MiSP, Prace licencjackie, magisterskie, Magisterki


SPIS TREŚCI

Wstęp 3

Rozdział 1

Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw 10

1.1Pojęcie i znaczenie konkurencyjności przedsiębiorstw 10

1.2Warunki i czynniki rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw 13

1.3.Źródła finansowania działalności sektora MSP 17

1.4.Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej 26
Rozdział 2

Charakterystyka sektora MSP w Polsce 34

2.1Ogólne pojęcie przedsiębiorstwa, przedsiębiorcy, i przedsiębiorczości 34

2.2.Pojęcie i istota małych i średnich przedsiębiorstw 39

2.3.Rodzaje przedsiębiorstw 43

2.4 Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej 46

Rozdział 3

Wpływ sektora MSP na rozwój przedsiębiorczości Polski 50

3.1.Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce narodowej 50

3.1.1.Liczba aktywnie działających małych i średnich przedsiębiorstw 50

3.1.2.Udział małych i średnich przedsiębiorstw w tworzeniu PKB 53

3.1.3.Udział MSP w wielkości zatrudnieniu 55

3.1.4.Udział sektora małych i średnich przedsiębiorstw w handlu zagranicznym 57

3.1.5.Zakres inwestycji prowadzonych przez MSP 60

3.1.6 Poziom innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw 61

Rozdział 4

Tendencje rozwojowe MSP w przekroju regionalnym 66

4.1.Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w przekroju regionalnym 66

4.1.1.Liczba aktywnie działających małych i średnich przedsiębiorstw w regionach 80

4.1.2.Udział MSP w wielkości zatrudnieniu 85

4.1.3.Nakłady inwestycyjne MSP w regionach 87

Podsumowanie

Bibliografia

STRESZCZENIE

Celem niniejszej pracy jest ukazanie, jak wielką rolę nie tylko w gospodarce lokalnej, regionalnej i krajowej, ale także globalnej odgrywają firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Główne tezy pracy stwierdzają, że małe i średnie przedsiębiorstwa są nieodłącznym elementem rynku, wnoszącym istotny wkład w jego funkcjonowanie. Założono, że wnoszą one istotny wkład do tworz\enia Produktu Narodowego Brutto, mają największy w gospodarce udział w ilości zatrudnianych pracowników, ich warunki działania są trudniejsze niż firm dużych a mimo to są od nich bardziej kreatywne i łatwiej przystosowują się do zmieniających się warunków rynkowych.

W celu udowodnienia postawionych hipotez zgromadzono i przeprowadzono szczegółową analizę raportów statystycznych, dokumentów rządowych i aktów prawnych, dotyczących firm z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Korzystano także z materiałów organizacji pozarządowych reprezentujących przedsiębiorców z tego sektora.

W wyniku przeprowadzonych analiz wszystkie hipotezy postawione w pracy zostały potwierdzone i okazały się prawdziwe.

WSTĘP

Małe i Średnie Przedsiębiorstwa to bardzo zróżnicowany sektor gospodarki - zarówno pod względem struktury i metody działania, jak i potencjału gospodarczego. W niniejszej pracy podjęto zagadnienie uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej. Motywem podjęcia tematu było znaczenie, jakie tego typu firmy mają zarówno w gospodarce globalnej i narodowej, jak i regionalnej.

Poznanie naukowe jest usystematyzowane, tzn. podejmowane czynności poznawcze są regulowane określonymi rygorami konsekwencji czasowej i treściowej. Jest obiektywne, tzn. niezależności wyników prawdy strzegą uznane narzędzia i sposoby poznania. Wynik nie jest zależny od nastawienia badacza ani żadnego oficjalnego czynnika. Jest sprawdzalne, tzn. może być powtarzane i przy spełnieniu określonych warunków powinno dać porównywalne wyniki. Jest utylitarne, tzn. jest sposobne do rozwiązania konkretnej trudności, wyjaśnienie określonego zjawiska, naprawienia fragmentu rzeczywistości. Jest twórcze lub destruktywne wobec zbioru twierdzeń tworzących teorię danej nauki, którą może utwierdzać i rozwijać, bądź podważać i negować (PILCH, BAUMANN 2001).

Cele badań dzielimy na eksploracyjne, opisowe i wyjaśniające. Do celów eksploracyjnych zaliczamy:

Cele opisowe badań to:

Wśród celów wyjaśniających rozróżniamy:

Celem badań niniejszej pracy jest określenie, jaką rolę pełnią małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce krajowej i regionalnej oraz jakie elementy decydują o ich rozwoju.

Przedmiotem badań niniejszej pracy był sektor małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce.

Problem badawczy odszukujemy zawsze kiedy cos badamy. jednak zanim do tego dojdziemy musimy najpierw wybrać metodę jaka będziemy badać dane zjawisko. Przez metodę badawczą rozumiemy sposób dochodzenia do celu jaki stawia sobie nauka. Do głównych wymagań metodologicznych należą: metody badawcze i metody poznania powinny kierować się zasadami naukowej metody poznania, tj. materializmem dialektycznym i historycznym (metoda dialektyczna wymaga rozpatrywania zjawisk jako wzajemnie ze sobą powiązanych i uwarunkowanych, wymaga od badacza wszechstronnego poznania całego bogactwa konkretnego materiału faktycznego, z którego mają wynikać wnioski niezbędne dla praktyki. Materializm historyczny uczy jak wykazać ścisłą historyczną zależność wszelkich instytucji wychowawczych, takich czy innych form “świadomości społecznej”, teorii pedagogicznych, od struktury społeczno-ekonomicznej w danym okresie dziejowym). Oprócz tych ogólnych wymagań wysuwa się w pedagogice szereg postulatów metodycznych bardziej szczegółowych: poznanie i badanie całego bogactwa doświadczeń pedagogicznych może się dokonywać przy wykorzystaniu różnorodnych metod badawczych (jednostronność w stosowaniu metod prowadzi do przypadkowych i nieprawdziwych wniosków) w badaniach należy nie tylko stosować różne metody ale trzeba również umieć je stosować w sposób naukowy i znać wymagania jakim musi odpowiadać poznanie naukowe stosowane metody badawcze muszą umożliwić ustalanie i wykrywanie związków i praw rządzących przebiegiem badanych zjawisk badania powinny uwzględniać wiązanie teorii z praktyką badacz nie może w pracy kroczyć na oślep i ograniczać się wyłącznie do zbierania materiału praktycznego lecz musi być do tej pracy odpowiednio metodologicznie i teoretycznie przygotowany (PILCH, BAUMANN 2001).

Formułowanie problemów badawczych jest z pozoru prostym zabiegiem werbalnym, polegającym na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania, problemy. Zabieg ten musi jednak spełniać kilka warunków, jeśli chcemy aby był prawidłowy.

Otóż sformułowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy, zawarty w temacie badań. Tak więc problemy w sposób znacznie bardziej precyzyjny określają zakres naszych wątpliwości, tym samym określają teren badawczych poszukiwań.

Drugim warunkiem poprawności sformułowanych przez nas problemów, jest konieczność zawarcia w nich wszystkich generalnych zależności między zmiennymi. Dzięki temu dość ściśle będziemy mieć wyznaczony zakres badanych zjawisk.

Biorąc pod uwagę kryterium przedmiot, zakres i rolę jaką pełnią problemy, wyróżnia się następujące problemy badawcze:

  1. Teoretyczne i praktyczne;

  2. Ogólne i szczegółowe;

  3. Podstawowe i szczątkowe (SZTUMSKI 1999).

Formułowanie problemów badawczych jest zabiegiem wymagającym głębokiej analizy i określonego zasobu wiedzy. Wprawdzie problemy badawcze określają zakres niewiedzy badacza, ale aby je poprawnie postawić, trzeba poznać szczegółowo przedmiot badań.

Problem w stosunku do sformułowanego wcześniej przedmiotu badań stanowi radykalne uściślenie i ukierunkowanie zainteresowań badacza. Formułowanie problemów stanowi ogromnie ważny etap w koncepcyjnej fazie badań (PILCH, BAUMANN 2001).

Podstawowym problemem badawczym niniejszej pracy jest pytanie: „Czy małe i średnie przedsiębiorstwa małe i średnie przedsiębiorstwa są nieodłącznym elementem rynku, wnoszącym istotny wkład w jego prawidłowe funkcjonowanie?”

Problemy pomocnicze zawierają się w pytaniach:

  1. Czy firmy z sektora MiSP wnoszą istotny wkład do PKB?

  2. Czy małe i średnie przedsiębiorstwa mają największy w gospodarce udział w ilości zatrudnionych pracowników?

  3. Czy prawdziwe jest twierdzenie, że warunki prawne działania MiSP są trudniejsze, niż firm dużych?

  4. Czy firmy z sektora MiSP są bardziej kreatywne i łatwiej przystosowują się do zmieniających się warunków rynkowych niż firmy duże?

Po określeniu problemów badawczych koniecznością staje się posiadanie określonej wiedzy, która pozwoli badaczowi na pewne przewidywane efektów badań i postawienie hipotez badawczych. Hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego na podstawie danych wyjściowych. Hipoteza w badaniach pedagogicznych przybiera najczęściej kształt zależności prawdopodobnej dwu zjawisk. W dalszym toku postępowania badawczego może być ona udowodniona przez zebranie danych popierających wysuwaną zależność lub obalona przez brak takich danych czy uzyskanie danych świadczących o fałszywości przypuszczenia. Zdaniem badacza jest sformułowanie możliwie wielu hipotez obejmujących wszelkie znaczące zależności i cechy badanego środowiska (PILCH, BAUMANN 2001).

Hipoteza, zwana także przypuszczeniem, jest propozycją odpowiedzi na pytania zawarte w problemach badawczych. Jest to jednak oczywiście odpowiedź wstępna, przypuszczalna, której prawdziwość ma być potwierdzona w podejmowanym badaniu. Hipoteza nie różni się więc kształtem gramatycznym od zdania obserwacyjnego, na którego to treść składa się opis faktu naukowego. Jedyna różnica jest jedynie to, iż nie wiemy, czy jest to prawda czy fałsz. Obecność dokładnie sformułowanych hipotez odróżnia poznanie naukowe od poznania potocznego, stąd uznanie koniecznej obecności w badaniach naukowych. Hipoteza ukierunkowuje nam badania na problemy ważne, a w pedagogice hipoteza spełnia role także ochronną, ograniczającą ryzyko podejmowania badań zagrażających dobru badanych wychowanków. Jednak żeby hipoteza mogła tę barierę ochronną stanowić, musi spełnić następujące warunki:

Na potrzeby niniejszej pracy określono hipotezę główną oraz cztery hipotezy pomocnicze. Hipoteza główna brzmi: Małe i średnie przedsiębiorstwa są nieodłącznym elementem rynku, wnoszącym istotny wkład w jego prawidłowe funkcjonowanie.

