Osmologia

Osmologia jest to jedna z najmłodszych i chyba najdynamiczniej rozwijających się w ostatnim okresie w naszym kraju dziedzin kryminalistyki. Wykorzystuje ona w swych działaniach specjalnie do tego celu przygotowane psy - wytresowane do identyfikacji osób na podstawie śladów zapachowych ozostawionych na różnych podłożach i przedmiotach. Ktoś, kiedyś bardzo ładnie powiedział, że osmologia jest najbardziej spektakularną i najbardziej wyrafinowaną metodą użycia psa policyjnego.

Zapach - jest wrażeniem zmysłowym wywołanym przez pobudzenie receptorów węchowych substancjami lotnymi. Przyjmuje się, że największe znaczenie dla odbioru wrażeń zmysłowych (zapachu człowieka) mają lotne kwasy tłuszczowe (alifatyczne). Zapach człowieka "...warunkowany jest genetycznie, jest cechą indywidualną, nie zależy od diety, ubrania, otoczenia domowego itp. ...", a więc i substancje determinujące zapach człowieka, znajdujące się np.: w krwi, gruczołach potowych i łojowych, złuszczającym się naskórku, włosach, wydzielinach jamy nosowo-gardłowej, zewnętrznych narządów płciowych itp. warunkowane są genetycznie.

 Zapach tworzą cząsteczki, które odparowały bądź wysublimowały z powierzchni lub wnętrza substancji. Dlatego też ślady zapachowe zalicza się do m.in. śladów substancjalnych (materialnych). Z punktu widzenia badań śladów zapachowych bardzo istotna jest ich koncentracja, która będzie zdolna do wywołania reakcji węchowej, czyli taka, która przekracza wartości progowe. Dlatego też w praktyce wykorzystuje się ślady powstałe w wyniku bezpośredniego kontaktu człowieka z przedmiotami lub znajdującą się na nich krwią.

Źródło zapachu ludzkiego

Jak wynika z powyższych regulacji prawnych, źródło zapachu ludzkiego upatrywane jest przede wszystkim w wydzielinie zwanej potowo-tłuszczową. Nie powinno to budzić raczej żadnych wątpliwości, szczególnie we wskazywanym już wcześniej kontekście - genetycznego uwarunkowania składu lotnych metabolitów znajdujących się w tejże wydzielinie. Wydzielina potowo-tłuszczowa zaliczana jest do wydzielin organizmu , a ściślej mówiąc źródła zapachu ludzkiego (analizowanego przez psy) upatrywać należy w składzie lotnych kwasów tłuszczowych. Uściślenie to ma niebagatelne znaczenie dla sprecyzowania obowiązków oskarżonego (podejrzanego) wynikających bezpośrednio z k.p.k. Podejrzany (oskarżony) na podstawie art.74§2 pkt 2 k.p.k., przy zachowaniu warunków zawartych w tym przepisie, zobowiązany jest poddać się pobraniu krwi lub wydzielin organizmu. Rozważań na temat tego, czy zapach traktować należy jako wydzielinę, czy też nie, ustawodawca unika w art. 192 a § 1, w którym mówi się bezpośrednio o „pobraniu zapachu”.
  W tym miejscu podkreślić należy, iż nie wszyscy autorzy są zgodni, co do tego, że zapach należy traktować jako wydzielinę organizmu. Do autorów tych należy T. Hanausek, który powołując się na definicję zawartą w Komputerowym słowniku języka polskiego, wedle którego „wydzieliną jest substancja wydzielana przez gruczoły lub komórki, która jest niezbędna dla funkcjonowania organizmu np. żółć” - neguje zaliczenie zapachu do wydzielin. Natomiast obowiązek oskarżonego, poddania się przez niego pobraniu materiału porównawczego do badań osmologicznych, autor ten wywodzi z zawartego w art.74§2 pkt 1 k.p.k. sformułowania „w szczególności” . Sformułowanie to, zdaniem T. Hanauska, pozwala na otwarcie katalogu możliwych tu czynności, a więc także na zaliczenie do nich pobrania śladu zapachowego .”
  Przyjmując powyższe rozumowanie stwierdzić można byłoby, że zgodnie z treścią art. 74§3 k.p.k., zgoda osoby podejrzanej na pobranie od niej materiału zapachowego porównawczego nie jest wymagana. 
 Niestety nie można przyjąć bezkrytycznie tezy sformułowanej przez T. Hanauska, chociażby z fizjologicznego punktu widzenia. Oparta ona została najprawdopodobniej albo na niedoskonałej definicji pojęcia „wydzielina” - proponowanej przez Komputerowy słownik języka polskiego lub też na nie do końca poprawnej jej interpretacji. Z tego też względu warto odnieść się do opracowań traktujących o fizjologii organizmów, a w szczególności do wydzielin produkowanych przez te organizmy . Przedstawiciele fizjologii zaliczają substancje produkowane przez gruczoły łojowe i potowe do wydzielin organizmu. Wydzieliny obu tych gruczołów skóry ogrywają istotną rolę w procesie funkcjonowania organizmów. 
Wydzielina gruczołów potowych (pot) - ma znaczenie w procesach termoregulacji organizmu, zapobiegając przed jego przegrzaniem. Parowanie potu połączone jest z pochłanianiem ciepła z organizmu. U ludzi , którzy w przeciwieństwie do zwierząt mają dobrze wykształcony układ gruczołów potowych, tracone jest przez parowanie w normalnych warunkach temperatury otoczenia aż 30% całkowitego ciepła, z czego 2/3 przypada na parowanie z powierzchni skóry. Ciepło parowania stanowi bardzo dużą wartość i na wyparowanie 1 kg wody o temperaturze ciała (36,60C) organizm zużyć musi 2428,34 kJ (580 kcal). Wydzielina gruczołów łojowych chroni naskórek przed nadmierną utratą wody, ujędrnia i uelastycznia skórę, tworząc skuteczną barierę przed wniknięciem mikroorganizmów ze środowiska zewnętrznego.

 

Rycina 1. Skóra w przekroju.
1-mięsień przywłosowy, 2-włos, 3-gruczoł łojowy, 4-gruczoł potowy ekranowy,
5-gruczoł potowy apokrynowy, 6-splot naczyniowy powierzchowny,
7-splot naczyniowy głęboki, 8-zraziki tkanki tłuszczowej
(za Placek W. 1996 r.)

O skutecznym działaniu wydzieliny tłuszczowej świadczy chociażby fakt, że u płodu chroni ona skórę przed rozmiękczeniem jej przez wody płodowe . Wskazane powyżej rola i funkcje oraz znaczenie dla organizmów wydzieliny potowo-tłuszczowej, pozwalają na zaliczenie jej do wydzielin organizmu, a tym samym doszukiwania się w niej również źródła zapachu.
Od strony metodologicznej, podczas pobierania materiału porównawczego na potrzeby identyfikacji osmologicznej, należy przestrzegać kilku podstawowych zasad. Ich przestrzeganie z pewnością przyczyni się do podniesienia wiarygodności badań oraz pozwoli na uniknięcie szeregu niepotrzebnych wątpliwości i konieczności podejmowania dodatkowych badań osmologicznych, czy też chociażby stosowania przeróżnych technik badawczych zmierzających do wyjaśnienia tych wątpliwości.

Klasyfikacja zapachów

 

Najprostsza definicja zapachu mówi wprost, iż zapachem jest to co pobudza receptory węchowe. Obiektywny pomiar zapachu nie jest tak prosty jak pomiar światła, gdzie długość fali elektromagnetycznej mierzona nanometrach wyznacza barwę, zaś natężenie światła można zmierzyć w luksach. Z kolei  dźwięk można mierzyć poprzez frekwencję określaną w hercach i natężenie  w decybelach. Zapach natomiast nie posiada precyzyjnych jednostek pomiarowych. Skale klasyfikacji zapachu maja raczej charakter opisowy, w zależności od tego co człowiekowi przypomina dany zapach.  Najbardziej znanymi klasyfikacjami są (za Paleskim 1969)[1]:

Klasyfikacja Linneusza:

  zapach aromatyczny       -   np. goździka,

  balsamiczny                   -   np. lilii,

  piżmowy                        -   np.  piżma,

  czosnkowy                     -   np. czosnku,

  kozi                               -   np. waleriany,

  wstrętny                        -   np. pluskwy,

  obrzydliwy (mdlący)       -   np. padliny.

 

Klasyfikacja Zwaardenmakera:

   zapachy eteryczne     - np. etery, jabłka, wino, wosk,

   aromatyczne              - np. kamforowe, korzenne, anyżowe, cytrynowe,

   balsamiczne               - np. kwiaty, herbata, wanilia,

   piżmowe                    - np. ambra, piżmo,

   czosnkowe                 - np. cebula, czosnek, kauczuk, acetylen, chlor, jod,

   spalenizny                 -  np. palona kawa, pieczony chleb, dym tytoniowy, nafta,

   kozie                         -  np. stary ser, kożuchy, pot,

   wstrętne                   -  np.  narkotyków (opium), pluskwy,

   obrzydliwe                -  np.  padlina.

