodarczej w związku z jej działalnością

- właściciel np. sieci sklepów

powierzał kierowanie poszczególnymi placówkami np. niewolnikom

- ponosił pełną odpowiedzialność za zaciągnięte przez nich zobowiązania

- funkcja

- actiones dawały możliwości bardzo szerokiej aktywności gospodarczej

osobom alieni iuris oraz niewolnikom, co było korzystne zarówno dla nich,

jak i dla ich zwierzchników

$ 150. Zobowiązania z deliktów.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta

Szkody wyrządzone przez alieni iuris

- popełnione za wiedzą lub na polecenie zwierzchnika -

odpowiadał zwierzchnik, sprawca był tylko przedłużeniem jego ręki

- odpowiedzialność noksalna - za delikty popełnione bez wiedzy zwierzchnika

- odpowiadał zwierzchnik, bo alieni iuris nie mieli zdolności majątkowej

- actiones noxales - powództwa noksalne, przeciw zwierzchnikowi familijnemu

z powodu szkód wyrządzonych przez osoby podległe jego władzy

- stosowane zamiast odpowiednich powództw z deliktu i quasi-…

- zwierzchnik mógł zapłacić należne odszkodowanie i karę prywatną

- albo wydać sprawcę w mancipium, musiał odpracować szkodę

- prawo klasyczne - nie można wydać córki

- Justynian - można wydać tylko niewolnika

Szkody wyrządzone przez zwierzęta

Od autora skryptu - może się to wydawać dziwne i absurdalne, ale tak jest w Kolańczyku

- właściciel odpowiadał tylko wtedy, gdy zwierzę wyrządziło szkodę wbrew swojej naturze

- odpowiedzialność ograniczona do wartości zwierzęcia,

gdyż właściciel mógł wydać je poszkodowanemu

- odpowiedzialność zaostrzona w przypadku zwierząt szczególnie niebezpiecznych,

np. wilk, lew, pantera (pamiętamy, że Rzymianie lubili egzotyczne drapieżniki)

- wartość wyrządzonej szkody przy szkodach osobistych

- in duplum przy szkodach materialnych

- actio de pauperie - powództwo przeciw właścicielowi zwierzęcia

z powodu wyrządzonej przez nie szkody

III. UMOCNIENIE, PRZENIESIENIE

I UMORZENIE ZOBOWIĄZAŃ

$ 151. Umocnienie zobowiązań. Poręczenie. Intercesja.

Intercesja - intercessio to ogólna nazwa przyjęcia odpowiedzialności za dług cudzy

- intercesją może być

- poręczenie stypulacyjne

- zabezpieczenie zastawem

- bycie współdłużnikiem solidarnym

- przyjęcie długu na siebie

- zobowiązanie własne na cudzą korzyść,

np. zaciągnięcie pożyczki dla kogoś, kto nie ma takiej możliwości

Poręczenie stypulacyjne - adpromissio to przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług

poprzez stypulację, dokonaną pomiędzy wierzycielem a poręczycielem

- wierzyciel kierował pytanie najpierw do dłużnika,

później do poręczyciela czy obiecuje spełnić to samo co dłużnik

- jeśli dłużnik nie zapłacił wierzyciel mógł dochodzić należności od poręczyciela

- Justynian - wierzyciel musiał się najpierw procesować z dłużnikiem,

jeśli to nie odniosło skutku mógł dopiero ściągać z poręczyciela

- sponsio - tylko dla obywateli, zabezpieczała tylko długi zaciągnięte w wyniku stypulacji,

nie przechodziła na dziedziców poręczyciela, wygasała po 2 latach

- fidepromissio - j.w., dostępna też dla peregrynów

- fideiussio - dostępna powszechnie,

zabezpieczała tylko nie długi zaciągnięte w wyniku stypulacji,

przechodziła na dziedziców poręczyciela, nie gasła z upływem czasu

- współporęczenie - przy kilku poręczycielach

ich odpowiedzialność za dług rozkładała się równomiernie

$ 152. Zmiana podmiotów zobowiązań

Zmiana wierzyciela

- w Rzymie obrót wierzytelnościami był szeroko rozpowszechniony,

mimo, że nie wykształciła się jednolita instytucja cesji

(przeniesienia wierzytelności na inną osobę)