Hipotezy pomocnicze zawarte są w twierdzeniach:

  1. Firmy z sektora MiSP wnoszą istotny wkład do PKB

  2. Małe i średnie przedsiębiorstwa mają największy w gospodarce udział w ilości zatrudnionych pracowników.

  3. Warunki prawne działania MiSP są trudniejsze, niż firm dużych.

  4. Firmy z sektora MiSP są bardziej kreatywne i łatwiej przystosowują się do zmieniających się warunków rynkowych niż firmy duże.

Do przeprowadzenia badań konieczne jest zastosowanie odpowiedniej metody badawczej. Najczęściej definiuje się metodę jako zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozważenia określonego problemu naukowego: określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu (DUTKIEWICZ 2001).

Według S. Nowaka: „[…] metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania” (NOWAK 2000).

T. Pilch stwierdza, że:„[…] metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody jak i pojęcia techniki badawczej. Sprawa takiego czy innego definiowania pojęć jest nie tylko kwestią arbitralnych określeń, lecz rezultatem dwojakiego rodzaju przyczyn. Przyczyny pierwszego rodzaju to tradycja języka przypisująca określonemu pojęciu zbiór desygnatów, o których zgodnie z prawdą można dane pojęcie orzec. Drugi rodzaj przyczyn, który decydował będzie o zasadach typologii terminologicznej wywodzi się z logicznej funkcji pojęcia. Oznacza to, że podstawą do definiowania będzie sens albo treść nadana temu pojęciu przez logikę”. Kierując się regułami języka, zakresem i treścią pojęć - autor definiuje termin metody badawczej, techniki badań i narzędzi badawczych.

„W zgodzie zatem z tradycją oraz zasadami logiki przez metodę badań rozumieć będziemy zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego. Techniką badań zaś nazywać będziemy czynności praktyczne, regulowane starannie regulowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, faktów i opinii.” (PILCH, BAUMANN 2001).

Na potrzeby niniejszej pracy zastosowano metodę analizy danych statystycznych pochodzących z różnych źródeł oraz dokumentów.

ROZDZIAŁ 1

UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW

    1. Pojęcie i znaczenie konkurencyjności przedsiębiorstw

Problem konkurowania jest znany ludzkości od początku jej istnienia. Zaobserwować można go wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z jakimikolwiek ograniczonymi zasobami i z przynajmniej dwoma podmiotami, które są nimi zainteresowane. Na tej podstawie możemy stwierdzić, że konkurencja jest związana z wszelkimi przejawami działalności gospodarczej i jest jednym z istotniejszych problemów, jakimi zajmuje się ekonomia.

Z punktu widzenia ekonomii i gospodarki, konkurencję możemy zdefiniować jako zjawisko charakterystyczne dla gospodarki wolnorynkowej, będące następstwem obecności na rynku dużej ilości sprzedających i kupujących. Jest to wolna, całkowita i prawdziwa rywalizacja wszystkich podmiotów gospodarczych w sferze popytu i podaży dóbr, usług, środków produkcji, środków kapitałowych o korzyści ekonomiczne, przy wykorzystaniu wszelkich metod promocji i reklamy. Rywalizacja ta powinna być kontrolowana przez instytucje ekonomiczne przestrzegające respektowania przynajmniej pewnego minimum „reguł gry”( SMID 2000).

Inne podejście do zagadnienia konkurencji prezentuje H. Adamkiewicz-Drwiłło, która mówi, iż konkurencja to współzawodnictwo między uczestnikami gry rynkowej, dążącymi do osiągnięcia zysku lub sukcesu, proponując korzystniejsze oferty (ADAMKIEWICZ-DRWIŁŁO 2002).

Definicja konkurencyjności wg prawa Unii Europejskiej zdolność firm do podtrzymywania swojej bazy zaspokajania potrzeb klientów i konsumentów przez bardziej sprawną podaż towarów i usług na coraz lepszych warunkach cenowych i pozacenowych (Panorama of UE Industry 1997. Competitive Companies, Brussels 1997).

Analizując powyżej przedstawiane definicje możemy zauważyć, że istotą konkurencji jest rywalizacja, walka konkurencyjna oparta na określonych zasadach, której celem jest zrealizowanie założonych celów. Cechą charakterystyczną jest tu to, iż wszystkie podmioty biorące udział w walce konkurencyjnej mają podobne cele.

Podsumowując, możemy powiedzieć iż „konkurencja to zjawisko, którego uczestnicy rywalizują między sobą w dążeniu do osiągnięcia analogicznych celów, co oznacza, że działania podejmowane przez jednych dla osiągnięcia określonych celów, utrudniają (a nawet niekiedy uniemożliwiają) osiągnięcie takich samych celów przez innych”(STANKIEWICZ 2002).

Pojęcie konkurencyjności używane jest do oceny efektów działalności różnych systemów gospodarczych, głównie przedsiębiorstw, produktów, sektorów, regionów oraz gospodarki narodowej. Pojęcie konkurencyjności odnosi się do czynników produkcji zgrupowanych w danym przedsiębiorstwie, regionie lub kraju. 

W drugim ujęciu konkurencyjność określa potencjalne możliwości osiągnięcia konkurencyjności wynikowej przy zastosowaniu dostępnych czynników produkcji, skoncentrowanych w danym miejscu. 

Trzecie pojęcie konkurencyjności odnosi się do warunków funkcjonowania gospodarki stwarzanych przez ustrój gospodarczy poszczególnych krajów. W tym ujęciu mówi się o krajach, o wysokiej konkurencyjności, czyli o krajach, w których rozwiązania systemowe maksymalnie ograniczają tendencje monopolistyczne i stymulują konkurencję wewnętrzną i zewnętrzną. Tak, więc konkurencyjność wynikowa może dotyczyć: 

W literaturze ekonomicznej możemy się spotkać z wieloma rodzajami konkurencji w zależności od kryterium podziału jakie przyjmiemy. Jeden z najpopularniejszych podziałów i bardzo istotny z punktu widzenia konkurencyjności przedsiębiorstw, jest podział na konkurencję cenową i konkurencję pozacenową. Podział ten wyraźnie sugeruje, że to właśnie cena z punktu widzenia konkurencji jest najważniejsza a pozostałe czynniki takie jak choćby jakość czy innowacyjność odgrywają drugorzędna rolę. Celowe mogłoby tu okazać się wyróżnienie poszczególnych rodzajów konkurencji wchodzących w skład konkurencji pozacenowej a za kryterium podziału mogą tu posłużyć wszystkie charakterystyki, którymi moglibyśmy opisać produkt lub przedsiębiorstwo. Przykładem mogłyby tu być konkurencja jakościowa, konkurencja w zakresie innowacyjności, konkurencja w zakresie funkcjonalności, konkurencja w zakresie czynników subiektywnych takich jak kształt i kolor produktu.

Kolejnym przykładem podziału konkurencji istotnym z punktu widzenia konkurencyjności przedsiębiorstw jest podział na konkurencję uczciwą i nieuczciwą. Najważniejsze jest tu wytypowanie metod postępowania i narzędzi jakimi posługują się poszczególne podmioty funkcjonujące w ramach danego obszaru konkurencji. Możemy mieć tu do czynienia z ewidentnymi przykładami łamania prawa, tak gospodarczego, cywilnego, jak i nawet kryminalnego z jednej strony i stosowaniem się do zasad etyki biznesu z drugiej strony (ADAMKIEWICZ-DRWIŁŁO 2002).

Innym bardzo popularnym podziałem jest podział konkurencji na konkurencję doskonałą i konkurencję niedoskonałą. Kryterium podziału opiera się tu na zdolności poszczególnych podmiotów do oddziaływania na cały rynek. Podział ten ma bardzo duże znaczenie z punktu widzenia konkurencyjności przedsiębiorstw.

Z punktu widzenia konkurencji niezwykle istotne jest określenie obszaru, na którym ta konkurencja ma miejsce. Za obszar konkurencji uważa się zwykle rynek, na którym toczy się rywalizacja. Pojęcie rynku jest tutaj rozumiane bardzo szeroko, gdyż może być to zarówno rynek globalny, rynek krajowy, jak również niewielki rynek lokalny. Bez względu na rozmiar obszaru konkurencji możemy mieć tu do czynienia z dwoma wcześniej wspomnianymi rodzajami konkurencji; konkurencją doskonałą, gdy istnieje bardzo duża ilość kupujących i sprzedających a żadne z nich nie ma wpływu na wysokość ceny i wielkość podaży oraz z konkurencją niedoskonałą, gdzie pojawiają się podmioty, które mogą oddziaływać na wielkość podaży i cenę dóbr.

Mimo iż podstawowym obszarem konkurencji jest rynek, należy zauważyć, że równie ważna jest konkurencja pozarynkowa, która w dobie przenikania między sobą różnych sfer życia gospodarczego i społecznego zaczyna odgrywać coraz większą rolę. Konkurencja pozarynkowa będzie miała miejsce wszędzie tam, gdzie przedsiębiorstwa zdecydują się podjąć działania mające przynieść im określone efekty ekonomiczne, jak choćby wyrobienie określonej opinii w oczach potencjalnych nabywców (wszelkiego rodzaju akcje charytatywne) czy też wspieranie różnego rodzaju akcji społecznych. Tak naprawdę obszar konkurencji pozarynkowej ograniczony jest jedynie możliwościami ekonomicznymi przedsiębiorców i ich inwencją co do metod i kierunków działania (BŁAWAT 2004).

Podsumowując możemy powiedzieć, iż całkowitym obszarem konkurencji jest każde miejsce i każda dziedzina działalności, gdzie toczą ze sobą rywalizację podmioty gospodarcze.

Pojęcie konkurentów bardzo często jest utożsamiane z pojęciem konkurencji. Potocznie używa się zwrotów „konkurencja naszej firmy” czy też „konkurencja nie śpi”, z tego punktu widzenia konkurencję można definiować jako „podmioty rywalizujące z naszą firmą na danym rynku, czyli sumę wszystkich konkurentów” (KOJŁO 2004). Powstaje tu jednak konieczność precyzyjniejszego zdefiniowania pojęcia konkurentów.