         Jest to właściwie  rozbudowana klasyfikacja Linneusza. Są tutaj pojęcia wzajemnie nie wykluczające się np. wstrętne-obrzydliwe. Kryteria obu powyższych klasyfikacji są niejasne i podział zapachów nie jest wyczerpujący.

 

Klasyfikacja Henniga   (tzw. bryła zapachów)

Wyeliminowano tutaj w znacznym stopniu wady klasyfikacji poprzednich. Dzięki przedstawieniu jej w postaci bryły można umiejscowić zapachy pośrednie. Mimo trudności z umieszczeniem niektórych zapachów w bryle,  uważa się tą klasyfikację za jedną z najlepszych.

 

Rycina 1.  Bryła zapachów, ryc. autor.

Klasyfikacja Crockera - Hendersona

Według tej klasyfikacji każdy mieszany zapach można wyrazić czterocyfrową liczbą. Przyjęto 4 podstawowe jakości zapachowe:

  kwiatowa     -   A,

  kwaśna        -   B,

  spalenizny    -   C,

  kozie           -   D.

Jakości są podawane w stałej kolejności, a ich intensywność w liczbach od 0 do 8. Np. zapach róży ma liczbę 6423 (ABCD) - czyli najwięcej jest w nim zapachu kwiatowego, mniej zapachu kwaśnego itd. Klasyfikacje taką stosuje przemysł perfumeryjny niektórych krajów. Trudnością jest tutaj określenie 1 z 4 jakości  i ustalenie intensywności każdej jakości składowej.

Klasyfikacja wg typowych miejsc występowania.

np. zapachy apetyczne, szpitalne, kościelne, domowe, pralni, warsztatu itp.

Ślady osmologiczne jako ślady kryminalistyczne

W praktyce kryminalistycznej mamy do czynienia z najrozmaitszymi śladami, które teoria kryminalistyki klasyfikuje w różny sposób. Ślady zapachowe, zaliczane do klasycznych i najczęściej spotykanych, poddawać się mogą różnym klasyfikacjom. Warto więc przy okazji omawiania najczęściej występujących kryteriów podziału śladów pokusić się o próbę ich sklasyfikowania.

B. Hołyst[1] ze względu na poszukiwanie, ujawnianie i sposób zabezpieczenia śladów kryminalistycznych dzieli ślady kryminalistyczne na trzy zasadnicze grupy:

• ślady, które stanowią dla podłoża element obcy nie naruszając jego struktury i kształtu jak ślady linii papilarnych, plamy substancji chemicznych, itp.

• ślady deformujące kształt podłoża (np. ślady narzędzi w drewnie), bądź naruszające jego wewnętrzny układ strukturalny (np. ślady użycia materiałów wybuchowych, chemicznych substancji czyszczących),

• odrębne od podłoża przedmioty zagubione lub porzucone w związku z akcją przestępczą.

W świetle powyżej przedstawionego podziału, ślady zapachowe zaliczyć będziemy mogli zarówno do pierwszej, jak również w niewielkiej części do trzeciej grupy. Na pewno ślady zapachowe naniesione na jakiekolwiek podłoże, a będące pochodną substancji potowo-tłuszczowej wydzielanej przez człowieka, nie są w stanie naruszyć jego struktury. Ślady zapachowe mogą również wchodzić w skład odrębnych od podłoża zagubionych lub porzuconych w związku z akcją przestępczą przedmiotów, przy czym przedmioty te stanowić będą podłoże dla śladów zapachowych. Oczywistym jest, że ślady osmologiczne nie są same w sobie przedmiotami.

Biorąc pod uwagę stopień zorganizowania materii ślady zapachowe zaliczać będziemy do śladów materialnych (substancjalnych), tak samo jak do śladów materialnych w szerokim znaczeniu zaliczamy „... wszelkie odbicia powstałe jako następstwa jakiegoś oddziaływania na przedmioty materialne i pozostawione na tych przedmiotach (w tym również na ciele ludzkim), a także same przedmioty, ich szczątki, zmiany w nich powstałe, zniekształcenia, ubytki, plamy, przemieszczenia przestrzenne w stosunku do innych przedmiotów, ruch, wszelkie możliwe do stwierdzenia zaszłości i zmiany zachodzące w nich w okresie obejmującym czas przed czynem przestępnym do chwili, w której działanie przestępne lub jego skutki ustały. Ponadto do śladów zaliczamy woń charakterystyczną dla samego przedmiotu, jego temperaturę, cechy fizyczne, chemiczne, biologiczne i inne..."[2]. Warto zdać sobie przecież sprawę z tego, że ślad zapachowy będący mieszaniną lotnych kwasów tłuszczowych jest elementem materialnym obdarzony własną masą. Obecnie jeszcze może w odniesieniu do badań osmologicznych niemierzalną w ilościach jakie odbierane są zmysłami psów, ale nie ulega wątpliwości, że ślady te są elementem materii.

W interesujący sposób ślady, jakie pozostawia po sobie ewentualny sprawca, biorąc pod uwagę kryterium ich postrzegalności, dzieli J. R. Taman[3], wyróżniając:

• ślady widoczne - tu należy wskazać przedmioty pozostawione przez sprawcę np. ślady krwi, odciski rąk, stóp, części garderoby, a więc te które można spostrzec okiem, sfotografować, zbadać pod mikroskopem i przekazywać ewentualnie jako materiały dowodowe.

• ślady pozornie niewidoczne dla ludzkiego oka, lecz które można odkryć za pomocą różnego rodzaju środków chemicznych i technicznych,

• ślady niewidoczne[4], zwane zapachowymi, których człowiek nie może ustalić ani przy pomocy badań chemicznych, ani mechanicznie, ani swoim zmysłem węchu, ustalenie istnienia śladów tego rodzaju może nastąpić tylko przy wykorzystaniu zmysłu węchu psa, posiadającego specyficzne właściwości fizjologiczne.

Zakwalifikowanie śladów zapachowych do grupy śladów niewidocznych można pozostawić bez szerszego komentarza. Warto jednak zauważyć, że duże znaczenie dla praktyki osmologicznej mieć będzie również pierwsza grupa śladów. Wymienione w tej grupie same w sobie mogą być podłożem (nośnikiem) dla śladów zapachowych. Druga, z wymienionych przez J. R. Tamana, grup będzie miała z punktu widzenia osmologii raczej znaczenie poślednie. Wymaga ona bowiem ujawnienia, a więc zastosowania środków technicznych lub chemicznych oraz „operacji" manualnych. Skutkować one mogą wprowadzeniem dodatkowych zanieczyszczeń, w następstwie których ograniczona zostać może przydatność tych śladów do badań.

Z widocznością śladów wiąże się bezpośrednio kolejne kryterium, jakim jest wielkość śladu. Przyjmując to kryterium ślady zapachowe zaliczać będziemy do mikrośladów. Zgodnie z definicją podaną przez T. Hanauska[5], „mikroślady - są to ślady, których nośność informacyjną można ustalić dopiero po zastosowaniu metod i technik laboratoryjnych". Innym kryterium, według którego możemy klasyfikować ślady kryminalistyczne jest przyczyna ich powstania. W świetle tego kryterium wyróżnić możemy następujące ślady[6]: mechaniczne - powstałe w wyniku działania narzędzi, chemiczne - przyjmujące postać plam i pyłów pochodzenia organicznego (np. pył z tytoniu, plama smaru, oleju, itp.) oraz nieorganicznego (np. pył z cegieł, szkła, itp.), biologiczne - plamy krwi, wydzieliny, wydaliny, inne oraz termiczne - będące skutkiem działania temperatury.

Zapach ludzki, będący również efektem wydzielin gruczołów potowych i łojowych - stanowił będzie według tego podziału - ślad biologiczny. Przynależność śladów osmologicznych do tej grupy jest oczywista, gdyż związane są one z organizmami żywymi, a w szczególności człowiekiem, którego ślady podlegają badaniu w ramach identyfikacji osmologicznej.

Większych trudności nie napotkamy również przy próbie klasyfikowania śladów zapachowych pod kątem ich trwałości. Zgodnie z tym kryterium generalnie ślady kryminalistyczne kwalifikować możemy jako trwałe i nietrwałe. W odniesieniu do śladów zapachowych, biorąc pod uwagę czas od ich naniesienia na podłoże do momentu zabezpieczenia, uznawać je będziemy za ślady nietrwałe, bowiem podlegają procesowi parowania. Z tego też powodu bardzo istotne jest jak najszybsze techniczne ich zabezpieczenie, aby zahamować nieodwracalne procesy, obniżające przydatność śladów osmologicznych do badań. Szerzej o czynnikach sprzyjających utrzymywaniu się śladów zapachowych na różnych podłożach w dalszej części niniejszego studium.

Kolejnym bardzo popularnym kryterium klasyfikacji śladów kryminalistycznych jest dział techniki kryminalistycznej zajmujący się danym rodzajem śladów[7]. Jak twierdzi J. Widacki[8], podział ten zdaje się mieć największe znaczenie praktyczne. Zgodnie z nim ślady kryminalistyczne dzielimy na: daktyloskopijne, mechanoskopijne, użycia broni palnej, stóp i pojazdów, biologiczne, chemiczne, cieplne, akustyczne, osmologiczne oraz mikroślady.  Odrębne omawianie śladów zapachowych, w świetle przedstawionego powyżej podziału nie znajduje chyba większego uzasadnienia.