- nowacja - novatio to odnowienie istniejącego już zobowiązania

- tu nowy wierzyciel (nw) przyjmował od dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie

tego samego świadczenia, które należało się dawnemu wierzycielowi (dw)

- dotychczasowe gasło, na jego miejscu powstawało nowe

- potrzebna była zgoda dłużnika

- zastępstwo procesowe in rem suam - dw udzielał nw zlecenia do ściągnięcia należności

od dłużnika i zatrzymania jej dla siebie,

w tym celu ustanawiał go swoim zastępcą procesowym

- dw mógł w każdej chwili cofnąć upoważnienie

- nie potrzebna była zgoda dłużnika

Zmiana dłużnika

- nowacja - tu wierzyciel przyjmował od nowego dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie

wypełnienia obowiązku dawnego dłużnika

- dotychczasowe gasło, na jego miejscu powstawało nowe

- potrzebna była zgoda wierzyciela

$ 153. Umorzenie zobowiązań według ius civile

Rzeczywiste i prawidłowe wykonanie zobowiązania

- wykonanie ciążyło na dłużniku, osoba trzecia mogła przyjąć na siebie zobowiązanie,

chyba że miało ono charakter wybitnie osobisty,

np. wykonanie funcji obrońcy w procesie

- świadczenie wobec wierzyciela, osoby przez niego upoważnionej (adstipulator, procurator)

albo osoby trzeciej, która przyjęła na siebie funkcję wierzyciela

- musiało być wykonane zgodnie z treścią umowy, np. dostarczenie wina qualitas i quantitas

- musiało być wykonane w określonym czasie,

przekroczenie terminu groziła odsetkami, odszkodowaniem, karą umowną

- musiało być wykonane w określonym czasie,

co w miarę rozrastania się Imperium Romanum miało ogromne znaczenie

Zwolnienie dłużnika z zobowiązania

- w dawnym prawie po wypełnieniu świadczenia wymagany był dodatkowy akt prawny

rozwiązujący zobowiązanie, mający charakter odwrotny do jego zawiązania

- w prawie klasycznym jest on fakultatywny,

ale może posłużyć do zwolnienia z zobowiązania

- solutio per eas et libram - odważenie zapłaty, procedura analogiczna jak przy mancipatio

- mancipatio było symboliczną sprzedażą

- solutio… symboliczną zapłatą

- używana też do umarzania zobowiązań pieniężnych

- prawo poklasyczne - wychodzi z użycia

- Justynian - likwiduje ją

- accepilatio - akt przeciwny do stypulacji

- dłużnik pyta wierzyciela, czy otrzymał świadczenie

- jeśli wierzyciel potwierdza, dłużnik jest zwolniony ze zobowiązania,

nawet jeśli żadnego świadczenia nie było

- stipulatio Aquiliana - od imienia pretora Aquiliusa

- zobowiązania z różnych tytułów istniejące między tymi samymi osobami

sprowadzano przez novatio do 1 zobowiązania,

po czym umarzano je jednym aktem accepilatio

- contrarius consensus - rozwiązanie zobowiązania przez zgodne porozumienie stron

- akt przeciwny do zawiązania zobowiązania

- nowacja - tu dotychczasowe zobowiązanie ulega umorzeniu,

na jego miejsce powstaje inne zobowiązanie z nowym elementem,

np. zmiana terminu czy miejsca świadczenia, dodanie albo odjęcie warunku

- dokonywana poprzez stipulatio,

można w ten sposób każde nawet naturalne zobowiązanie zamienić w stipulatio

- confusio - zlanie wierzytelności z długiem,

np. poprzez dziedziczenie dłużnika po wierzycielu

- śmierć dłużnika (delikty) albo zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej

$ 154. Umorzenie zobowiązań według ius honorarium

Pactum de non petendo - nieformalna umowa,

wierzyciel rezygnował z dochodzenia należności

- gasło prawo wniesienia powództwa z tytułu kradzieży i zniewagi

- w pozostałych przypadkach traktowano to jak pactum nudum

- exceptio pacti de non petendo - zarzut niedotrzymania umowy

w sprawie rezygnacji z dochodzenia wierzytelności

- zobowiązanie co prawda nie wygasało, ale dłużnik mógł dzięki zarzutowi

skutecznie torpedować powództwa wierzyciela

Compensatio - potrącenie, pomiędzy dwiema osobami są dwa przeciwstawne zobowiązania,

np. A musi zapłacić 1000 B, B musi zapłacić 500 A,

czyli A musi zapłacić 500 B (saldo)