Za konkurentów rozumie się zazwyczaj wszystkie podmioty prowadzące działalność gospodarczą, oferujące ten sam bądź też substytucyjny produkt na danym rynku. Sytuacja ta może też dotyczyć podmiotów wykorzystujących do swej działalności te same, stosunkowo rzadkie środki. Niemniej jednak definicja ta jest dość nieprecyzyjna, gdyż sam fakt oferowania tego samego produktu nie decyduje o tym, iż dane podmioty są bezpośrednimi konkurentami. Mały lokalny producent napojów mimo wszystko nie będzie bezpośrednim konkurentem dla koncernu takiego jak Coca-Cola czy Pepsi Co. Tak więc poza oferowaniem tego samego produktu musi zaistnieć jeszcze jakiś dodatkowy czynnik, który zdecyduje o tym, iż dane podmioty będzie można uznać za bezpośrednich konkurentów.

Czynnikiem tym mogą być wcześniej wspomniane cele jakie przed sobą stawiają poszczególne przedsiębiorstwa. Za bezpośrednich konkurentów można uznać tylko te podmioty oferujące ten sam bądź też podobny produkt na danym rynku, których cele powodują konflikt interesów pomiędzy tymi podmiotami, a osiągnięcie celu przez któryś z podmiotów powoduje niemożność osiągnięcia bądź też w znaczący sposób utrudnia osiągnięcie celów przez inne podmioty. Podsumowując powyższe rozważania możemy stwierdzić, iż w gospodarce rynkowej na każde przedsiębiorstwo oddziałuje zjawisko konkurencji. Zmusza to przedsiębiorstwa do ciągłego rozwoju i podnoszenia swojej konkurencyjności (PENC-PIETRZAK 2003).

    1. Warunki i czynniki rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw

Od początku lat siedemdziesiątych zwiększała się rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce światowej. Był to okres, w którym nowe wyzwania wiązały się z takimi zjawiskami, jak: ogromny wzrost liczby konkurentów oraz nowy mechanizm konkurencji bazujący, na głęboko zmienionych, przestrzennych, czasowych i społecznych relacjach w obrębie firm.

Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią podstawę wszystkich współczesnych gospodarek europejskich. To głównie dzięki małym i średnim przedsiębiorcom gospodarka zawdzięcza swój wzrost. W Polsce jest zarejestrowanych ponad 3 601 572 małych i średnich przedsiębiorstw (dane na dzień 15.07.2009 r.), co stanowi 99,5% wszystkich zarejestrowanych firm. Zapewniają one około 67% miejsc pracy oraz tworzą około 48,6% PKB. Ich wpływ na gospodarkę, w tym w szczególności na rynek pracy, zmusza władze publiczne do stałego rozwijania i doskonalenia infrastruktury oraz warunków ich działania

W Polsce transformacja ustrojowa stworzyła warunki, sprzyjające szybkiemu rozwojowi sektora MSP. W bardzo krótkim czasie musiał nastąpić proces głębokich przemian i dostosowań do zmieniających się bardzo dynamicznie warunków gospodarczych kraju. Po wielkich przegrupowaniach materialnych oraz w zatrudnieniu, małe i średnie firmy stały się szansą dla tych, którzy tracą pracę, korzystają z wysokich odpraw lub łączą posiadane kapitały razem z innymi jednostkami, znajdującymi się w takiej samej sytuacji (BARTNICKI 2009).

Aktualnie małe i średnie przedsiębiorstwa pełnią ważną rolę w gospodarce, wpływając na tak istotne kwestie jak: wzrost gospodarczy, konkurencyjność, zmiany struktury gospodarczej i wielkość bezrobocia. Sektor MSP charakteryzuje się wysoką dynamiką wzrostu, która szczególnie wyraźnie się rysowała w pierwszym dziesięcioleciu po transformacji.

Każde przedsiębiorstwo, w tym także małe i średnie firmy mają szansę przeżycia jedynie pod warunkiem dostosowania się do swojego otoczenia, poprzez pozycjonowanie na rynku. Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw determinowane jest wpływami otoczenia zarówno zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Rola i znaczenie poszczególnych czynników egzogenicznych i endogenicznych dla rozwoju MŚP jest wysoce zróżnicowana (PORTER 2006).

Rozwój przedsiębiorstwa uzależniony jest od szeregu czynników, które oddziałują na nie już od chwili powstania. Są to czynniki zarówno zewnętrzne, niezależne od podmiotu, jak również uwarunkowania tkwiące w samych przedsiębiorstwach. Większość z nich stanowi barierę wzrostu, a nawet prowadzi do upadku przedsiębiorstw. Na czynniki te wrażliwe są przede wszystkim podmioty młode, czyli właśnie małe i średnie przedsiębiorstwa. Czynniki te były powodem zmiennej sytuacji ekonomicznej i dynamiki rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w ostatniej dekadzie oraz, jak się wydaje, będą nadal determinować wzrost tego sektora. Podstawowymi determinantami szans rozwojowych małych i średnich przedsiębiorstw są przede wszystkim:

Uregulowania prawne mają wpływ na działalność przedsiębiorstw już od chwili założenia firmy, kiedy przedsiębiorca musi wybrać określoną formę organizacyjno-prawną. Może on wybierać spośród wielu form, lecz najczęściej MSP działają jako jednoosobowa działalność gospodarcza osób fizycznych, spółki cywilne i jawne. Spółki kapitałowe wybierane są zazwyczaj rzadko ze względu na ograniczone środki finansowe, jakimi dysponują założyciele.

Dostępne formy są związane z pełną odpowiedzialnością majątkową przedsiębiorców, co może zniechęcać ich do podejmowania działalności gospodarczej i podejmowania ryzyka. Ważnym czynnikiem, który wpływa na rozwój sektora MSP jest system podatkowy. Państwo może w tym względzie stosować różne instrumenty, aby stymulować rozwój przedsiębiorczości. Wśród nich w ostatnich latach w Polsce znalazły się: stopniowe obniżanie stóp podatku dochodowego, możliwość stosowania uproszczonych form opodatkowania, mniejsza częstotliwość wpłat zaliczek na podatek dla małych przedsiębiorców, wyłączenie z konieczności opodatkowania podmiotów o najniższych przychodach, ulgi inwestycyjne środków trwałych. Większość z tych przepisów obowiązywała w przeszłości, teraz wiele z nich zostało już zniesionych, co niewątpliwie przyczyniło się do zahamowania wzrostu sektora. Firmy nie mogą już, na przykład, korzystać z ulg inwestycyjnych, coraz więcej rodzajów działalności jest wykluczonych z możliwości uproszczonej formy wyliczania i odprowadzania podatku dochodowego. Podatkiem od towarów i usług natomiast objęte zostały nowe grupy przedsiębiorstw (ETEL 2008).

W przypadku wielu podatków MSP traktowane są przez ustawy podatkowe tak samo jak duże przedsiębiorstwa. Nie mają one specjalnych zasad naliczania, czy płacenia podatków, ani możliwości skorzystania z uproszczeń, czy zwolnień.

Pewnym przełomem był rok 2003, kiedy wprowadzono nową, obniżoną stawkę podatku dochodowego od osób prawnych, wynoszącą 19%. Poza tym od 2004 roku osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą mogą wybrać liniowy podatek dochodowy o stopie 19%. Te długo oczekiwane zmiany przyczyniły się do zauważalnego wzrostu sektora MSP, jak i całej zbiorowości przedsiębiorstw.

Kolejnym aktem prawnym, bardzo istotnym dla przedsiębiorców jest Kodeks Pracy. Do roku 2002 przedsiębiorcy narzekali na zbyt restrykcyjne przepisy w zakresie zatrudnienia. Bardzo ograniczone możliwości czasowego zatrudnienia, zbyt duże trudności ze zwalnianiem pracowników zniechęcały do tworzenia nowych miejsc pracy. W obliczu niepewnej przyszłości właściciele małych i średnich przedsiębiorstw preferują elastyczne formy zatrudnienia (DASZKIEWICZ 2007).

Na rozwój MSP duży wpływ mają uwarunkowania makroekonomiczne. Główne czynniki tutaj to:

Małe i średnie przedsiębiorstwa działają w silnie konkurencyjnym otoczeniu. Silna konkurencja to czynnik zaliczany przez samych przedsiębiorców do głównych barier rozwoju. Małe i średnie firmy, żeby sprostać konkurencji, powinny wycofywać się z segmentów masowej produkcji, gdzie duże firmy mogą oferować niskie ceny, w kierunku produktów specjalistycznych, niszowych, gdzie miałyby przewagę dzięki jakości i innowacyjności. Niestety, poziom innowacyjności MSP jest niższy niż w dużych przedsiębiorstwach. Wiąże się to na pewno z innym czynnikami warunkującym rozwój MSP - dostępnością kapitału potrzebnego do badań i podnoszenia innowacyjności (MOSZKIEWICZ 2000).

Czynniki warunkujące przetrwanie i rozwój przedsiębiorstwa, takie jak wprowadzanie nowoczesnych technik zarządzania, wdrażanie systemów informatycznych, sprawny marketing i reklama - to nie tylko nakłady, ale też wiedza. Jednak małych i średnich przedsiębiorców cechuje często niedostateczny poziom wiedzy ekonomicznej i umiejętności prowadzenia działalności gospodarczej. Świadomość przedsiębiorców dotycząca alternatywnych źródeł finansowania jest bardzo ograniczona. W sytuacji ograniczonych funduszy na zdobywanie wiedzy, na wynajmowanie profesjonalnych doradców, przedsiębiorcy muszą posiadać wiedzę i predyspozycje do prowadzenia działalności gospodarczej. Ich brak istotnie hamuje rozwój sektora MSP (NEHRING A. 2008).

Małe i średnie przedsiębiorstwa wywierają obecnie znaczący wpływ na procesy ekonomiczne, społeczne i polityczne w Polsce. Za podstawowe korzyści o charakterze makroekonomicznym, związane z rozwojem i funkcjonowaniem MSP uznaje się:

    1. Źródła finansowania działalności sektora MSP

Każde przedsiębiorstwo posiada majątek trwały oraz obrotowy, który jest niezbędny do prowadzenia bieżącej działalności gospodarczej. Wydatki, które wiążą się ze sfinansowaniem poszczególnych składników majątku, mogą być finansowane z dwóch podstawowych źródeł:

Analiza tych źródeł wskazuje na to, że możliwości finansowania się przedsiębiorstw - przynajmniej w teorii - jest bardzo wiele. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że niektóre z wymienionych tu sposobów nie powodują w sposób bezpośredni dopływu gotówki do firmy, ale wpływając pośrednio na przepływy pieniężne (np. w przypadku wydłużenia terminów płatności) lub obniżając koszty działalności (np. franczyza) de facto powodują wzrost ilości wolnych środków pieniężnych (KRUPSKI 2003).