Kryteria podziału śladów kryminalistycznych mnożyć można praktycznie w nieskończoność i nie wiadomo, czy wyczerpane zostałyby wszelkie możliwości w tym względzie. Warto jednak zauważyć, że ślady zapachowe bez większych problemów poddają się tym klasyfikacjom i wpasowują się w pojęciowy zakres śladu kryminalistycznego. Warto tylko przypomnieć, że istotą tego śladu jest związek ze zdarzeniem i jego podmiotami. Pozwala on na rekonstrukcję zdarzenia oraz udzielenie wskazówek, co do podmiotów zdarzenia. Nie sposób również zaprzeczyć, że ślad zapachowy pozostawiony na miejscu zdarzenia, po odpowiednim jego zabezpieczeniu stanowić może pełnoprawny dowód w sprawie na równi z innymi dowodami.

Odnoszenie problematyki śladów zapachowych do zagadnień procesu karnego często prowadzi do powstawania szeregu różnic interpre­tacyjnych. Różnice te najczęściej powstają w momencie określania, co jest źródłem dowodowym i w postaci jakiego środka dowodowego dowód ten jest wprowadzany do procesu. Warto, więc spróbować uporządkować to zagadnienie.

Źródłem dowodowym jest niewątpliwie ślad w postaci określonego zapachu - jest to rzeczowe źródło dowodowe[9]. Ślad ten zostaje przekształcony w materiał dowodowy podczas oględzin miejsca, osoby lub rzeczy. Uzyskanie informacji zawartych w śladach, mających istotne znaczenie dla toczącego się procesu karnego, możliwe jest w wyniku przeprowadzenia szeregu czynności badawczych przez eksperta tej dziedziny kryminalistyki.

Podmiotem czynności, jaką jest badanie śladów zapachowych ludzi jest oczywiście człowiek. Psu w tym momencie przypada rola bardzo czułego biologicznego „narzędzia badawczego". Nie pies bowiem sam w sobie dokonuje porównywania zapachów, lecz człowiek wnioskujący na podstawie zachowania się psa. Człowiek, posiadający specjalistyczną wiedzę w tej dziedzinie jest przecież organizatorem badania śladów zapachowych, ustala warianty badania, ocenia przydatność psów do pracy, selekcjonuje i przygotowuje materiał do badań, ocenia prawidłowość zabezpieczenia śladów i pobrania materiału porównawczego, itp. W przypadku badań śladów zapachowych, podobnie jak np. badań mikrośladów, czyli rzeczy całkowicie niepostrzegalnych dla oka ludzkiego, aby odnieść korzyść dowodową organ procesowy musi czerpać wiedzę wyłącznie z opinii ekspertów. Tym samym to eksperci, a nie mikroślady czy ślady zapachowe, są dla organu procesowego źródłami dowodowymi (osobowymi źródłami dowodowymi). W związku z powyższym stwierdzenie zgodności śladu zapachowego zabezpieczonego na miejscu zdarzenia z materiałem porównawczym lub stwierdzenie braku takiej zgodności, przy wykorzystaniu zmysłu powonienia specjalnie wytresowanego do takiej pracy - psa, stanie się środkiem dowodowym - opinią biegłego, ale źródłem wiedzy w tej mierze będzie dla organu procesowego biegły

Ślady osmologiczne w kontekście zasady „3xN”

A

by ślady zapachowe zabezpieczone na miejscu zdarzenia stały się podstawą do przeprowadzenia identyfikacji indywidualnej i wydania kategorycznej opinii, powinny cechować się:

  niezmiennością,

  nieusuwalnością,

  niepowtarzalnością.

W kontekście powyższego rozróżnienia należy zadać sobie pytanie, czy zawsze konieczne jest wypełnienie przez ślad warunku niezmienności, nieusuwalności  i niepowtarzalności? Czy niemożliwa jest identyfikacja indywidualna bez spełnienia zasady „3xN”, oraz czy w innych dyscyplinach kryminalistycznych (np. badania dokumentów, badania mechanoskopijne), w których przyjmuje się możliwość identyfikacji indywidualnej zasada ta bezwzględnie zostaje wypełniona?

Warto bliżej przyjrzeć się temu zagadnieniu i spróbować udzielić sobie odpowiedzi, czy ślady zapachowe poddają się kryteriom „3xN”. Należy na wstępie przyznać, iż zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze podnoszone są na tym polu zastrzeżenia. T. Hanausek np. uważa, że istnieją poważne wątpliwości, czy w odniesieniu do śladów zapachowych można mówić o istnieniu tych cech, tym bardziej, że jak dowodzą badania amerykańskie, zapach człowieka składa się z 401 składników. Według wyników tych badań ani te składniki nie są wartościami stałymi  i niezmiennymi, ani też wartością stałą  i niezmienną nie jest ich konglomerat. Ponadto  takie czynniki, jak stan zdrowia, higiena osobista, używanie kosmetyków, przyjmowanie używek, leków, kontakt z określonymi przedmiotami pracy (np. benzyną), dobór pokarmów (np. czosnek), itp., mogą zdominować woń wydzielaną przez człowieka. Podobnego zdania jest J. Dzierżanowska - podkreślając, że nie zbadano dotąd w jakim stopniu czynniki te wpływają na zapach, który wydziela człowiek. Obok T. Hanauska i J. Dzierżanowskiej również, J. Wójcikiewicz podnosi, że ... nie wykazano jeszcze w drodze naukowej niezmienności i niepowtarzalności zapachu człowieka..... Identyczne wątpliwości można odczytać w tezie wyroku z 29 września 1998 r. Sądu Apelacyjnego w Lublinie - „Do chwili obecnej nie wykazano  w drodze wiarygodnych badań naukowych niezmienności i niepowtarzalności zapachu człowieka”.

Przedstawione powyżej wątpliwości do dziś w znacznej mierze zostały zweryfikowane w wyniku przeprowadzonych prac badawczych oraz drobiazgowej analizy dostępnego piśmiennictwa.

Zabezpieczanie śladów zapachowych

Ślady zapachowe pozostawione na miejscu zdarzenia, jeszcze do niedawna wykorzystywane były tylko do czynności pozaprocesowych. Wynikało to przede wszystkim z taktyki użycia psa w służbie, pozostającej w ścisłym związku z krótką trwałością śladów przydatnych do tropienia. Krótkotrwałość śladów powodowała, że do celów wykrywczych nadawały się praktycznie "ślady świeże" i w związku z tym użycie psa ograniczone było do etapu badania miejsca zdarzenia lub bezpośredniego pościgu za sprawcą. Każda zwłoka w użyciu psa prowadziła do nieodwracalnych następstw w jakości śladu i częstokroć niepotrzebnie wydłużała drogę do ustalenia sprawcy przestępstwa.

Jednakże wieloletnie obserwacje pracy psów używanych do tropienia śladów ludzi, przeszukania terenu, pomieszczeń lub wyszukania zapachów, potwierdzało wiarygodność rezultatów uzyskiwanych przez ten żywy "detektor" zapachów, jego ogromne możliwości rozdzielcze i zdolności do zapamiętywania określonych kompleksów zapachowych. Z tego też powodu kryminalistycy poszukiwali metod, które pozwoliłyby na zabezpieczenie śladów, w taki sposób, aby można byłoby je w stanie zabezpieczonym, przechowywać przez dłuższy okres czasu. Opracowano i wdrożono do praktyki kryminalistycznej metody zabezpieczania oraz ochrony stabilnych i unikalnych składników znajdujących się w złożonym zapachu ludzkim. Stworzyło to nowy jakościowo wymiar postępowań karnych. Stosowane metody zabezpieczania śladów zapachowych ludzi, możliwość ich przechowywania oraz porównywania pozwalają na uzyskanie i wykorzystanie informacji o sprawcach przestępstw na każdym etapie procesu karnego.

Sprawca dokonując przestępstwa pozostawia na jego miejscu ślady zapachowe. Powstają one, jak wcześniej wspomniano, w wyniku bezpośredniego kontaktu z przedmiotami lub określonymi miejscami.

Zabezpieczanie śladów zapachowych wykonuje się przede wszystkim na miejscu zdarzenia. W wyjątkowych przypadkach zabezpieczenie śladów zapachowych można przeprowadzić w warunkach laboratoryjnych, wykorzystując urządzenia lub techniki, których nie da się zastosować bezpośrednio na miejscu zdarzenia. Przekształcenie śladu zapachowego, pobranego na miejscu zdarzenia, w materiał dowodowy następuje poprzez jego zabezpieczenie podczas oględzin miejsca, rzeczy lub osób. Zabezpieczanie śladów zapachowych jest jedną z najistotniejszych czynności, która ma zasadnicze znaczenie dla końcowego wyniku badań osmologicznych.