- kompensacja dobrowolna - przy pomocy nieformalnego pactum

- kompensacja przymusowa - gdy jedna ze stron nie zgadzała się na kompensację

- actiones bonae fidei - sędzia, kierując się zasadą słuszności,

zasądzał jedynie zapłacenie salda

- actiones stricti iuris - chodziło zwłaszcza o stypulację,

oba takie roszczenia traktuje się oddzielnie, brak kompensacji

- Justynian - wprowadził obowiązek kompensacji z mocy ius civili,

dotyczyło to wszystkich powództw poza powództwem o zwrot depozytu

PRAWO SPADKOWE

I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

$ 155. Pojęcie dziedziczenia i prawa spadkowego

Prawo spadkowe - ogół norm prawnych, regulujących dziedziczenie

Succesio - dziedziczenie,

przechodzenie rzeczy i zobowiązań zmarłego spadkodawcy na dziedziców,

per universitatem czyli majątek przechodził w całości, a nie każda rzecz z osobna

Hereditas - inaczej bona, spadek

- traktowany całościowo jako rzecz niematerialna

- składał się z

- rzeczy materialnych (nie musiały być częścią spadku)

- wierzytelności oraz długów zmarłego (z wyjątkiem kar prywatnych)

- uprawnienia ściśle osobiste są niedziedziczne,

np. służebności osobiste, uczestnictwo w spółce

Funkcja

- zapobieganie przed rozproszeniem majątku zmarłego

- zabezpieczenie zaspokojenia wierzycieli zmarłego

- wynagrodzenia krewnych, przyjaciół i służby zmarłego

- awans majątkowy i społeczny dziedziców

$ 156. Rozwój historyczny

Hereditas - spadek i dziedziczenie według ius civile

- zasady ustalone w Ustawie XII Tablic, przetrwały aż do Justyniana

Bonorum possesio - spadek i dziedziczenie według prawa pretorskiego

- trzeba się o nie ubiegać u pretora

- bonorum possesor nie był dziedzicem,

ale w praktyce korzystał z ochrony przysługującej dziedzicom

- po 1 roku stawał się pełnoprawnym właścicielem spadku

- w celu wspomagania prawa cywilnego

- pretor przyznawał posiadanie spadku na czas sporu spadkowego

(bonorum possesio w znaczeniu pierwotnym)

prawdopodobnemu dziedzicowi cywilnemu

- w celu uzupełniania prawa cywilnego

- Ustawa XII Tablic nakładała rygorystyczne wymogi dla dziedziców,

zdarzały się wręcz spadki bezdziedziczne

- niekorzystne bo niezaspokojeni wierzyciele, bezpańscy niewolnicy, rzeczy niczyje

- pretor udzielał bonorum possesio dziedzicom,

którzy z przyczyn formalnych utracili prawo do spadku

i innym osobom wymagającym uwzględnienia,

np. zapisanym w nieformalnym testamencie

- prawo poklasyczne - różnica między hereditas i bonorum possesio zanika

- Justynian - ujednolicił prawo spadkowe

II. POWOŁANIE DO SPADKU

$ 157. Dziedziczenie testamentowe

Powołanie do spadku wynikało z woli spadkodawcy, wyrażonej w testamencie

Testament

- jednostronna czynność prawna, bez udziału osób trzecich

- wyraża ostatnią wolę testatora, odwołalna aż do śmierci, skuteczna po śmierci

- musiało być ustanowienie dziedzica

- testament miał pierwszeństwo nad dziedziczeniem ab intestato,

dotyczyło to nawet nie rozdysponowanej w testamencie części majątku

- forma

- dawne prawo

- testamentum calatis comitiis - w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym

- testamentum in procinctu - w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałem

- prawo klasyczne

- testamentum per eas et libram - testament mancypacyjny

- akt prywatne, mógł być dokonany w każdej chwili

- w obecności 5 świadków (obywateli) + osoby trzymającej wagę

- testator mancypował majątek zaufanemu powiernikowi,

dając ustne polecenie co do jego rozdzielenia po śmierci testatora

- później testament zaczęto spisywać na tabliczkach woskowych,

przekazywanych powiernikowi w trakcie mancypacji

- testament prawa pretorskiego - w celu pominięcia uciążliwej formy mancipatio

- testament na piśmie z pieczęciami 7 świadków,

z tradycji mancypacyjnej: 5 świadków + trzymający wagę + powiernik

- pretor udzieli bonorum possesio każdemu, kto będzie w nim wymieniony

- prawo poklasyczne

- testamentum apud acta conditum - wpisany do akt sądowych albo gminnych

- testamentum principi oblatum - złożony u cesarza

- testamentum per holographam scripturam -

spisany własnoręcznie i podpisany przez testatora

- bez konieczności pieczęci świadków

- nowoczesna forma, wprowadzona w V ne

- testamentum militis - testament żołnierza,

mógł być sporządzony w jakiejkolwiek formie, ustnej bądź pisemnej

- ustanowienie dziedzica - fundament testamentu

- forma

- dawne prawo - umieszczane na początku testamentu,

określona formułka słowna, np. „Titus niech będzie dziedzicem”

- prawo klasyczne - umieszczane na początku testamentu,

jakiekolwiek słowa dające do zrozumienia kto ma być dziedzicem

- prawo poklasyczne - dowolna kolejność i sformułowanie

- mógł powołać 1 dziedzica

- mógł powołać więcej dziedziców

- przyznawał im określony udział w spadku wyrażony w uncjach,

przy założeniu że cały spadek składa się z 12 uncji

- przyznawał im konkretne rzeczy, np. nieruchomości,

było to sprzeczne z zasadą per universitatem,

w wyniku życzliwej interpretacji

wartość testowanych przedmiotów wyrażano w uncjach

- jeśli nie dokonał wyraźnego podziału, spadek dzielony był po równo

- mógł powołać dziedzica warunkowego

- otrzymywał spadek, jeśli złożył zobowiązanie stypulacyjne,

że zwróci go jeśli nie dotrzyma określonego warunku,

np. nie wyzwoli danego niewolnika

- mógł powołać dziedzica podstawionego

- substitutio vulgaris - podstawienie pospolite

- ustanawiano substytucję

na wypadek gdyby dziedzic nie mógł albo nie chciał przyjąć spadku

np. „Titus niech będzie dziedzicem.

Jeżeli Titus nie będzie, niech dziedzicem będzie Maevius”

- substitutio pupilaris - podstawienie pupilarne

- ojciec ustanawiał dziedzicem niedojrzałe dziecko

- mógł zdecydować kto będzie jego dziedzicem,

jeśli zmarłoby przed osiągnięciem dojrzałości

- substitio pupilaris traci moc po osiągnięciu dojrzałości przez dziecko

- substitutio quasi pupilaris - j.w., dotyczyło chorych umysłowo

- traciło moc po wyzdrowieniu chorego

- dalsze postanowienia

- wydziedziczenia ($. 159)

- legaty ($. 162)

- wyzwolenie niewolników

- powołanie opiekunów dla niedojrzałych i kobiet

- inne polecenia

- warunki skuteczności

- testamentum factio activa - zdolność do sporządzenia testamentu

- obywatel rzymski, sui iuris, wolny

- pełna zdolność do czynności prawnych

- później także

- Latyni

- peregryni posiadający commercium

- osoby alieni iuris wyposażone w peculium castrense albo quasi…

- kobiety sui iuris

- testamentum factio passiva - zdolność do dziedziczenia z testamentu

- osoby mające pełną zdolność prawną, sui iuris

- osoby alieni iuris

- ale spadek przypadał pater familiae

- niewolnicy

- ale spadek przypadał panu

- niewolnicy testatora

- w połączeniu z wyzwoleniem

- często zapisywano im spadek zadłużony, którego nikt inny nie chciał przyjąć,

niewolnik był tu dziedzicem koniecznym więc musiał

- testament nieważny

- przez osobę pozbawioną testamentum factio activa

- niewłaściwa forma

- niewłaściwe ustanowienie dziedzica

- testator ulega capitis deminutio (po sporządzeniu testamentu)