To z kolei pozwala na wykorzystanie ich w bieżącej działalności gospodarczej. Przyspieszenie obrotu kapitału, a także metody optymalizacji zobowiązań podatkowych, należą do rodzajów finansowania, które określić można mianem "inne". Wydają się one być swoistym połączeniem finansowania opartego na kapitałach własnych i kapitałach obcych, a ich podstawą są wiedza i umiejętności, pozwalające na odpowiednie zarządzanie przedsiębiorstwem. Ze względu na to, iż wyczerpujący opis tych rodzajów finansowania wymagałby ujęcia wielu zagadnień, które nie wiążą się bezpośrednio z tematem tej pracy, bądź też znacznie wykraczają poza jego ramy, nie zostaną one w niej opisane. Dominującą obecnie w Polsce formą finansowania sektora MŚP są środki własne.

Należy podkreślić, iż w Polsce zdecydowanie niewystarczające jest finansowanie zewnętrzne przedsiębiorstw. Bez tego zaś trudno spodziewać się wzrostu inwestycji, a w konsekwencji szybkiego i trwałego rozwoju gospodarczego. Badanie GUS pokazuje, że zdecydowanie najczęściej przedsiębiorcy, otwierając własną firmę, finansują jej działania ze środków własnych (86,5% przedsiębiorców w roku 2008 wobec 88,9% w roku poprzednim) lub środków ich rodzin. Korzystanie z pomocy kredytu bankowego to marginalna część przedsięwzięć. Korzystało z niego jedynie 4,1% przedsiębiorców (wobec 3,2% w roku 2007), a 3,6% przedsiębiorców wykorzystało także inne źródła finansowania, m.in. środki z Unii Europejskiej (14,9% w roku 2008). Ta bariera finansowa od lat ogranicza możliwości powstawania nowych, ale także rozwoju już istniejących firm (NEHRING A. 2008).

Do najczęściej wykorzystywanych sposobów finansowania działalności przedsiębiorstw należą: kredyt kupiecki, kredyt bankowy oraz leasing. Dominującą formę finansowania stanowią wśród nich zobowiązania handlowe.

Na rysunku 1 przedstawiono strukturę finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce.

0x01 graphic

Źródło: Opracowanie własne na podstawie B. Jaworska (25.04.2008), Procedury będą prostsze, Gazeta Prawna nr 81/2008.

Rysunek 1. Źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce

Nie jest to sytuacja korzystna, gdyż zwiększa ryzyko niewypłacalności przedsiębiorstwa oraz nie sprzyja akumulacji kapitałów, które są niezbędne do jego rozwoju. Coraz większą rolę wydają się również odgrywać dotacje z Unii Europejskiej, co w sposób bezpośredni związane jest z faktem wstąpienia Polski do struktur unijnych i uzyskaniem dostępu do funduszy strukturalnych. Obserwowany wzrost zainteresowania dotacjami, który przejawia się m.in. w lawinowo rosnącej liczbie składanych wniosków, pozwala oczekiwać, że ta forma finansowania będzie nabierać coraz większego znaczenia. Integracja z rynkiem wspólnotowym rodzi także nadzieje na szerszy rozwój finansowania typu venture capital. Jest to szczególnie istotne wobec trudności związanych z wykorzystaniem potencjału polskich naukowców, którzy nie posiadają środków niezbędnych do wdrożenia określonych rozwiązań w praktyce gospodarczej. Formami finansowania, które cieszą się zainteresowaniem w szczególności przedsiębiorstw będących w początkowej fazie rozwoju, są mikropożyczki oferowane przez fundusze pożyczkowe oraz leasing. Dają one możliwość pozyskania środków pieniężnych oraz dóbr trwałych bez konieczności posiadania określonego stażu działalności oraz zabezpieczeń, które byłyby niezbędne w przypadku ubiegania się o kredyt bankowy. Należy zaznaczyć, że leasing jest uniwersalnym źródłem finansowania, które wykorzystywane jest zarówno przez przedsiębiorstwa mikro, małe, jak i średnie czy duże. W przypadku leasingu występuje dodatkowo efekt tarczy podatkowej, która powoduje zmniejszenie zobowiązań z tytułu podatku - oczywiście przy założeniu, że firma jest rentowna. Istotnym atutem finansowania działalności poprzez leasing jest również możliwość spłaty zobowiązań z tytułu rat leasingowych, ze środków pieniężnych wygenerowanych dzięki użytkowaniu leasingowanego dobra - bez wpływu na strukturę właścicielską i związany z tym udział w zysku osób trzecich. Duże znaczenie ma również fakt, że zarządzanie przedsiębiorstwem pozostaje w 100 % w rękach dotychczasowych właścicieli (NEHRING 2008).

Realną szansę rozwoju dają także środki pozyskane w ramach istniejących funduszy strukturalnych. Wśród aktualnie realizowanych programów, największym zainteresowaniem przedsiębiorstw z sektora MŚP cieszą się dotacje dostępne w ramach funduszy strukturalnych - w szczególności tzw. działanie 2.3. "Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje" (Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw) oraz działanie 3.4. "Mikroprzedsiębiorstwa" (Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego).

Wsparciem w zakresie inwestycji mogą być objęte małe i średnie przedsiębiorstwa posiadające siedzibę na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, a także mikroprzedsiębiorstwa, jeżeli wykonują działalność gospodarczą od co najmniej 3 lat lub ich działalność oparta jest na wykorzystaniu zaawansowanych technologii o znaczącym potencjale rynkowym. Do kosztów kwalifikowanych zaliczane są wydatki poniesione w związku z realizowaną inwestycją, ale nie wcześniej niż kolejnego dnia po złożeniu wniosku o dotację we właściwej Regionalnej Instytucji Finansującej. Kwota wsparcia w zakresie inwestycji nie może być niższa niż 10 000 zł i nie wyższa niż 1 250 000 zł (w ramach danego projektu). Wsparcie w zakresie inwestycji przekraczające 125 000 zł udzielane jest pod warunkiem, że wnioskodawca sfinansuje inwestycję kredytem lub środkami pieniężnymi pochodzącymi z funduszu inwestycyjnego, w kwocie stanowiącej co najmniej 25 % kwoty wsparcia. Nie dotyczy to projektów finansowanych w drodze leasingu. Kwota wsparcia nie może także przekroczyć:

a) 30 % wydatków kwalifikowanych, jeżeli projekt realizowany jest w powiecie miasta Warszawa lub miasta Poznań,

b) 40 % wydatków kwalifikowanych, jeżeli projekt realizowany jest w powiecie miasta Kraków, Wrocław, Gdańsk, Gdynia lub Sopot,

c) 50 % wydatków kwalifikowanych, jeżeli projekt realizowany jest w innym powiecie (BARTNICKI 2009).

Private equity (PE) to inwestycje na niepublicznym rynku kapitałowym (czyli zakup udziałów/akcji w spółkach nie notowanych na giełdzie), służące osiąganiu dochodu poprzez średnio- i długoterminowe zyski z przyrostu wartości kapitału. Inwestor (firma zarządzająca funduszem typu private equity/venture capital) włącza się w zarządzanie przedsiębiorstwem będącym przedmiotem inwestycji, wskutek czego przedsiębiorstwo korzystające ze wsparcia traci częściowo niezależność, zyskując jednak w zamian pomoc w realizacji strategii rozwoju i w rozwiązywaniu problemów. Inwestycje private equity pozyskuje się w celu rozwoju nowego produktu lub technologii, zwiększenia kapitału obrotowego, poprawy bilansu lub innych większych wydatków. Private equity jest też pomocy do rozwiązywania kwestii związanych z dziedziczeniem i innymi zmianami właścicieli albo przy wykupie udziałów przez grupę zarządzającą (tzw. wykupie menedżerskim).

Venture capital (VC) jest jedną z odmian private equity. Są to inwestycje dokonywane we wczesnych stadiach rozwoju przedsiębiorstw, służące uruchomieniu przedsiębiorstwa lub jego ekspansji. Jest ważnym źródłem finansowania inwestycji dla firm o dużym potencjale wzrostu, szczególnie w obszarze nowych technologii. Terminów venture capital i private equity używa się często wymiennie.

Fundusz inwestycyjny typu private equity / venture capital gromadzi środki od wielu inwestorów, a następnie inwestuje je w papiery wartościowe spółek, zwykle spółek nienotowanych na publicznym rynku papierów wartościowych.. Niekiedy wykorzystanie zgromadzonych środków ogranicza się do konkretnego kraju lub regionu, do konkretnej branży, lub rodzaju transakcji. I tak na przykład, są fundusze inwestujące wyłącznie w spółki technologiczne, nieruchomości lub specjalizujące się w transakcjach wykupu.

Za koncepcją funduszu private equity stoi prosta myśl: wiele spółek potrzebuje więcej pieniędzy, niż jest w stanie wyłożyć indywidualny inwestor. Zatem fundusze private equity gromadzą środki od wielu inwestorów, a następnie powierzają je w zarządzanie zespołowi profesjonalistów. Zazwyczaj jest to grupa analityków, która ma za zadanie wyszukiwać, przygotowywać i przedstawiać inwestorom propozycje inwestycyjne w oparciu o pewne ściśle określone kryteria. Doświadczenie i profesjonalizm wspomnianego zespołu procentują w postaci wiarygodnej oceny stanu danej firmy i dokładnym wskazaniu potencjalnych źródeł zysku (SZCZEPANIAK 2009).

Rozpiętość kwot inwestowanych w poszczególne spółki i kapitałów w dyspozycji różnych funduszy na całym świecie jest ogromna. W Europie Środkowej zwykle stosuje się trzy kategorie dla oceny wielkości inwestycji: do trzech milionów dolarów, trzy do dziesięciu piętnastu milionów dolarów i powyżej tej kwoty, przy czym do funduszu częściej zgłaszają się przedsiębiorcy z zapotrzebowaniem niższym niż minimalny próg inwestycji funduszu, natomiast stosunkowo rzadko zdarza się, że popyt na finansowanie przekracza maksymalny pułap inwestycyjny funduszu. Przy inwestycjach bardzo wielkich nierzadko współpracuje kilka funduszy, z których każdy finansuje część transakcji.