Przed przystąpieniem do zabezpieczania śladów zapachowych należy ustalić miejsca oraz przedmioty, z którymi mógł mieć kontakt przez dłuższy okres czasu sprawca przestępstwa. Przedmiotami, z których najczęściej zabezpiecza się ślady zapachowe są m.in. przedmioty osobistego użytku, niedopałki papierosów, rękojeście broni, fotele pojazdów, narzędzia przestępstwa lub ślady pozostawione na ziemi, śniegu innym podłożu, itp. Ślady zapachowe można zabezpieczać również z wynaczynionej krwi lub włosów. Indywidualny zapach człowieka utrzymuje się praktycznie przez nieograniczony okres czasu w śladach wysuszonej krwi. Należy pamiętać, że ślady te mogą łatwo ulec zniszczeniu, dlatego też wszelkie czynności należy wykonywać dokładnie i przy użyciu odpowiedniego sprzętu - zgodnie z "Metodyką...".

 

Pobranie śladu zapachowego polega na przeniesieniu ulatniających się molekuł zapachowych z wytypowanego podłoża na pochłaniacz. Wykonywane jest ono przez kontakt pochłaniacza z tym podłożem przez czas nie krótszy niż 30 minut. Po upływie wymaganego czasu, pochłaniacze przenosi do neutralnego zapachowo pojemnika szklanego, który następnie szczelnie się zamyka. Takie zabezpieczenie śladu pozwala na wieloletnie jego przechowywanie i ponowne wykorzystanie w celu porównywania praktycznie na każdym etapie postępowania karnego.
Ślady zapachowe, tak samo jak każde inne ślady kryminalistyczne, podlegają również zabezpieczeniu procesowemu, które obejmuje dokonanie w protokole oględzin opisu faktu zabezpieczenia śladu oraz sporządzenie stosownej metryczki trwale przymocowanej do pojemnika z zabezpieczonym śladem. Zabezpieczenie procesowe wprowadza generalnie ślady zapachowe w proces karny i jednocześnie nadaje im ochronę prawną - przeciwdziałając ich zniszczeniu lub zagubieniu.

Pobieranie materiału porównawczego

Podejrzany (oskarżony), jeżeli jest to konieczne do celów dowodowych, obowiązany jest poddać się pobraniu krwi lub wydzielin organizmu. W granicach koniecznych do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, w wypadkach nie cierpiących zwłoki, można również dokonać pobrania wydzielin organizmu również od osoby podejrzanej. Pobieranie materiału porównawczego przeprowadza osoba, który nie uczestniczyła bezpośrednio w zabezpieczaniu materiału dowodowego. Eliminuje to, nawet hipotetyczną, możliwość uzyskania w trakcie badań "wskazań fałszywie pozytywnych" wywołanych wspólnym dla materiałów dowodowego i porównawczego zapachem osoby pobierającej, a nie zaś faktyczną zgodnością zapachową. Materiału porównawczego nie wolno pobierać w pomieszczeniach, w których istnieją silne źródła innych zapachów.

Materiał porównawczy pobiera się przede wszystkim z dłoni od osób. Pochłaniacze przekazuje się osobie w taki sposób, aby zminimalizować nanoszenie innych zapachów. Czas pobierania materiału porównawczego wynosi 15 min. W szczególnych przypadkach można pobierać również materiał porównawczy z innych części ciała, jak również z krwi. Pochłaniacze z zapachem pobranym od podejrzanego (oskarżonego) umieszcza się w opakowaniach szklano-metalowych, zabezpiecza przed fizyczną naruszalnością oraz dołącza się metryczkę. Wykonane czynności dokumentuje się sporządzając protokół pobrania materiału porównawczego - śladu zapachowego człowieka. W wyjątkowych przypadkach, jeżeli nie ma możliwości pobrania materiału porównawczego bezpośrednio od osób, może on zostać pobrany również z przedmiotów lub rzeczy, co do których mamy pewność, że dana osoba miała z nimi bezpośredni kontakt. Z wykonanych czynności również sporządza się protokół pobrania materiału porównawczego.

Pobieranie materiałów kontrolnych i uzupełniających

Pobrania materiału kontrolnego (służy do testowania sprawności psów) i uzupełniającego (dodatkowe zapachy uzupełniające szereg zapachowy) dokonuje policjant posiadający stosowne przeszkolenie w tym zakresie, który nie uczestniczył w zabezpieczaniu i pobieraniu materiału dowodowego, jak i porównawczego. Do pobierania i zabezpieczania materiałów kontrolnych i uzupełniających stosuje się sprzęt, materiały oraz techniki takie same, jak do zabezpieczania materiału dowodowego i porównawczego. O rodzaju i doborze materiałów kontrolnych i uzupełniających w ramach identyfikacji osmologicznej decyduje ekspert, dostosowując je każdorazowo do specyfiki badanych materiałów.

Zbiory materiałów osmologicznych

 

Ślady zapachowe ludzi zabezpieczone na miejscach zdarzeń, jak również materiał porównawczy powinny być przechowywane w pomieszczeniach, które spełniają specjalne normy. Warunki pomieszczeń zostały określontaki sposób, aby maksymalnie wydłużyć przydatność do badań śladów zapacho­wych oraz materiału porównawczego.

 

Rycina 1. Magazyn materiałów stanowiących przedmiot badań i uzupełniających.

 

Pomieszczenia, o których mowa, powinny charakteryzować się następującymi parametrami:

Omawiane pomieszczenia powinny funkcjonować w laboratoriach kryminalistycznych jako magazyny dowodów rzeczowych, do których przyjmowany jest materiał dowodowy i porównawczy wyłącznie na okres niezbędny do przeprowadzenia badań - zgodnie z obowiązującymi przepisami w tym zakresie. Funkcjonujące jeszcze do niedawna „banki zapachów” nie stwarzały możliwości ich pełnego wykorzystania, zgodnie z ideą, jaka przyświecała ich tworzeniu. Dosyć nieszczęśliwie przy organizacji tzw. banków zapachów przeniesiono na grunt polski rozwiązania węgierskie, nie bardzo adekwatne do polskich uregulowań prawnych. Nie funkcjonowały one bowiem nigdy jako „prawdziwe” zbiory kryminalistyczne (raczej jako „martwe” magazyny dowodów rzeczowych) i nie dawały możliwości porównywania zabezpieczonych materiałów między sobą, np.: w celu powiązania n/n śladów zabezpieczonych na różnych miejscach przestępstw, czy też sprawdzenia materiałów o podobnym modus operandi z materiałem porównawczym zabezpieczonym od konkretnych osób. Obecnie tworzenie zbiorów śladów zapachowych ludzi w ramach służby techniki kryminalistycznej, ze względu na brak możliwości ich efektywnego wykorzystania, mija się z celem. Tym bardziej, że należy pamiętać o jednej z podstawowych zasad, mianowicie: „właścicielem” dowodów rzeczowych jest organ procesowy, nie zaś służba techniki kryminalistycznej.

 

Instrumentalne badania zapachów

W badaniach instrumentalnych wykorzystuje się m.in. metody chromatografii gazowej, gazowo-cieczowej, spektroskopii w podczerwieni, masowej elektroskopii, itp. Metody te pozwalają na określenie poszczególnych części składowych substancji tworzących „zapach”, określenie z większą lub mniejszą dokładnością ich składu ilościowego i jakościowego oraz uzyskanie graficznych wyobrażeń „zapachów” (np.: chromatogramów - „sygnałów olfaktronicznych”). 
Urządzenia techniczne, po ich zaprogramowaniu, analizować mogą albo wszystkie elementy składowe powietrza, w tym również zapachy środowiskowe (tło) bez możliwości ich rozdzielenia i w tym kontekście mogą być one wykorzystane do analizy porównawczej. Mogą być one ukierunkowywane również selektywnie na jeden rodzaj „zapachu” (gazu) i w takiej postaci wykorzystywać można je jako czujniki określonych substancji, np. gazu ziemnego. Największe obecnie zastosowanie wśród metod instrumentalnych w badaniu substancji gazowych ma, i chyba mieć będzie w przyszłości, chromatografia gazowa.
Właściwe narodziny chromatografii gazowej, jako metody analitycznej, przypadają na rok 1952. Wtedy to właśnie James i Martin opublikowali swoje doniesienia na temat prób rozdzielenia mieszanin kwasów tłuszczowych i amin za pomocą tej metody analitycznej. Po 1952 roku zaobserwować można wręcz burzliwy rozwój chromatografii gazowej. „Kamieniami milowymi” na drodze postępu tej metody analitycznej były między innymi:

• wprowadzenie w 1957 roku detektora płomieniowo-jonizacyjnego przez Mc Williama i Dewara,

• zastosowanie przez Golaya w 1958 roku kapilar do rozdzielania gazów,

• wprowadzenie w 1958 roku programowania temperatury przez Dal Nogare'a .