- wszyscy dziedzice odrzucają spadek (testament ważny, ale bezskuteczny)

- sporządzenie nowego testamentu

- świadome zniszczenie albo uszkodzenie testamentu pisanego

- w ius civile nie ma znaczenia, utrudnia tylko dowodzenie

- w prawie pretorskim ma znaczenie,

bo opieczętowany dokument trzeba pokazać pretorowi

- Justynian - odwołanie testamentu bez sporządzania nowego,

po 10 latach, w obecności 3 świadków

- kodycyl - zwykły list zawierający dyspozycje pośmiertne

- nie można ustanawiać dziedzica

- nie można wydziedziczyć

- wszystkie inne funkcje testamentu dozwolone, np. wyzwolenie niewolnika

- kodycyl musiał być potwierdzony w testamencie,

z wyjątkiem kodycyli z dyspozycją fideikomisu

- funkcja

- swoboda w dysponowaniu swoim majątkiem post mortem

- dążenie do utrzymania majątku familijnego w rękach 1 osoby

- testament powszechny wśród patrycjuszy,

jego sporządzenie stanowiło moralny obowiązek

$ 158. Dziedziczenie beztestamentowe

Dziedziczenie po osobie, która nie pozostawiła ważnego testamentu

- testament powszechny wśród arystokracji i patrycjatu

- proletariusze częściej ab intestato

- w okresie poklasycznym regres gospodarczy, testament tracił na znaczeniu

Ab intestato według Ustawy XII Tablic - system agnacyjny

- sui heredes - osoby wolne, podlegające władzy ojcowskiej testatora,

z chwilą jego śmierci stawały się sui iuris

- żona cum manu

- synowie (bez emancypowanych)

- córki (bez wydanych za mąż cum manu)

- dzieci adoptowane

- zstępni zmarłych synów (wnuki), jeśli pozostawali pod władzą testatora

- podział spadku

- in capita - według głów, np. żona cum manu 1/3, syn 1/3, córka 1/3

- in stirpes - według szczepów, np. żona cum manu 1/3, córka 1/3,

wnuk 1/6, wnuczka 1/6 (dzieci zmarłego syna)

- proximi agnati - najbliżsi agnaci, przy braku sui heredes

- matka cum manu, bracia, siostry

- stryjowie

- bracia stryjeczni

- podział spadku

- in capita, np. matka 1/3, brat 1/3, siostra 1/3

- w przypadku ich braku, dzielą się in capita stryjowie itd.

- gentiles - dalsi krewni, noszący to samo nazwisko, przy braku proximi agnati

- wyłączeni z dziedziczenia

- dzieci po utracie więzi agnacyjnej

- siostry stryjeczne

- wszyscy krewni w linii żeńskiej

Ab intestato według prawa pretorskiego - system kognacyjno-agnacyjny

- pretorowie usuwali niedogodności dziedziczenia z Ustawy XII Tablic

- powoływali do dziedziczenia bonorum possesio

- unde liberi - potomkowie spadkodawcy

- sui heredes

- emencypowani synowie

- córki wydane za mąż cum manu

- unde legitimi - pozostali dziedzice agnacyjni, przy braku unde liberi

- proximi agnati

- gentiles

- unde cognati - dziedzice kognacyjni, nowość prawa pretorskiego

- do 6 pokolenia

- bliżsi stopniem wykluczali dalszych

- podział spadku in capita

- unde vir et uxor - żona sine manu, uprawniona do dziedziczenia jako ostatnia

Ab intestato według Nowel Justyniana - system kognacyjny

- zstępni - inaczej descendenci,

dzieci, wnuki itd., podział spadku jak sui heredes

- wstępni - inaczej ascendenci,

rodzice, dziadkowie, rodzeństwo rodzone (wspólny ojciec i matka) oraz ich dzieci

- rodzeństwo przyrodnie (wspólny jeden z rodziców) oraz ich dzieci

- dalsi krewni boczni - bez ograniczeń,

bliżsi stopniem wykluczali dalszych, podział spadku in capita

- w o wiele gorszej sytuacji znalazła się żona,

wcześniej żona cum manu dziedziczyła na równi z dziećmi

- jedynie wdowa pozostawiona bez środków do życia

otrzymywała prawo do 1/4 spadku

Spadek bezdziedziczny - uregulowanie z okresu cesarstwa

- przepadał państwu

- po duchownym przepadał kościołowi

- po żołnierzu przepadał jednostce wojskowej

$ 159. Dziedziczenie przeciwtestamentowe

Na mocy prawa powoływano do spadku osoby najbliższe wbrew odmiennej woli testatora