Po jakimś czasie fundusz private equity będzie chciał sprzedać swój udział lub całą spółkę i wtedy właśnie nadejdzie moment realizacji zysków z inwestycji. Okres oczekiwania na zyski trwa zwykle od trzech do sześciu lat, ale w zależności od okoliczności, może być krótszy lub dłuższy. Nigdy jednak fundusz nie zostaje właścicielem udziałów na zawsze. Właściciele spółki, którzy podejmują rozmowy z funduszem private equity muszą zrozumieć kwestię o podstawowym znaczeniu: fundusz będzie ich partnerem tylko przez pewien określony czas.

Po tym jak fundusz private equity podejmie decyzję o inwestycji w spółkę, strony negocjują umowy, które określą ich wzajemne stosunki i ustanowią zasady współpracy po inwestycji. Powinny one dokumentować oczekiwania obu stron. Fundusze zwykle domagają się szeregu zabezpieczeń i uprawnień, bowiem chcą mieć pewność, że pieniądze będą mądrze wykorzystane, a ich inwestycja nie straci na wartości. Bywa, że spółka uznaje uprawnienia funduszu za zbyt daleko idące. Obawy spółki w tym względzie powinny być tym słabsze, im lepszą ma strategię działania i silniejszą motywację do jej wdrożenia. Warunki transakcji będą dla obydwu stron tym lepsze, im bardziej konkretna jest wizja i strategia spółki (SZCZEPANIAK 2009).

Inną formą kredytowania dostępną w coraz szerszym zakresie dla sektora MSP są kredyty. Kredyty są najczęściej stosowanym przez MSP zewnętrznym źródłem finansowania. Służą zarówno finansowaniu potrzeb rozwojowych (kredyty inwestycyjne) jak i działalności bieżącej (kredyty obrotowe). Podstawowym kosztem kredytu są odsetki, będące pewnym procentem od pożyczonej sumy płaconym bankowi przez kredytobiorcę. Oprócz tego banki pobierają dodatkowe prowizje i opłaty takie jak prowizja przygotowawcza czy prowizja od niewykorzystanego salda kredytu. Odsetki są zwykle płacone okresowo (miesięcznie, kwartalnie), niekiedy mogą być pobrane z góry za cały okres kredytowania w formie dyskonta, czasem mogą być płacone jednorazowo na koniec okresu kredytowania (DASZKIEWICZ 2007).

Kredyty inwestycyjne są to kredyty udzielane firmom na zrealizowanie konkretnego przedsięwzięcia inwestycyjnego. Może to być zbudowanie fabryki, nowa linia produkcyjna, ale także pojedyncza maszyna, urządzenie czy pojazd mechaniczny Przedmiotem kredytowania może być każdy środek zaliczany do majątku trwałego przedsiębiorstwa. Kredyty te są zwykle udzielane na okres powyżej roku, jednak nie dłuższy od okresu amortyzacji kredytowanego środka trwałego. W przypadku inwestycji, której okres realizacji jest rozłożony w czasie (np. budowa nowego zakładu) kredyt może być wypłacany transzami, a bank może chcieć monitorować przebieg inwestycji i uzależniać wypłacenie kolejnej transzy od właściwego spożytkowania poprzedniej. Spłata kredytu następuje zazwyczaj w ratach miesięcznych lub kwartalnych, których wysokość może być często przedmiotem negocjacji (na przykład niższe raty na początku, wyższą na końcu okresu kredytowania), często stosowana jest także karencja w spłacie, czyli odroczenie rozpoczęcia spłat kredytu na pewien czas potrzebny do osiągnięcia zdolności produkcyjnej. Należy jednak pamiętać, że odsetki są tak czy inaczej naliczane od aktualnego zadłużenia i kapitalizowane (naliczane są odsetki od narosłych odsetek), co spowoduje wzrost przyszłych obciążeń, nie należy więc okresu karencji niepotrzebnie przedłużać. Hanki w zależności od wielkości realizowanego przedsięwzięcia mogą wymagać od firmy różnych dokumentów takich jak: biznes plan, rachunek efektywności inwestycji, prognozy finansowe na okres kredytowania, a także stosowne opinie techniczne rzeczoznawców. Zabezpieczeniem spłaty kredytu może być hipoteka, zastaw rejestrowy lub przewłaszczenie majątku będącego przedmiotem kredytowania wraz z cesją stosownych polis ubezpieczeniowych na rzecz banku. W przypadku gdy środki te są nietypowe lub z innych przyczyn trudno zbywalne, albo uznane zostanie ryzyko inwestycji za wysokie bank zwykle będzie wymagał dodatkowego zabezpieczenia rzeczowego, poręczenia lub gwarancji. Dodatkowe zabezpieczenie będzie też z pewnością wymagane w przypadku firmy rozpoczynającej działalność (MOLO, BIELÓWKA 2008).

Kredyty obrotowe są przeznaczone do finansowania bieżącej działalności przedsiębiorstwa (składników majątku obrotowego). Są najczęściej kredytami krótkoterminowymi i mogą występować pod kilkoma postaciami.

Inną formą finansowania inwestycji ze środków zewnętrznych jest leasing. W porównaniu do kredytu jest on zwykle droższą (choć nic jest to regułą), ale za to łatwiej dostępną formą finansowania przedsięwzięć rozwojowych. Istnieją dwa podstawowe rodzaje leasingu: leasing operacyjny będący umową podobną do dzierżawy (leasingobiorca nic zalicza przedmiotu do swoich środków trwałych), oraz leasing finansowy w swej istocie zbliżony do kredytu. Wyższa cena leasingu wynika z faktu, że większość działających u nas firm leasingowych refinansuje się w bankach komercyjnych sprzedając im wierzytelności z tytułu umów leasingu. Opłata leasingowa zawiera zatem zysk zarówno banku jak i firmy leasingowej. Większa dostępność wynika z łagodniejszych procedur oceny klienta stosowanych przez firmy leasingowe, co w dużej mierze jest związane z tym, że leasingowany przedmiot przez cały czas trwania umowy jest własnością firmy leasingowej, która może go w przypadku zaniechania spłat leasingobiorcy odebrać (RZEŹNIK 2003).

Faktoring jest kolejną formą finansowania działalności przedsiębiorstwa. Polega on na wykupie przez wyspecjalizowaną firmę (faktora) od przedsiębiorstwa (faktoranta) wierzytelności z tytułu sprzedaży towarów lub usług do przedsiębiorstw, czyli jest jest jedną z form finansowania należności od odbiorców. Nic można go jednak zaliczyć do kredytów, ponieważ umowa faktoringowa nie powoduje powstania zobowiązania, a tylko przeniesienie (cesję) stwierdzonej fakturą należności korzystającej z faktoringu firmy na rzecz banku lub innej wyspecjalizowanej firmy zwanej faktorem. Wynagrodzeniem faktora jest pobierane z góry oprocentowanie w formie dyskonta, zależne od terminu płatności (zazwyczaj do 60 dni), oraz ewentualnie prowizja. Umowa faktoringu jest zawierana na pewien określony czas (zwykle do l roku), określana jest w niej także maksymalna kwota wykupionych jednocześnie wierzytelności faktoranta, (kwota ta nazywana jest limitem faktoringowym) Limit ten odnawia się w miarę płacenia przez dłużników za poprzednio wykupione wierzytelności. Umowa określa również minimalną kwotę pojedynczej faktury objętej wykupem. W praktyce występują dwa rodzaje faktoringu: faktoring pełny, w którym faktor przejmuje pełne ryzyko związane z odzyskaniem wierzytelności od dłużnika (i nie ma w tym względzie regresu w stosunku do faktoranta), oraz faktoring niepełny, gdzie faktorowi przysługuje prawo do regresu w stosunku do faktoranta w przypadku gdy dłużnik nic spłaca wierzytelności w określonym terminie. W tym wypadku faktorant musi zapłacić całą kwotę faktorowi i samemu zająć się windykacją należności od dłużnika. Oczywiście korzystniejszym dla firmy wariantem jest faktoring pełny, jednak wiąże się on z większymi kosztami (faktor oczekuje premii za większe ryzyko). Poza tym w praktyce banki niechętnie zawierają umowy faktoringu pełnego (muszą w tym celu sprawdzać kondycję finansową każdego objętego nim odbiorcy), dlatego większość stanowią umowy faktoringu niepełnego. Mimo wszystko faktoring jest bardzo wygodnym źródłem finansowania bieżącej działalności dla małej i średniej firmy. (MAŁYSKO 2003)

Forfaiting jest zbliżoną do faktoringu formą finansowania. Służy także finansowaniu należności, z tym że są to należności związane z transakcjami eksportowymi i pochodzące od podmiotów zagranicznych. Wymagane jest w tym przypadku zabezpieczenie dodatkowe w formie udzielonej importerowi przez zagraniczny bank gwarancji, awalu na wekslu lub akredytywy z odroczoną płatnością. Franchising nie jest formą finansowania w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wspominamy o nim w tym miejscu dlatego, że może on w znacznym stopniu ułatwić rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej, a także ograniczyć początkowe koszty związane z inwestycjami, bieżącym finansowaniem działalności i marketingiem, a co za tym idzie zapotrzebowanie na zewnętrzne źródła finansowania. Franchising jest długoterminową umową udzielenia biorcy przez dawcę pozwolenia na używanie jego firmy tzn. nazwy, znaków towarowych, nazw handlowych, związanych z prowadzeniem działalności technologii i systemów dystrybucji, oraz udzielenie wszelkiej niezbędnej pomocy w tym zakresie. Dawcami są najczęściej duże, znane na rynku firmy, często są to międzynarodowe korporacje. Biorcami są natomiast prywatne firmy lub osoby dopiero rozpoczynające działalność gospodarczą. W systemie franchisingu działają firmy takie jak: Mc Donalds, Pizza I lut, Burger King, Benetton, Bata, Coca-Cola, Pepsi-Cola, Rema 1000, Ford i wiele innych międzynarodowych korporacji, a z firm polskich min: Orbis, Karen Notebook, Gabriel. Wynagrodzeniem dla dawcy, a kosztem dla biorcy są opłaty licencyjne i opłaty w formie stałych kwot miesięcznych lub określonego procentu od obrotów płacone na rzecz dawcy. (SIERPIŃSKA, WĘDZKI 2009)

Korzyści z franchisingu w kontekście finansowym to przede wszystkim:

Franchising jest zatem formą odpowiednią dla przedsiębiorców nie mających wizji stworzenia wielkiej firmy, chcących poprzestać na małym i przynoszącym przyzwoite dochody przedsiębiorstwie, ceniących bezpieczeństwo bardziej niż niezależność i w niewielkim stopniu skłonnych do ponoszenia ryzyka ((SZCZEPANIAK 2009).