Następstwem doskonalenia metod analitycznych było podjęcie badań zmierzających do stworzenia urządzenia służącego do identyfikacji zapachów. Były one prowadzone niemalże równolegle przez cywilne, jak i wojskowe instytuty naukowe oraz różnego rodzaju zakłady przemysłowe. Prace te przynosiły jednak bardzo różne rezultaty.
W listopadzie 1963 roku szwajcarskie czasopismo "Neuheiten und Erfindungen" poinformowało o skonstruowaniu przez uczonych amerykańskich aparatu o nazwie „Sindomat Y 99”. Jak podają autorzy owej publikacji, konstruktorzy urządzenia założyli, że skóra każdego człowieka wydziela ściśle dlań charakterystyczny, indywidualny zapach. I mimo, że różnice między tymi zapachami są nadzwyczaj nikłe, to jednak niezaprzeczalnie istnieją. Rozróżnianie i rozpoznawanie indywidualnych zapachów ciała ludzkiego umożliwiać miał właśnie aparat „Sindomat Y 99” .
Autorzy publikacji podali również informację, że w San Francisco za pomocą tego aparatu, w ciągu stosunkowo krótkiego czasu, zidentyfikowano i ujęto 21 od dawna poszukiwanych przestępców. Pomimo przekazania informacji dotyczących praktycznego zastosowania tego aparatu i powielenia jej później przez szereg innych czasopism naukowych, to nie znalazły one potwierdzenia w późniejszej, poważnej literaturze amerykańskiej. Nie podano również żadnych szczegółów dotyczących budowy i sposobu działania tego urządzenia. Najprawdopodobniej bardzo dobry pomysł oparł się możliwościom technicznym.
Nad skonstruowaniem „sztucznego nosa” pracował m.in. również Andrew Dravnieks . Skonstruował on aparat, który w ciągu 30 minut był w stanie rozłożyć zapach człowieka na 24 różne części i określał udział ilościowy każdej z tych składowych. Po pierwszych doświadczeniach przeprowadzonych w 1956 roku Dravnieks nastrojony był bardzo optymistycznie i liczył, iż wkrótce aparat ten, w bardziej udoskonalonej formie, opuści laboratorium wyższej szkoły technicznej w Chicago . Wynalazca i konstruktor urządzenia był przekonany, że miałoby ono szerokie i praktyczne zastosowanie. Jedną z dziedzin, która z pewnością byłaby w stanie wykorzystać i docenić zalety urządzenia, według Dravnieksa, to medycyna. Wiele chorób prowadzi bowiem do zmiany zapachu ciała lub oddechu człowieka. To właśnie po zmianie zapachu można wykryć, np. niektóre schorzenia wątroby, cukrzycę i wiele innych dolegliwości. Za pomocą tego urządzenia można było by przeprowadzać również dowody ojcostwa, przy założeniu, że ciała krewnych mają podobny zapach. Zdaniem Dravnieksa poza lekarzami urządzeniem tym mogłyby posługiwać się również służby policyjne. Pozwalałoby to za pomocą „zapachowej wizytówki”, pozostawionej np. przez włamywacza w zamkniętym pomieszczeniu, wyłonić sprawcę włamania z kręgu podejrzanych. Urządzenie to byłoby również cennym nabytkiem dla wojska. Umożliwiałoby np. naprowadzenie niszczyciela łodzi podwodnych na ślad zapachowy ścieków nieprzyjacielskiej łodzi podwodnej - wykorzystując mechanizm znany w przyrodzie, taki sam, który kieruje samcem kaszalota w poszukiwaniu samicy (zapach ambry).  
Niestety od tego czasu i wyrażanych ogromnych nadziei, co do możliwości zastosowania urządzenia, nie doczekaliśmy się zarówno kontynuacji prac badawczych w tym kierunku, jak również szerszych prób jego zastosowania.
W Stanach Zjednoczonych prace nad aparatem do identyfikacji zapachów prowadziły także zakłady General Electric Company (GEC) . W kwietniu 1965 roku zakłady te podały informację, że dokonały przełomu w pracach nad urządzeniem, które może pobierać próbki powietrza i poddawać je natychmiastowej analizie chemicznej. Według podanych informacji urządzenie to pracować miało na zasadzie wykrywania w atmosferze zwiększonej koncentracji jąder substancji wydzielanych przez organizm ludzki. Analiza opierać się miała o 401 różnych składników zapachu człowieka. Część tych składników wykrywacz chemiczny mógł również „wyczuć” w powietrzu. Pierwszy wykrywacz ważył aż 225 kg, miał kształt beczki, a jego zasięg wynosił zaledwie 20 metrów. Warto w tym miejscu odnieść się do informacji, która źle interpretowana bardzo często pojawia się w krajowej literaturze przedmiotu, a dotyczy analizowanych przez powyższe urządzenie 401 składników zapachu człowieka. Jak sądzić należy na jej podstawie ukute zostało twierdzenie, że: „zapach człowieka składa się z 401 woni różnych związków chemicznych” . Teza ta jak stereotyp powraca również w szeregu wypowiedziach i opracowaniach teoretycznych. W odniesieniu do tego konkretnego przypadku zastosowanie znajduje stara zasada mówiąca, że „powszechność jakiegoś poglądu nie jest (...) żadnym dowodem, nie daje nawet prawdopodobieństwa słuszności” . Dlaczego? Subtelnie bowiem rozróżnić należy dwie rzeczy, a mianowicie zdolność aparatury (możliwości techniczne) do liczbowej analizy składników chemicznych i faktyczną złożoność zapachu ludzkiego (liczba składników). Są to całkowicie dwie różne sprawy. Informacji, że urządzenie zakładów GEC poddawało analizie 401 składników chemicznych zapachu ludzkiego nie można traktować jako równoznacznej z tym, że zapach ludzki składa się z tylu składników. Mielibyśmy wtedy do czynienia z uogólnieniem ponad naturalne jego granice.
W maju 1965 roku zakłady GEC rozpoczęły współpracę z wojskowym ośrodkiem doświadczalnym, który również pracował nad skonstruowaniem takiego urządzenia, w celu wykorzystania go podczas wojny w Wietnamie. Po podjęciu tej współpracy rozpoczęto prace w kierunku zredukowania ciężaru oraz wymiarów aparatu stworzonego przez zakłady GEC. Mimo, że był on sprawny w pracy i dawał dosyć dokładną analizę, to jednak był bardzo nieporęczny i niewygodny przy poruszaniu się w dżungli w czasie patrolowania. Jeszcze w lipcu tego roku wyprodukowano jednostkę prototypową. Zmodernizowane urządzenie miało kształt wykrywacza plecakowego nadającego się do przenoszenia przez jedną osobę. Aparatura ta składała się z sondy połączonej z bronią, przewodów i zasobnika, noszonego na plecach żołnierza. Wewnątrz sondy znajdowało się szereg filtrów. Przy pracy aparatu powietrze zasysane było za pomocą pompki, rozmieszczonej w zasobniku, który ważył już około l2 kg. Po przejściu przez filtry powietrze podawane było do analizatora, również umieszczonego w zasobniku. Chemiczna analiza wykazywała w ciągu krótkiego okresu czasu, czy w powietrzu pobranym przez sondę nie znajduje się jeden ze wspomnianych wyżej 401 składników chemicznych wydzielanych przez organizm człowieka, a analizowanych przez urządzenie. Zgodnie z informacjami, jakie podano, aparatura wykrywająca ludzi „wyczuwała” ich na dużą odległość, przewyższającą podobno nawet zasięg skutecznego ognia zamaskowanego pododdziału. Wadą tej aparatury było natomiast to, że nie odróżniała wojsk własnych od nieprzyjaciela. Dlatego też podjęto prace nad udoskonaleniem aparatury zmierzające do umożliwienia rozróżnienia żołnierzy różnych armii .
Wspomniany wojskowy ośrodek doświadczalny nie poprzestał na opracowaniu tylko tej jednej wersji projektu. W tym samym czasie przystąpiono do badań nad stworzeniem innych wersji. Prowadzono mianowicie prace nad systemami wykrywania przeznaczonymi do zastosowania w samolocie. Koncepcja ta zmierzała do zwiększenia zdolności wykrywania samolotów rozpoznawczych przez wyposażenie pilotów w urządzenia umożliwiające wykrycie oddziałów przesuwających się pod osłoną dżungli lub ukrytych w okopach. Po pewnym czasie skonstruowano aparat lotniczy o zasięgu wykrywania rzędu kilkuset metrów .
Wiadomo, że zarówno plecakowe, jak i samolotowe wersje urządzenia do wykrywania ludzi używane były przez Amerykanów podczas wojny w Wietnamie. Do dziś jednak brak szczegółów dotyczących działania tych aparatów. Nie wiadomo również, czy urządzenia te mogłyby rozróżnić zapachy poszczególnych osób, a więc, czy można byłoby wykorzystać je do identyfikacji kryminalistycznej.
W latach sześćdziesiątych uczyniono kolejny krok. Zaczęto oceniać automatycznie wyniki analiz chromatografii gazowej za pomocą elektronicznych integratorów.
W następnych latach zaznaczyła się tendencja do przetwarzania danych ilościowych i jakościowych przez sprzęgnięcie przyrządów analitycznych z centralnym komputerem. Postępujący rozwój w dziedzinie elektroniki doprowadził wkrótce do skonstruowania sprawnych urządzeń oceniających, których pojemność i koszty pozwalały na ich użycie w bezpośrednim połączeniu z jednym lub kilkoma analitycznymi urządzeniami w laboratorium.
W tym czasie rozwinęła się również produkcja chromatografów gazowych sterowanych przez mikroprocesory, w których obok opracowywania danych zachodzi także sterowanie urządzeń analitycznych przez mikrokomputer . 
Dzisiaj - w efekcie tych wszystkich prowadzonych prac i osiągnięć - istnieje już wiele rodzajów „nosów elektronicznych”. Zasady, dzięki którym wszystkie te urządzenia rejestrują lotne substancje, na pewno nie mają nic wspólnego z mechanizmem odbierania zapachów przez zwierzęta.
Każdy „nos techniczny” zawiera czujnik tzw. sensor, którym jest na ogół przewodzący polimer (odpowiednio przekształcona polianilina lub polipirol) albo kryształ tlenku metalu (najczęściej Sn02). Ten właśnie sensor jest zasadniczym elementem wykrywającym lotną substancję. Jest on pokryty cienką warstwą innej substancji, której zadaniem jest wychwycenie i "przyklejenie" lotnego składnika z powietrza. Polimer lub tlenek metalu reaguje na to zmianą oporności elektrycznej. W ten sposób informacja chemiczna zostaje przetworzona na sygnał elektryczny.
Ostatnio coraz częściej stosowane są także tzw. mikrowagi kwarcowe. Są to kryształy, w których zmienia się częstotliwość drgań, gdy zaadsorbują się na ich powierzchni cząsteczki lotnego związku. Czujników w elektronicznym nosie jest na ogół kilkanaście. Każdy jest czuły na inny rodzaj substancji, podobnie jak biologiczne receptory węchowe. Dane zebrane przez wszystkie czujniki poddawane są obróbce komputerowej. Analiza ta ma jednak na celu identyfikację mieszaniny, a nie konkretnego związku. Można ją przedstawić w postaci graficznej (słupków lub wykresów) i następnie samodzielnie rozpoznawać mieszaninę. Informatyka oferuje jednak lepszą metodę. Do opracowania złożonych, pełnych szumów danych znakomicie nadają się programy typu „patern recognition” (rozpoznawania wzorca) lub sieci neuronowe. Taką sieć neuronową można wyobrazić sobie jako system połączonych neuronów, których wzajemne oddziaływanie prowadzi do przetworzenia danych. Jest to więc analog mózgu - co prawda dosyć daleki od biologicznego wzorca. Podobnie jak mózg sieć neuronowa może się uczyć, a nie wymaga programowania. W procesie rozpoznawania wzorca, czyli zapachu, odwołuje się ona do zgromadzonych uprzednio danych, tzw. „pamięci” . 
Jest to jednak dosyć ogólny opis „elektronicznych nosów”. Technologia jest opatentowana i szczegóły stanowią tajemnicę handlową. Zastosowania ich zaś są rozliczne. Największym popytem cieszą się one w przemyśle spożywczym. Pierwszy komercyjny czujnik miał zastosowanie dość zabawne. Użyto go, bowiem do odnajdywania - szczególnie cenionych w kuchni francuskiej - trufli, które do tej pory wyszukiwane były przez psy lub świnie. Najlepsze z elektronicznych nosów potrafią rozróżnić gatunki piwa, kawy i bezalkoholowych napojów chłodzących. Sprawdzają się także nie najgorzej nawet w tak subtelnej sztuce, jak określanie roczników win i gatunków whisky. Sztuczne systemy węchowe stosuje się również do oceny świeżości ryb, mięsa, wędlin, majonezów itp. 
Mogą one również ocenić, czy sok pomarańczowy, który „wąchają”, pochodzi na pewno z naturalnych źródeł, czy też został sztucznie doprawiony. Przeprowadzają one także kontrolę nabiału. 
Spełniła się, chociaż w części, nadzieja A. Dravnieksa o zastosowaniu technicznego nosa w medycynie. Jeden z „węszących” czujników tzw. Scan Master zastosowano do diagnozy owrzodzenia jelita grubego, normalnie badanego za pomocą szczególnie mało przyjemnej dla pacjenta endoskopii (metody z użyciem wzierników). W jednej z angielskich klinik uniwersyteckich trwa natomiast testowanie podobnych sensorów do identyfikacji rodzaju bakterii infekujących rany. Zastosowanie to rozwinęło się z badań nad środkami spożywczymi, gdy naukowcy uświadomili sobie, że to, co znajdują czujniki w psującej się żywności, jest wynikiem działania bakterii powodujących rozkład. Wykonano, więc testy na wykrywanie pospolitych bakterii i rezultaty są bardzo zachęcające. „Sztuczne nosy” dają 100% trafień w wykrywaniu gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus) i 92%, jeśli chodzi o pałeczkę okrężnicy (Escherichia coli) .
„Elektroniczne nosy” znalazły swoje miejsce również w wojsku. Armie na całym świecie stosują detektory gazów bojowych. Wykrywają one nawet małe stężenia iperytu (gazu musztardowego) oraz gazów paraliżujących układ nerwowy, nawet w obecności benzyny, spalin i innych czynników mogących zakłócić proces detekcji.
Rozwojem „sztucznych nosów” już od lat zainteresowany jest przemysł perfumeryjny. Chodzi tu przede wszystkim o zdobycie niepodważalnych i obiektywnych dowodów w sprawach podrabiania markowych perfum. Dość łatwo jest przecież sfałszować zapach słynnych perfum, tym bardziej, że skład wielu z nich jest znany (np. Chanel N° 5). Nie zawsze też ludzki nos wychwytuje subtelne różnice w wielkiej gamie zapachów. A ponieważ sztuczne systemy węchowe nie kierują się kryteriami estetycznymi, a jedynie jakościowo - ilościowymi, to mogą czasem sobie łatwiej z tym problemem poradzić . 
Licznie prowadzone prace przez zespoły naukowców pozwoliły na opracowanie specjalnych systemów do wykrywania śladowych ilości narkotyków, takich jak: kokaina, heroina, amfetamina i PCP. Opracowano także systemy wykrywające materiały wybuchowe, które są stosowane już w większości krajów np. do przeszukiwania przesyłek, kontrolowania bagażu, pojazdów, osób itp. Mogą one mieć zastosowanie także w wielu innych wypadkach, gdyż są to urządzenia przenośne.