- dziedziczenie testamentowe było wyrazem wolnej woli jednostki

- dziedziczenie beztestamentowe chroniło zbiorowe interesy rodziny

- dziedziczenie przeciwtestamentowe było kompromisem pomiędzy poprzednimi metodami

Ochrona przed pominięciem - dawne ius civile

- pater famlias w testamencie musiał się określić co do dziedziców sui heredes

- mógł powołać do spadku

- mógł wydziedziczyć, nie musiał podawać przyczyny

- ale nie mógł pominąć (nie umieścić wzmianki o którymkolwiek z nich w testamencie)

- musiał się określić nawet do ewentualnych przyszłych sui heres,

np. pogrobowca (syn urodzony po jego śmierci)

- jeśli pominął

- syna albo przyszłego sui heres - testament upadał, dziedziczenie ab intestato

- innych sui heres - pominięty dopuszczony do dziedziczenia

Querella inofficiosi testamenti - skarga dziedzica koniecznego

o obalenie niegodziwego testamentu

- testament formalnie poprawny, ale krzywdzący najbliższego członka rodziny

- mogła być wniesiona przez 5 lat

- osoby uprawnione, musiały być bezpośrednimi dziedzicami ab intestato

- zstępni

- rodzice

- rodzeństwo, mające wspólnego ojca z testatorem

- musiały być pokrzywdzone bez określonego powodu, co stwierdzał sąd

- nie otrzymały przynajmniej pars legitima,

1/4 tego co by dostały dziedzicząc ab intestato

- jeśli skarga przyjęta - testament upadał, skarżący dziedzic dostawał swoją część ab intestato

III. NABYCIE SPADKU I JEGO SKUTKI

$ 160. Nabycie spadku

Ipso iure - z mocy prawa

- sui heredes, zwani też dziedzicami koniecznymi

- nie potrzebne dodatkowe czynności

- mogli zrzec się spadku, jeśli był nazbyt obciążony długiem,

wierzyciele zaspokajali się wprost ze spadku

- nie mógł się zrzec niewolnik wyzwolony i powołany do dziedziczenia

Aditio hereditas - oświadczenie woli

- extranei heredes - dziedzice zewnętrzni, nie podlegający władzy testatora

- na żądanie wierzycieli pretor dawał 100 dni na zastanowienie,

po upływie wierzyciele zaspokajali się wprost ze spadku

- cretio - formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku,

składane ustnie w obecności świadków

- testator mógł zastrzec sobie termin, zwykle 100 dni,

przekroczenie groziło wydziedziczeniem

- prawo poklasyczne - wychodzi z użycia

- Justynian - likwiduje

- nuda voluntas - jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli

- oświadczenie o zrzeczeniu się spadku

Hereditas iacens - spadek leżący

- stan od śmierci testatora do objęcia spadku przez uprawnionego

- majątek bezpański

- usucapio pro herede - zasiedzenie spadku

- posiadacz spadku leżącego po 1 roku stawał się jego właścicielem,

bez wymogów dobrej wiary i słusznego tytułu

- nacisk na prawowitych dziedziców, aby podjęli decyzję czy chcą przyjąć spadek,

bo szybko mogą go utracić

- ale też droga do nabycia spadku przez osoby nieuprawnione

- prawo poklasyczne - zlikwidowano te działania niepożądane

Transmissio - dziedziczenie powołania do spadku

- jeśli dziedzic zmarł przed złożeniem oświadczenia woli,

powołanie do spadku przechodziło na dalszych uprawnionych, np. substytuta

- prawo klasyczne - w wyjątkowych przypadkach,

jeśli np. nie miał możliwości złożyć oświadczenia z powodu nieobecności w kraju,

powołanie do spadku przechodziło na jego dziedziców

- Justynian - powołanie przechodziło zawsze na jego dziedziców

- mieli termin 1 roku, po tym przechodziło na dalszych uprawnionych

Indignitas - niegodność dziedziczenia

- wystąpienie przeciwko testatorowi,

np. doprowadzenie go do śmierci, zniszczenie testamentu

- dziedzic tracił spadek

$ 161. Stanowisko prawne dziedzica

Dziedzic

- miał obowiązek podtrzymać kult familijny i dbać o dobre imię zmarłego

- stawał się właścicielem rzeczy spadkowych

- stawał się wierzycielem i dłużnikiem z zobowiązań spadkowych
- mógł dokonać sprzedaży spadku poprzez emptio vendidtio