    1. Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej

Małe i średnie firmy mają niezwykle istotne znaczenie gospodarcze. Jako ważny element gospodarki, sektor MSP jest przedmiotem szczególnego zainteresowania państwa. Jego wyrazem jest podejmowanie działań w ramach polityki wobec małych i średnich przedsiębiorstw. Do opracowania zestawu środków, których działanie gwarantowałoby wzrost i rozwój sektora MSP, niezbędne jest rozpoznanie przyczyn podstawowych utrudnień w działalności małych i średnich przedsiębiorstw, barier utrudniających sprawne funkcjonowanie i powiększanie rozmiarów działalności.

Podstawowe bariery w rozwoju małych firm to:

Badania ankietowe oraz informacje uzyskane od przedstawicieli środowiska przedsiębiorców, przedstawione w dokumencie dotyczącym polityki rządu wobec MSP przyjętym w 2003 r., jako najbardziej istotne bariery rozwoju małych przedsiębiorstw wskazały (Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce narodowej, MPiH, Warszawa 2004):

Podobne zjawiska hamujące rozwój małych i średnich przedsiębiorstw zidentyfikowano w roku 2008. Według instytucji badających problem a także samych

przedsiębiorców, podstawowe trudności dotyczą (Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach2007-2008, MPiH, Warszawa):

• barier rynkowych,

• barier wynikających z dostępu do kapitału,

• barier wynikające z polityki państwa wobec MSP,

• barier prawnych,

• barier wynikających z braku dostępu do informacji.

Inne zestawienie, opierające się na opiniach przedsiębiorców, formułuje listę

głównych barier w następujący sposób:

• brak kapitału,

• wysokie podatki,

• ograniczenia prawno-administracyjne,

• brak środków pomocowych,

• brak pomocy ze strony lobby,

• niedostateczny popyt,

• brak wykwalifikowanych pracowników,

• problemy z kontrahentami,

• nieściągalność długów.

Bariery rozwoju przedstawione powyżej, w znacznej części dotyczą tych samych problemów. Specyfika polskich realiów powoduje pojawienie się trudności związanych z zawiłościami systemu podatkowego i prawnego. Również inne badania prowadzone nad problemami rozwoju małych przedsiębiorstw, jako podstawowe bariery przedstawiają brak kapitału, wysokie podatki, brak szeroko rozumianej pomocy, niedostateczny popyt.

Dokument określający kierunki działań rządu wobec sektora MSP do roku 2015, formułuje zbiór tez dotyczących czynników determinujących rozwój sektora MSP. Zdaniem twórców dokumentu, jednym z głównych czynników rozwoju sektora jest dostęp do kapitału. Zaakcentowano również rolę systemu finansowo- podatkowego, jako czynnika wspomagającego rozwój sektora, determinującego wielkość inwestycji oraz stopień rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Jednocześnie uznano, że dostęp małych firm do źródeł finansowania jest w Polsce niewystarczający.

Również system podatkowy nie tworzy, zdaniem twórców, wspomnianego dokumentu, zachęt do gromadzenia środków i dokonywania inwestycji. Zatem zarówno trudności związane z dostępem do kapitału jak i brak wspierania inwestycji, badań wdrożeniowych stanowią w czynniki hamujące rozwój sektora MSP (MROCZEK 2008).

Za istotne przeszkody rozwoju małych przedsiębiorstw uznane zostały również utrudnienia biurokratyczne. Reasumując: wydaje się, że główne problemy i bariery rozwoju MSP można usystematyzować następująco:

Związane są z koniecznością wykonywania przez prowadzących przedsiębiorstwa zarówno prac związanych bezpośrednio z profilem działalności firmy, jak i związanych z zarządzaniem, marketingiem, księgowością i in. Zaniedbania, wynikające z braku wszechstronnej wiedzy lub właściciela-menedżera, skutkują zwykle poważnymi utrudnieniami w rozwoju przedsiębiorstwa. Pośrednio, część z tych problemów powodowana jest przez skomplikowany system prawny i fiskalny obowiązujący w Polsce.

Bariery wynikające z niedostatecznej informacji - może ona dotyczyć wielu dziedzin:

Bariery rynkowe należy rozumieć jako ogół niekorzystnych zjawisk związanych z otoczeniem rynkowym podmiotów gospodarczych. Dotyczą one zwłaszcza małych przedsiębiorstw wrażliwych na ogólną sytuację ekonomiczną; szczególnie na spadek popytu powodujący zmniejszanie się liczby klientów, zmniejszanie liczby zamówień. Małe firmy są często wystawiane na działanie coraz ostrzejszej konkurencji, będącej wynikiem coraz szerszego importu dóbr, a także efektów bezpośrednich inwestycji zagranicznych Dodatkowo, w obliczu rosnącej konkurencji niezbędne stają się działania mające na celu poszukiwania nowych rynków, nowych odbiorców, co z kolei wymaga angażowania środków pozwalających na dostosowanie do nowych sytuacji. Ponieważ małe przedsiębiorstwa często nie dysponują odpowiednimi zasobami, przegrywają w konfrontacji z firmami dużymi szczególnie, że ze względu na swą wielkość dysponują znacznie mniejszymi możliwościami oddziaływania zarówno za dostawców, jak i na potencjalnych odbiorców .

Zjawisko to jest szczególnie dobrze zauważalne w sektorze handel i naprawy, zdominowanym dotychczas przez firmy małe. W związku z ekspansją dużych firm handlowych, zarówno udział w wartości dodanej, jak i dynamika powstawania nowych przedsiębiorstw (w porównaniu z pozostałymi sektorami) spada.

Kolejnym, niekorzystnym szczególnie dla firm małych zjawiskiem, jest spadek obrotów w handlu z odbiorcami zagranicznymi. Wynika on zarówno z ograniczeń w przyjazdach turystów ze wschodu jak również spowodowany jest rozbudową wzdłuż granic sieci supermarketów, które „odbierają” klientów targowiskom, będącym do niedawna głównymi ośrodkami przygranicznej wymiany handlowej - domeny małych firm (MROCZEK 2008).

W kontekście przygotowania polskich MSP do działalności w warunkach konkurencji międzynarodowej należy zauważyć, że nisze rynkowe, obecnie zagospodarowane przez małe i średnie firmy, staną się, w wyniku łączenia rynków, przedmiotem zainteresowania przedsiębiorstw dużych18. Może to spowodować zaostrzenie konkurencji a w konsekwencji, znaczne pogorszenie sytuacji małych przedsiębiorstw, często nie będących w stanie konkurować z firmami dużymi.

Istotnym wydaje się również zwrócenie uwagi na rozwój sieci powiązań kooperacyjnych między małymi a dużymi firmami. W Polsce jest ona stosunkowo słabo rozwinięta. Znaczna liczba małych przedsiębiorców postrzega firmy duże jako konkurencję, a nie jako potencjalnych partnerów.

Podstawowym problemem małych przedsiębiorstw jest ograniczony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania. Fakt ten dotyczy zarówno pozyskiwania funduszy na rozpoczęcie działalności jak i finansowania inwestycji. Problem ten jest tym istotniejszy, im mniejsze jest przedsiębiorstwo ubiegające się o dostęp do środków finansowych. Jednocześnie koszt pozyskania kapitału w przypadku firm małych jest wyższy niż w przypadku przedsiębiorstw większych.

Głównym jednak problemem małych przedsiębiorstw w ubieganiu się o kredyt jest wymagany przez instytucje finansujące poziom zabezpieczeń. Jest to szczególnie uciążliwe w przypadku przedsiębiorstw rozpoczynających działalność. Jako kolejne utrudnienia wymieniane są: wysokie oprocentowanie oraz skomplikowane procedury związane z procedurami ubiegania się o kredyt. Warto zauważyć, że problemy finansowe są jednym z głównych czynników wpływający na niski stopień nowoczesności, wielu szczególnie małych przedsiębiorstw (SZCZEPANIAK 2009).

Kolejną przyczyną problemów finansowych, szczególnie firm najmniejszych, są wydłużone, często przekraczane terminy płatności za towary i usługi. Firmy małe, w obliczu rosnącej konkurencji, zmuszone są do przyjmowania warunków dotyczących płatności ustalanych przez firmy duże. Często też, w obawie o utratę klienta, nie dochodzą swych praw na drodze sądowej w przypadkach, gdy dłużnicy nie regulują swych należności w terminie.

Z prowadzeniem działalności gospodarczej związanych jest szereg obciążeń, postrzeganych przez „małych” przedsiębiorców jako bariery w rozwoju firm. Należy do nich poziom kosztów pośrednich związanych z zabezpieczeniem społecznym, oraz pozostałymi koszty socjalnymi, które są dotkliwym obciążeniem dla małych firm i jednocześnie przyczyną zatrudnienia „na czarno”. Dodatkowo, niekorzystnym dla krajowych przedsiębiorców jest fakt, że obciążenia te są w Polsce wyższe, niż w krajach Unii Europejskiej. Obecnie koszty pozapłacowe związane z zatrudnieniem wynoszą w Polsce ponad 80%. Koszty te są wymieniane jako jedna z głównych przyczyn braku powiększania zatrudnienia, a nawet jego redukcji (KRUPSKI 2003).

Kolejnym problemem jest skomplikowany system podatkowy, szczególnie w części dotyczącej ulg i zwolnień. Mnogość aktów prawnych, rozporządzeń, niejednokrotnie niejasnych, wymagających wykładni, stanowi poważną trudność dla przedsiębiorców, szczególnie drobnych. Podobny problem dotyczy regulacji prawnych.

Poważną trudnością dla prowadzących działalność gospodarczą są często zmieniające się przepisy oraz utrudniony dostęp do tekstów obowiązujących rozwiązań prawnych. Zmusza to niejednokrotnie właścicieli firm do zatrudniania, bądź korzystania z usług specjalistów z dziedziny prawa czy księgowości, co z kolei powoduje wzrost, często znaczny, kosztów prowadzenia działalności gospodarczej.