 

 

Rycina 1. Nos „sztuczny” a prawdziwy - schemat autora za Pecul M., 1998 r.

Systemy te działają w oparciu o wykorzystanie chromatografów gazowych o dużej prędkości i detektorów chemilumiscencyjnych o wysokim stopniu selektywności i czułości . Wykorzystywane są one głównie na przejściach granicznych
„Sztuczny nos” od dawna leży także w kręgu zainteresowań kryminalistyki. Zastąpienie psich nosów, powtarzalnym czujnikiem, z którego wydruk można by prezentować w trakcie postępowań sądowych - byłoby zapewne dużym przełomem w identyfikacji osób na podstawie śladów zapachowych. Jednakże dotychczas zastosowanie metod instrumentalnych do identyfikacji zapachów ludzi na podstawie śladów pozostawionych przez sprawców na miejscach zdarzeń jest praktycznie niemożliwe, ponieważ współczesne urządzenia techniczne pozwalają jedynie na badanie zapachów pod kątem poszczególnych ich składowych, a cykl badawczy jest stosunkowo długi. Trudność stanowi również kontrolowanie stężenia gazu w sposób ciągły. Urządzenia zaś wyprodukowane do ciągłej analizy są kalibrowane na określony rodzaj gazu i są w związku z tym nieselektywne . Ponadto jedną z barier w zastosowaniu urządzeń technicznych jest fakt, iż możliwości badawcze substancji zamykają się granicą 1 x 10-12-10-13 grama, a w przypadku śladów zapachowych zabezpieczanych na miejscach zdarzeń możemy mieć do czynienia z substancjami dużo mniejszymi.

Identyfikacja osmologiczna

Ważnym etapem w rozwoju badań osmologicznych było opracowanie założeń ekspertyzy z zakresu badań osmologicznych i następnie jej opublikowanie . Podjęcie czynności badawczych rozpoczyna się z chwilą otrzymania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, instytucji naukowej lub specjalistycznej.

W pierwszej kolejności dokonuje się sprawdzenia zgodności nadesłanych materiałów dowodowego i porównawczego z wyszczególnieniem zawartym w postanowieniu, stanu zabezpieczeń materiałów stanowiących przedmiot badań i ich fizycznej nienaruszalności. Przeprowadza się również analizę treści zawartych ma metryczkach. Jest ona bardzo istotna, gdyż stanowić może podstawę do przyjęcia przez biegłego-eksperta szczególnego postępowania lub zastosowania specjalnej taktyki badań. Materiał dowodowy zabezpieczony z wilgotnego podłoża wymaga zamrożenia. Materiał dowodowy zabezpieczony z miejsca, z którego nawęszał pies tropiący wymaga odpowiedniej budowy ciągu selekcyjnego (tylko wariant materiał dowodowy => materiał porównawczy).