- ochrona procesowa

- hereditas petitio - środek ius civile,

przeciwko posiadaczowi odziedziczonego spadku

- nieuprawnionemu dziedzicowi

- osobie trzeciej, która dąży do usucapio pro herede

- podobne do rei vindicatio, przedmiotem nie pojedyncza rzecz, ale cały spadek

- dowód ciążył na powodzie, polegał zwykle na powołaniu się na testament

albo zasady dziedziczenia ab intestato

- interdictum quorum bonorum - analogiczny środek prawa pretorskiego

Odpowiedzialność za długi spadkowe

- dziedzic odpowiadał za długi spadkowe nie tylko wartością spadku, ale całym majątkiem

- separatio bonorum - oddzielenie majątków

- dziedzic sam był zadłużony i przejmował spadek obciążony długiem,

groziło to jego niewypłacalnością

- wierzyciele spadkowi mogli poprosić pretora o wydzielenie spadku z majątku dziedzica,

zarządzał nim kurator aż do zaspokojenia wierzycieli

- beneficium iuventarii - dobrodziejstwo inwentarza

- za Justyniana

- dziedzic mógł sporządzić inwentarz odziedziczonego majątku

- wierzyciele dochodzili swoich należności tylko z tego inwentarza

$ 162. Legaty i fideikomisy

Legaty - cząstkowe przysporzenia ze spadku, bez odpowiedzialności za długi spadkowe

- legat windykacyjny - testator przenosił własność kwirytarną określonej rzeczy

wprost na legatariusza

- ochrona procesowa

- rei vindicatio - legatariusz mógł dochodzić od dziedzica wydania rzeczy

- legat damnacyjny - zawiązanie się stosunku obligacyjnego quasi ex contractu

- legatariusz stawał się wierzycielem

- dziedzic stawał się dłużnikiem

- ochrona procesowa

- actio ex testamento - powództwo legatariusza przeciw dziedzicowi

o wypłacenie legatu damnacyjnego

- lex Falcidia - ustawa o ograniczeniu zapisywania legatów

- spadki nazbyt obciążone legatami były niekorzystny

- dziedzice często się ich zrzekali

- prowadziły do dużego rozdrobnienia majątku

- kwarta falcydyjska - minimalna wartość spadku przyznawana dziedzicowi

- obliczanie:

spadek - długi spadkowe - koszty pogrzebu - wartość wyzwalanych niewolników,

3/4 reszty mogło być obciążone legatami, 1/4 reszty dla dziedzica (kwarta falcydyjska)

Fideikomisy - testator zwracał się do dziedzica prośbą o wydanie rzeczy wskazanej osobie,

np. peregrynowi, dla którego legaty były niedostępne

- forma

- zapis w testamencie

- kodycyl

- ustna dyspozycja

- fideikomisem można obciążyć

- dziedzica ex testamento (tylko on mógł być obciążone legatem)

- dziedzica ab intestato

- legatariusza

- Justynian - zrównał legaty z fideikomisami

- fideikomis uniwersalny - prośba do dziedzica o wydanie całego spadku wskazanej osobie

- dziedzic jest tu tylko powiernikiem, wykonawcą woli testatora

- Justynian - rozwiązania korzystne dla dziedzica

- mógł zatrzymać kwartę falcydyjską

- odpowiedzialność za długi spadała na fideikomisariusza uniwersalnego

Funkcja

- legaty zapisane w Ustawie XII Tablic

- fideikomisy powstały w pryncypacie

- pozwalały na szczegółowe dyspozycje majątkiem

- zabezpieczały i wynagradzały

- żonę

- dzieci pozamałżeński i wyemancypowane

- przyjaciół

- służbę

- wyzwalanych niewolników

49

---