Ponadto, jako restrykcyjne postrzegane są przepisy prawa związane z zatrudnieniem, bezpieczeństwem higieną pracy. Jednocześnie małe przedsiębiorstwa napotykają bariery związane z biurokracją oraz nadmiernie rozbudowanymi procedurami administracyjnymi. Najczęściej, krytycznie przez przedsiębiorców oceniane są:

Kolejna uciążliwość dotyczy wykonywania prawa. Związana jest z tym podstawowa trudność - procedury sądowe w Polsce są długotrwałe. Dotyczy to zarówno postępowań w sprawach cywilnych jak i rejestrowych. Długotrwałe oczekiwanie na orzeczenie lub wyrok, czy wreszcie długotrwała egzekucja postanowień, niejednokrotnie przerasta (najczęściej z przyczyn finansowych) możliwości małej firmy. Ten sam problem dotyczy kosztów postępowań, które często są zbyt wysokie dla małych firm (BŁAWAT 2004).

Tabela 1

Katalog ograniczeń działalności małych i średnich przedsiębiorstw

Typologia barier

Determinanty rozwoju MŚP

brak skutecznej ochrony dóbr własnych w postaci znaku firmowego

nieznajomość przepisów unijnych

Bariery ekonomiczne

polityka fiskalna rządu 

dostępność do usług finansowych 

poziom stawek amortyzacyjnych uniemożliwiający odtworzenie majątku

relatywnie wysoki udział kosztów pracy, z uwagi na poziom stawek składek na ubezpieczenie społeczne

cena kredytów bankowych

Bariery zarządzania

nieznajomość nowoczesnych technik zarządzania

brak umiejętności wykorzystania informacji z otoczenia

brak skłonności do uczenia się

Bariery kadrowe

wysoka fluktuacja pracowników

niskie kwalifikacje kadry

Bariery edukacyjne 

brak systemu kształcenia w zakresie small businessu

niski stopień wykorzystania internetu

niedostateczny dostęp do informacji gospodarczej

Bariery społeczne

brak akceptacji rozwarstwienia społecznego

niedostateczna kultura przedsiębiorczości 

Źródło: K. Krajewski, Determinanty rozwoju MŚP, Referat na konferencję "Małe i średnie przedsiębiorstwa na tle przeobrażeń systemowych w polskiej gospodarce", Warszawa 25 maj2007 r.

Małe i średnie firmy ograniczone przeróżnymi barierami, dysponując nikłymi zasobami finansowymi, aby uczestniczyć w grze rynkowej muszą jednak inwestować i rozwijać się. Ich właściciele muszą być twórczy i kreatywni w poszukiwaniu nisz rynkowych oraz nowych możliwości. Wszystko to powoduje, że od początku lat dziewięćdziesiątych małe i średnie przedsiębiorstwa odgrywają znaczącą rolę w gospodarce państwa, niektórzy naukowcy i praktycy określają ten fenomen gospodarczy nazywając MSP lokomotywami procesu transformacji polskiej gospodarki

ROZDZIAŁ 2

CHARAKTERYSTYKA SEKTORA MSP W POLSCE

2.1. Ogólne pojęcie przedsiębiorstwa, przedsiębiorcy i przedsiębiorczości

W ujęciu obowiązującego w Polsce prawa działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły (Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej art. 2 ( Dz.U. 2004 Nr 173 poz. 1807)).

Pojęcie przedsiębiorstwa nie jest jednolicie definiowane i interpretowane. Przyczyn takiej różnorodności jest kilka. Pierwszą z nich stanowi odmienne podejście do tego pojęcia różnych dyscyplin naukowych. Problemem tym zajmują się przede wszystkim następujące nauki: teoria ekonomii, nauki o zarządzaniu, cybernetyka, socjologia, prawo. Drugą jest jego inne usytuowanie w gospodarce naukowej oraz różny zakres jego samodzielności decyzyjnej w zależności od ustroju polityczno-gospodarczego. Chodzi tu w szczególności o odmienny stan w gospodarce nakazowo-rozdzielczej i w gospodarce rynkowej, która wykazuje zróżnicowanie co do kraju czy kontynentu. Mają one określony wpływ na zadania jakie są stawiane przedsiębiorstwom oraz warunki ich działania, a także w sposób pośredni na samo definiowanie tego pojęcia. Kolejną przyczyną zróżnicowania pojęcia przedsiębiorstwo upatruje się w dużym ich zróżnicowaniu w zależności od: wielkości, formy własności, statusu prawnego, typu, rodzaju działalności. Natomiast czwartą są duże przemiany w przedsiębiorstwach, które dokonują się stosownie do potrzeb rozwoju gospodarczego (BŁAWAT 2004).

Przedstawiając istotę przedsiębiorstwa należy również zwrócić uwagę na dwa ujęcia przedsiębiorstwa: podmiotowe i przedmiotowe. W pierwszym postrzegane jest jako podmiot prawa i obowiązków, jakie powstają z racji prowadzenia działalności gospodarczej. Stanowi ono jednostkę gospodarczą wyodrębnioną pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym. Przez co jest organizacją, która wykonuje funkcje gospodarowania, prowadzi działalność gospodarczą rozumianą jako działalność wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa wykonywana w celach zarobkowych oraz na własny rachunek podmiotu.

Natomiast w drugim znaczeniu przedsiębiorstwo to ogół składników majątkowych, jakie tworzą jego gospodarczą bazę. Składa ono się w tym przypadku z elementów majątkowych o charakterze materialnym oraz firmy, która jest rozumiana jako nazwa przedsiębiorstwa. Składnik stanowi także struktura organizacyjna, czyli sposób powiązania ze sobą wszelkich elementów przedsiębiorstwa w jedną, spójną całość i związane z tym koszty organizacji.

Najwłaściwsza definicja przedsiębiorstwa brzmi następująco: Jest to jednostka

(podmiot) prowadząca działalność gospodarczą, dążąca do zaspokojenia potrzeb innych

podmiotów życia społecznego (osób i/lub instytucji) przez wytwarzanie produktów i/lub

świadczenia usług, przy czym działalność ta jest motywowana chęcią uzyskania korzyści

majątkowych i prowadzona samodzielnie na ryzyko właściciela czy właścicieli (DACH 2001).

Przedsiębiorstwo rozumiane jest jako jednostka gospodarcza mająca osobowość prawną, wyodrębnioną pod względem ekonomicznym, organizacyjnymi i terytorialnym, nastawiona na osiąganie zysku ze swej działalności produkcyjnej i/Iub usługowej oraz dysponująca określonym majątkiem. Przedsiębiorstwo jest podmiotem gospodarczym produkującym i (lub) sprzedającym - na rachunek i ryzyko właściciela - dobra i (lub) usługi, którego wyłącznym lub jednym z wielu celów jest osiąganie zysków (DASZKIEWICZ 2007)

Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej (Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej art. 2 ( Dz.U. 2004 Nr 173 poz. 1807)

Termin „przedsiębiorczość” po raz pierwszy pojawił się na przełomie XVIII i XIX wieku. Początku zainteresowań naukowych i badawczych nad przedsiębiorczością, należy upatrywać w rewolucji przemysłowej oraz pionierach rodzącego się kapitalizmu. Związane to było z tworzeniem się w ówczesnym czasie nowych form gospodarowania, zarządzania oraz ekonomizacją życia społecznego, poprzez odpowiednie wykorzystanie potencjału kapitałowego, technicznego, surowcowego oraz ludzkiego. Alokacji kapitału towarzyszyło spore ryzyko. Wiązało się ono z szansą na szybkie zwielokrotnienie zysku, ale równie często powodowało także upadek i bankructwo. Przedsiębiorczość objaśniona został w dziełach przedstawicieli ekonomicznej i społecznej myśli liberalnej. Za prekursorów uznaje się: A. Smitha, J. B. Saya i J. Schumpetera. (POTOCKI 2005)

Przedsiębiorczość jest pojęciem wieloznacznym. Jedna z definicji przedsiębiorczości określa ją mianem gotowości i zdolności podejmowania oraz rozwiązywania w sposób twórczy pojawiających się problemów oraz umiejętność adaptacji do zmian w otoczeniu. Stymulatorem dynamicznego rozwoju przedsiębiorczości i powstawania małych firm skłonnych do podjęcia ryzyka gospodarczego na własny rachunek jest sytuacja panująca na rynku pracy.

Przedsiębiorczość jest przeciwieństwem oczekiwania, zniechęcenia i bierności w rozwiązywaniu trudnych sytuacji życiowych. Polscy przedsiębiorcy musieli się w latach 1945-1989 zmagać z lansowaną przez ówczesną władzę teorią wyższości gospodarki socjalistycznej nad kapitalizmem w rozwoju gospodarczym kraju. Kandydaci na przedsiębiorców w latach 1947-1980 mieli utrudnione zadanie, aby zrealizować swoje marzenia o pracy we własnej firmie. Mimo, że cywilizowany świat dawno się przekonał, że jedynie słuszną drogą rozwoju gospodarczego kraju jest wolny rynek, kierowany prawidłami niewidzialnej ręki; w Polsce dopiero ustawa z dnia 23 grudnia 1998 r. o działalności gospodarczej wywołała eksplozję przedsiębiorczości. Zmiany nastawienia władz państwowych w latach 1919-1999 do przedsiębiorczości ilustruje tabela 1.