Stwierdzenie faktu, że jedna i ta sama osoba zabezpieczała oba materiały (dowodowy i porównawczy) wymaga zastosowania specjalnego układu badań lub zwrócenia się do organu zarządzające o ponowne pobranie materiału porównawczego, tym razem przez inną osobę. Pominięcie takiej sytuacji w analizie wstępnej, skutkować może "fałszywie pozytywnym", z punktu widzenia procesu karnego, ustaleniem zgodności zapachowej - na podstawie wspólnego dla materiału dowodowego i porównawczego zapachu osoby zabezpieczającej. Obok analizy treści metryczek nie mniej istotne są oględziny stanu pochłaniaczy, które na tym etapie przeprowadza się bez otwierania pojemników i naruszania zabezpieczeń.

Zwrócić należy uwagę na ewentualnie zawansowane procesy gnilne pochłaniaczy, będące skutkiem nieprzestrzegania zasad zabezpieczania materiału dowodowego czy pobierania porównawczego. Materiał taki należy traktować jako nieprzydatny do badań. W następnym etapie należy przygotować materiał uzupełniający. Jego przygotowanie uzależnione jest od przyjętego wariantu badania :

- Wariant (MD=>MP) - materiał dowodowy => materiał porównawczy - zalecany jako podstawowy - materiał uzupełniający (umieszczany dodatkowo w szeregu zapachowym) jakościowo zbliżony do porównawczego,

- Wariant (MP=>MD) - materiał porównawczy => materiał dowodowy - stosowany w szczególnych przypadkach - materiał uzupełniający jakościowo zbliżony do dowodowego.

Kolejnym etapem jest przeprowadzenie oceny sprawności użytkowej psów i zakwalifikowanie do badań (lub brak takiej kwalifikacji). Z materiału uzupełniającego wybierany jest materiał kontrolny, potrzebny do określenia sprawności węchowej psów. Analogicznie, kontrola nad adekwatnością sygnałów detektora w analizach instrumentalnych, osiągana na jest przez testowanie jego działania w porównaniu do próbek standardowych i kontrolnych. Na szczególne znaczenie prób kontrolnych w ramach badań osmologicznych wskazuje się zarówno w krajowej jak i zagranicznej literaturze przedmiotu.

Po uzyskaniu pozytywnych wyników prób sprawności węchowej przeprowadza się badanie atrakcyjności ciągu selekcyjnego. O wyborze rodzaju wykonywanych prób kontrolnych oraz ich liczbie decyduje biegły-ekspert. Badania identyfikacyjne polegają na kilkukrotnym porównywaniu materiału dowodowego z zapachem porównawczym, używając co najmniej dwóch psów specjalnych. Taktykę i technikę użycia psów i prowadzenia badań w zależności od jakości i ilości nadesłanych materiałów określa biegły-ekspert, prowadzący czynności. Badanie należy przeprowadzać po upływie nie mniej niż 24 godzin od zabezpieczenia materiału dowodowego lub porównawczego. Jest to czas niezbędny na ustabilizowanie się zapachu ludzkiego na pochłaniaczach.

Dopuszcza się prowadzenie badań wykorzystując następujące warianty zestawienia ciągu selekcyjnego: szereg (minimum 5 stanowisk), okrąg (minimum 10 stanowisk) oraz inne, po uzyskaniu akceptacji CLK KGP.

Generalnie powinno się stosować układ badawczy MD=>MP (z materiału dowodowego na materiał porównawczy). W uzasadnionych przypadkach można również stosować układy MP=>MD (z materiału porównawczego na materiał dowodowy) i MD=>MD (z materiału dowodowego na materiał dowodowy).

Pies pracujący bez smyczy powinien sprawdzić ustawione w ciągu selekcyjnym pojemniki, wskazać pojemnik ze zidentyfikowanym zapachem, w sposób określony na wstępie badania przez przewodnika. W razie nie stwierdzenia zgodności zapachowej powinien powrócić do przewodnika.

Ustalanie zgodności zapachowej wykonuje się minimum 3 razy, za każdym razem zmieniając położenie pojemnika z zabezpieczonym materiałem badanym.

Przy czym sekwencja rozmieszczenia materiałów zapachowych w ciągu powinna być losowa. W trakcie badania śladów zapachowych przewodnik psa (to samo zalecenie dotyczy prób kontrolnych) nie może znać rozmieszczenia materiału badanego w ciągu selekcyjnym - ze względu na konieczność eliminacji tzw. efektu Rosenthala. Badanie śladów zapachowych zakończone jest wydaniem opinii, która podobnie jak każda inna opinia kryminalistyczna, powinna zawierać następujące części: wstępną, sprawozdawczą i wnioski.

 

Procesowa forma badań

Na łamach różnych periodyków, w tym również specjalistycznych, co jakiś czas powraca (z różną zresztą intensywnością) dyskusja na temat procesowej formy, w jakiej są lub też powinny być przeprowadzane badania śladów zapachowych ludzi. 

Nazw na określenie czynności, która jest tematem przewodnim rozprawy, jest bardzo dużo. Jedne w sposób bardziej wierny, inne mniej oddają istotę tych badań, jak i ich formę. Spotkać można między innymi następujące określenia: identyfikacja śladów zapachowych, identyfikacja osmologiczna, identyfikacja osób na podstawie zapachów, rozpoznawanie zabezpieczonych śladów zapachowych, badanie śladów zapachowych, badanie osmologiczne, badanie odorologiczne, eksperyment, eksperyment osmologiczny, ekspertyza osmologiczna, etc., etc.
Jedną z często proponowanych i pojawiających się form jest eksperyment procesowy. Jednakże, o czym warto wspomnieć, eksperyment procesowy stanowi samodzielną czynnością procesową, opartą na artykule 211 k.p.k. . Zgodnie z tym przepisem, czynność tę realizuje się w ... celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy ..., natomiast metodami jego realizacji są: ...doświadczenie lub odtworzenie przebiegu stanowiącego przedmiot rozpoznania zdarzenia bądź tylko jego fragmentu... . Eksperyment stanowi samodzielne źródło dowodowe, natomiast jego istota polega na celowym wytworzeniu przez organ procesowy sztucznej sytuacji. Ma on na celu sprawdzenie w sposób doświadczalny przebiegu pewnych zdarzeń dla upewnienia się, czy takie zdarzenie lub jego przebieg były w ogóle możliwe. Warunki w jakich eksperyment ma być przeprowadzony powinny być zbliżone do tych, które miały miejsce w rzeczywistości . Celem eksperymentu jest sprawdzenie i ocena już zebranych środków dowodowych oraz uzyskanie nowych . Z jego przebiegu sporządza się protokół.

Zdaniem K. Piątkowskiego, „traktowanie rozpoznawania przy użyciu psa specjalnego jako eksperymentu karno-procesowego może budzić zastrzeżenia z tej racji, że czynność owa nie wymaga rekonstrukcji zdarzenia, co jest cechą właściwą dla eksperymentu” . Adekwatny wydaje się być również pogląd J. Widackiego , zgodnie z którym „badanie osmologiczne nie jest eksperymentem, tak jak eksperymentami nie są: porównanie określonej substancji z innymi drogą analizy chemicznej, okazanie osób lub rzeczy”. Zdaniem M. Kulickiego: „...eksperymentować można na temat wyczuwalności zapachu, czułości i wrażliwości zmysłu powonienia, tak jak eksperymentuje się na temat widzialności, słyszalności lub czułości i wrażliwości słuchu określonej osoby. Nie można natomiast eksperymentować ani na temat treści rozmowy, ani na temat czyjegoś wyglądu.” . Warto w tym kontekście przywołać twierdzenie sformułowane przez tego autora, iż eksperymentem zwykło nazywać się wszystkie te czynności, które z eksperymentem mają niewiele wspólnego.

Niektórzy autorzy proponują, aby badania osmologiczne traktować jako czynność procesową prowadzoną przez organ procesowy „z udziałem biegłego” (podobnie jak oględziny zwłok) lub też jako czynność biegłego „z udziałem organu procesowego” (jak sekcja) .

 Żadnej z wymienionych wyżej form nie można bezpośrednio odnieść do badań śladów zapachowych, gdyż z jednej strony nie odzwierciedlają one istoty badań osmologicznych, a z drugiej prowadzą do pomieszania ról procesowych poszczególnych uczestników badań. 

Takiego pomieszania ról procesowych nie unikają niestety również same organy procesowe zarządzające przeprowadzanie przedmiotowych badań. Jak chociażby Sąd Rejonowy w O., który zlecając CLK KGP wykonanie badań zażądał: ... opinii (...) na podstawie eksperymentów zapachowych .... Przy czym sądowi meriti nie chodziło wcale o realizację eksperymentów rzeczoznawczych - dopuszczalnych przecież do realizacji w ramach ekspertyzy osmologicznej (o tym również w dalszej części rozprawy). Z analizy postanowienia Sądu Rejonowego nie wynikało bowiem bezpośrednio, czy przedmiotowe badania mają zostać wykonane w formie eksperymentu czy ekspertyzy. W treści postanowienia obie formy przenikały się wzajemnie (chociaż już samo wydanie postanowienia wskazywać mogłoby powołanie CLK KGP jako instytucji, celem wydania opinii). Opisowi przedmiotowego przypadku poświęcone zostało odrębne opracowanie.

Inną proponowaną formą jest ekspertyza, wykonywana przez biegłego z udziałem pomocników (specjalistów w rozumieniu art. 205 k.p.k.), którymi w przypadku badań osmologicznych są przewodnicy psów (technicy osmologii). Pogląd ten ma dziś najwięcej zwolenników.
 Zasadniczym problemem każdej ekspertyzy kryminalistycznej jest identyfikacja różnych obiektów. „Przez pojęcie identyfikacja należy rozumieć wynik procesu badawczego, sprowadzający się do stwierdzenia tożsamości, identyczności (lub ich braku) osób, rzeczy i śladów” . Z reguły identyfikacja polega na ustaleniu materialnych obiektów na podstawie pozostawionych przez nie śladów i cech tych śladów. Podstawą prowadzenia identyfikacji jest metoda porównawcza wykorzystywana przecież w ramach badań osmologicznych. Porównuje się bowiem materiał dowodowy (np.: ślady zapachowe zabezpieczone na miejscu zdarzenia) z materiałem porównawczym (np.: materiał zapachowy pobrany od podejrzanego).

Dlatego też spośród proponowanych form - forma ekspertyzy kryminalistycznej wydaje się najbliższą i chyba najwłaściwszą dla badań śladów zapachowych.

Dyskusja dotycząca tego zagadnienia trwa już od kilku lat i wciąż nie słabnie. Tocząca się polemika i formułowane przy tej okazji propozycje budzić mogą, co najmniej zdziwienie, przypominając metodę „wyważania drzwi” . Jednolite stanowisko w tej sprawie zostało określone chociażby w policyjnych aktach normatywnych . Zgodnie z ich postanowieniami formą właściwą dla badań śladów zapachowych ludzi przy użyciu psów specjalnych jest ekspertyza kryminalistyczna. Pogląd ten, chyba jako najbardziej słuszny, został również odzwierciedlony w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Zdaniem SN: „... o ile sama czynność zabezpieczenia tzw. śladu zapachowego może nastąpić nawet w trybie art. 308 § 1 kpk, o tyle badanie osmologiczne powinno być przeprowadzone w formie ekspertyzy, a w konsekwencji powinno ono być poprzedzone postanowieniem o powołaniu biegłego i winno być zakończone wydaniem opinii biegłego (art. 193 i nast. k.p.k.)...”. W innym orzeczeniu również w kontekście badań osmologicznych SN twierdzi, że: ...Ekspertyza osmologiczna powinna być dokonana przez biegłego, poprzedzona postanowieniem o jego powołaniu (art. 176 d.k.p.k.). Ekspertyza powinna przybrać formę opinii biegłego (art. 181 § 2 d.k.p.k.), a jej weryfikacja dopuszczalna jest w trybie przewidzianym w art. 182 d.k.p.k....” . 

W świetle powyższych rozważań trudno przyjąć do wiadomości wyrażony przez K. Wożniewskiego pogląd, iż eksperyment mógłby stanowić właściwą formę dla przeprowadzenia przedmiotowych badań, a cytowane wyżej sformułowanie SN , możliwości takiej nie wyklucza.

 Dodatkowym argumentem przemawiającym za przyjęciem formy ekspertyzy dla badań osmologicznych jest również to, że opierają się one na metodologii wypracowanej na bazie wieloletnich badań i doświadczeń (zarówno krajowych, jak i zagranicznych), metodologii poddającej się kryteriom oceny dowodu naukowego. Szerzej na ten temat w dalszej części rozprawy poświęconej zarówno ekspertyzie osmologicznej, jak i kryteriom oceny dowodu naukowego.

 Na zakończenie tej części rozważań warto wskazać, że problematyka badań osmologicznych wiązać się również może z pojęciem „eksperymentu”. Oczywiście chodzi w tym przypadku jedynie o eksperymenty rzeczoznawcze (badawcze), których możliwość realizacji istnieje w ramach ekspertyzy (o tym również później). Te eksperymenty nie stanowią samoistnej czynności procesowej, lecz przeprowadzane są przez biegłego w ramach ekspertyzy. Najczęściej są one wykonywane w sytuacji, gdy pojawią się szczegółowe pytania dotyczące np. wpływu różnorodnych czynników na poprawność pracy węchowej psów lub chociażby czasu utrzymywania się śladów na różnych podłożach. Odpowiedzi na te pytania poszukuje się właśnie w badaniach empirycznych realizowanych ad hoc w ramach ekspertyzy osmologicznej. Eksperymenty rzeczoznawcze przeprowadzane dzięki zastosowaniu swoistej taktyki i techniki użycia psów. Wyniki tych eksperymentów mogą przyczynić się do rozstrzygnięcia wątpliwości w danej sprawie, jak również stanowią bazę porównawczą w odniesieniu do podobnych problemowo spraw. Przykładem takiego eksperymentu rzeczoznawczego w ramach ekspertyzy jest chociażby próba ustalenia wpływu laku stosowanego do zabezpieczania śladów zapachowych na prawidłowość pracy psów specjalnych. 

Eksperyment rzeczoznawczy nie może być w żadnej mierze utożsamiany z eksperymentem procesowym. Główną cechą odróżniającą eksperyment procesowy od eksperymentu rzeczoznawczego jest to, że eksperyment prowadzony w postępowaniu dowodowym przez sąd i inne organy procesowe jest sensu stricte czynnością procesową, natomiast eksperyment rzeczoznawczy takiego przymiotu nie ma, jest częścią składową ekspertyzy biegłego. Druga cecha odróżniająca obie te czynności dotyczy podmiotu badań. Eksperyment rzeczoznawczy jest przeprowadzany przez biegłych różnych specjalności, natomiast eksperyment procesowy jest czynnością organu procesowego prowadzącego postępowanie karne.

Prowadząc rozważania na temat procesowej formy badań osmologicznych, nie można oderwać się od postawienia pytania, czy badania te nie mogą być prowadzone poza procesem karnym? Oczywiście, że mogą, choć z dostępnej autorowi dysertacji wiedzy prowadzenie ich poza procesem stanowi obecnie marginalną część działalności w osmologii. Wymaga to oczywiście operacyjnego zabezpieczenia i pobrania materiałów do badań, przy czym techniczne rygory wykonania tych czynności powinny pozostać niezmienione. Aby uzyskać wiarygodne wyniki badań należy bezwzględnie przestrzegać reżimu ich wykonania. Problem, jaki może napotkać prowadzący badania to właściwy dobór zapachów uzupełniających, ale tę barierę przy odrobinie dobrej woli można z łatwością pokonać. Czemu służyć miałyby badania osmologiczne prowadzone poza procesem? Wyniki tych badań można byłoby wykorzystać przy typowaniu sprawcy (-ów) przestępstwa. Z tezą tą zgadza się również J. Widacki .

Pracownie osmologiczne

Badania osmologiczne można prowadzić w pracowni posiadającej aktualny certyfikat. Certyfikaty wydaje komisja powołana przez Dyrektora Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji.

Badania należy wykonywać w rozpoznawalni, która spełnia następujące wymogi:
1) rozmiar i kształt powinny być dostosowane do warunków, w jakich psy były tresowane,
2) optymalna temperatura wewnątrz pomieszczenia: 18 ÷ 20oC,
3) optymalna wilgotność względna wewnątrz pomieszczenia: 60 ÷ 70%,
4) oświetlenie żarowe lub inne o zbliżonych parametrach,
5) brak źródeł negatywnych bodźców zapachowych, akustycznych i optycznych, mogących rozpraszać uwagę pracującego psa,
6) brak w pobliżu pomieszczenia źródeł silnego pola elektromagnetycznego,
7) kształt, wymiary i oświetlenie pomieszczenia powinny umożliwiać rejestrację przebiegu badań środkami audiowizualnymi,
8) wyposażenie:
- a) system telewizji przemysłowej lub stacjonarna kamera wideo,
- b) zmywarka do naczyń,
- c) suszarka sterylizacyjna,
- d) zamrażarka do przechowywania śladów z wilgotnych podłoży,
- e) sprzęt laboratoryjny.

Pomieszczenia dla psów specjalnych powinny znajdować się, w miarę możliwości w pobliżu rozpoznawalni.

 

 

 

 

Przykładowa pracownia osmologiczna

Pomieszczenie nr 1 - poczekalnia dla przewodnika z psem
Pomieszczenie nr 2 - łazienka i WC
Pomieszczenie nr 3 - magazyn dowodów rzeczowych i zbiór materiałów uzupełniających
Pomieszczenie nr 4 - pomieszczenie laboratoryjne (przygotowywanie sprzętu i materiałów)
Pomieszczenie nr 5 - pomieszczenie przeznaczone do pracy z psami - tzw. rozpoznawalnia
Pomieszczenie nr 6 - pomieszczenie obserwacji przebiegu badań
Pomieszczenie nr 7 - pokój przewodników psów - standardowe wyposażenie biurowe.

---