Tabela 1

Losy prywatnej przedsiębiorczości w Polsce w latach 1919-1999

Rok 

Cechy charakterystyczne okresu

Sektor do-minujący

Do 1939

systematyczny rozwój prywatnych firm

prywatny

1939-1945

rozwój drobnego handlu wymuszony sytuacją ludności w okresie II wojny światowej

x

1945-1946

reaktywowanie zakładów przez przedwojennych właścicieli

prywatny

1946 

nacjonalizacja przemysłu i drobnej wytwórczości

państwowy

1947-1955

piętnowanie osób przedsiębiorczych i kułactwa

państwowy

1956-1970

walka aparatu podatkowego z przejawami kapitalizmu

państwowy

1971-1980

odwilż dla działalności prywatnych właścicieli, ciche przyzwolenie na kapitalistyczne zapędy społeczeństwa 

państwowy

1981-1988

wzrost liczby podmiotów gospodarczych, często ze względów politycznych ( dla osób represjonowanych było to jedyne źródło pracy)

państwowy

1989-1998

żywiołowy rozwój drobnych form gospodarowania

prywatny

1999 -

MŚP "organizacją uczącą się" życzeniowe podejście

prywatny

Źródło: K.Krajewski, Kreowanie miejsc pracy w małych i średnich przedsiębiorstwach, Wynagrodzenia nr 19/1999r. dodatek miesięczny nr 9

Przedsiębiorczość - to cecha działania zmierzającego do zapewnienia racjonalnej i efektywnej koordynacji zasobów gospodarczych firmy. W praktyce pojęcie przedsiębiorczość rozumiane jest jako forma pracy lub jako czwarty (obok pracy, ziemi i kapitału) czynnik produkcji. Główne cechy przedsiębiorców to przede wszystkim umiejętność dostrzegania potrzeb i doskonalenia pomysłów, zdolności do wykorzystywania nadarzających się okazji oraz gotowość do podejmowania ryzyka. O przedsiębiorczości można mówić w dwóch wymiarach:

  1. jako proces: (akt tworzenia i budowanie czegoś nowego, nowego przedsiębiorstwa). Przedsiębiorczość to zorganizowany proces działań ukierunkowany w danych warunkach na wykorzystanie nowatorskiego pomysłu w celu generowania korzyści na rynku. W procesie budowania podkreśla się:

  1. jako zespół cech: opisujących szczególny sposób postępowania człowieka. Przedsiębiorczość wyróżnia się:

W nieco szerszym znaczeniu przedsiębiorczość to cecha, a właściwie zespół cech psychicznych warunkujących bycie dobrym przedsiębiorcą, tzn. osiąganie sukcesów w kierowaniu przedsiębiorstwem. (SMID 2000).

Przedsiębiorczość nie polega głównie na uzyskiwaniu maksimum korzyści z wykorzystywania tego, co istnieje, lecz na ciągłym stwarzaniu czegoś nowego - jest ona innowatorstwem. „Rozwój przedsiębiorczości, jako podstawy ekspansji gospodarczej krajów europejskich i pozaeuropejskich, jest związany z tymi okresami historii gospodarczej, w których powstawały warunki do nagromadzania kapitału handlowego, przemysłowego i bankowego oraz w których mogła się rozwijać ludzka zdolność do racjonalnego gospodarowania. Miejscami występowania przedsiębiorczości są przede wszystkim przedsiębiorstwa, lecz także gospodarstwa domowe, instytucje administracyjne i cały rynek, a więc sfera codziennych kontaktów tych, którzy kupują z tymi, którzy wytwarzają i sprzedają.” (MAREK 1998)

Przedsiębiorczość jest indywidualną cechą ludzkiej osobowości, wyróżniającej się inteligencją, innowacyjnością, umiejętnością dostrzegania uwarunkowań i związków zachodzących między zjawiskami gospodarczymi i zdolnością do organizowania działalności handlowej, przemysłowej i usługowej zapewniającej przewagę dochodów nad kosztami ich uzyskania.. Przedsiębiorczość jest nowatorstwem polegającym na poszukiwaniu odmienności w porównaniu z tym, co robią inni, znajdowaniu bardziej skutecznych sposobów działania na rynku, dających wyższą użyteczność produktów i usług oraz większą efektywność gospodarowania. Jest ona ze swej natury działalnością konkurencyjną, w stosunku do postępowania innych przedsiębiorstw.” (SMID 2000)

Według A. Isachsena i C. Hamiltona "przedsiębiorczość jest ekonomicznym "pulsem" społeczeństwa, który odmierza rytm i sposób zaspokajania potrzeb. Przedsiębiorczość zapewnia, że decyzje ekonomiczne mogą być koordynowane zgodnie z najlepiej pojętym interesem uczestników rynku. Dzieje się tak dlatego, że człowiek ekonomiczny, jako konsument, znając wysokość cen i własnych dochodów, kieruje się jak najwyższą użytecznością, a człowiek ekonomiczny jako producent, znając wysokość cen i własne możliwości produkcyjne, dąży do jak najwyższego zysku wykorzystując efektywnie posiadane zasoby. Przedsiębiorczość jest w najbardziej pozytywnym znaczeniu procesem samoniszczącym, ponieważ nowe pomysły przyciągają imitatorów, którzy nasycając rynek eliminują krótkookresowe zyski; nowe działania przedsiębiorcze, niszcząc stare rynki i produkty dostarczają nowych, korzystnych dla nabywców wartości. Przedsiębiorczość jest podstawą i warunkiem innowacyjnego rozwoju gospodarki, podnoszenia życia społeczeństwa oraz indywidualnej zamożności. Zapewnia wzrost dochodów ludności, a zwłaszcza przedsiębiorczych"(SMID 2000).

2.2. Pojęcie i istota małych i średnich przedsiębiorstw

Wyróżnia się dwa sposoby określania wielkości przedsiębiorstw. Są to kryterium ilościowe, które wykorzystuje bezwzględne miary wielkości, taki jak np. liczbę zatrudnienia, wartość majątku trwałego, wartość obrotów itd., oraz pewne względne miary wielkości np. udział sprzedaży firmy na danym rynku. Stosowane jest także kryterium jakościowe, opisujące stan lub miejsce przedsiębiorstwa wśród innych zaliczanych do innej kategorii np. do firm dużych. Rzadko wyróżnia się kategorię małych i średnich przedsiębiorstw wyłącznie na podstawie jednego z tych kryteriów. Najczęściej przyjmuje się kilka z nich na raz.

Szczególnie interesujące są kryteria uwzględniające strukturę zarządzania lub cechy klasy społecznej, do której zalicza się właściciela przedsiębiorstwa. Autor pierwszej koncepcji Peter Drücker stwierdził, że wszystkie czynniki, które decydują czy jest ono duże, czy małe, są skupione na strukturze zarządzania, a także zachowaniach wymaganych od różnych organów kierowniczych oraz zasięgu, w jakim zarząd organizuje przedsiębiorstwo poprzez planowanie i myślenie. Z tego wynika, iż struktura zarządzania stanowi jedyne wiarygodne kryterium jego rozmiaru. Przedsiębiorstwo jest tak duże jak struktura kierownicza wymagana w nim.

Druga koncepcja za punkt wyjścia przyjmuje tezę o wyodrębnieniu ze struktury społecznej klasy średniej, której część tzw. ekonomicznie samodzielna klasa średnia wykształciła typowy dla niej, odrębny rodzaj przedsiębiorstw, gdzie leży ekonomiczna i prawna samodzielność właściciela. Takie przedsiębiorstwa charakteryzują się następującymi cechami jakościowymi:

Listę cech, jaką stosuje się w różnych definicjach można dowolnie wydłużać, oczywiście w zależności od celu i osoby, która definiuje to pojęcie. Różne względy przemawiają za tym, aby kryteria jakościowe zostały uzupełnione kryterium ilościowym. Ta zasada została zastosowana w Raporcie Boltona, który zalicza do małych przedsiębiorstw te podmioty, które:

Obok tego raport zawiera trzy dodatkowe cechy, jakie decydują, czy dane przedsiębiorstwo jest małe i średnie:

Biorąc pod uwagę potrzeby procesu transformacji należy przyjąć, że główny wysiłek powinien zmierzać w kierunku takiego operowania pojęciem sektora MSP, które będzie miało największy walor użytkowy przy wytaczaniu i wdrażaniu polityki wsparcia rozwoju tego sektora. W wyniku tego wśród kryteriów jakościowych definicja małego i średniego przedsiębiorstwa powinna zawierać takie oto czynniki:

W przypadku kryterium ilościowego można podzielić przedsiębiorstwa wg liczby zatrudnionych osób:

Klasyfikacja ta jednak nie jest ściśle obowiązująca dla każdego kraju. Na przykład

amerykańska Small Business Administration (SBA) przyjęła następujące kryteria podziału

małego biznesu:

Kraje opracowują okresowe raporty dotyczące stanu sektora MSP, do celów tych analiz przyjmuje się kryterium liczby zatrudnionych i dodatkowo dzieli się je na:

Polskie ustawodawstwo przez długi czas nie zawierało jednolitej definicji MSP. Dopiero wymóg przystosowania naszego prawa do unijnego spowodował wprowadzenie tych pojęć. Za małego przedsiębiorcę uważa się, przedsiębiorcę, który w poprzednim roku obrotowym:

Natomiast za średniego uważa się przedsiębiorcę, nie będącego małym przedsiębiorcą, który w poprzednim roku obrotowym:

Ustawodawca nie przewidział kategorii mikroprzedsiębiorstw. Praktyczną użyteczność mają te definicje i systemy klasyfikacji, które odpowiadają konkretnym potrzebom definiującego oraz mogą:

Podstawowe cechy wyróżniające małe i średnie przedsiębiorstwa przedstawiono w tabeli 2

Tabela 2

Cechy wyróżniające małe i średnie przedsiębiorstwa oraz duże przedsiębiorstwa

Cechy MŚP

Cechy dużego przedsiębiorstwa

Działanie na podstawie własnej intuicji właściciela lub wynajętego menedżera

Wykorzystanie nowoczesnych metod i technik zarządzania

Relatywnie niski poziom wykształcenia kadry

Wysoki poziom wykształcenia managementu

Przewaga decyzji operacyjnych

Przewaga decyzji strategicznych

Możliwość funkcjonowania bez posiadania osobo-wości prawnej

Posiadanie osobowości prawnej

Częste łączenie funkcji właściciela i menedżera

Zarządzanie przez wynajętą kadrę menedżerską

Podejmowanie decyzji znaczących dla firmy przez właściciela lub właścicieli

Podejmowanie decyzji na podstawie opinii zespołu doradców

Prowadzenie działalności na małą skalę i w przeważającej części o zasięgu lokalnym

Duży wolumen sprzedaży i zasięg co najmniej ogólnopolski

Niezależność firmy od innych podmiotów

Liczne powiązania organizacyjne i kapitałowe 

Brak dostępu do źródeł finansowania immanent-nych dla rynku kapitałowego 

Możliwość wykorzystania różnych instrumentów rynku kapitałowego

Względnie mały udział w rynku

Znaczący udział w rynku

Niskokapitałochłonny rozwój

Inwestycje wysokonakładowe

Mała dbałość o image firmy, wynikająca w wielu przypadkach z braku wiedzy z zakresu marketingu

Wykorzystanie nowoczesnych technik tworzenia wizerunku firmy

Funkcjonowanie kierownictwa na zasadzie "straży pożarnej"

Działania firmy oparta na przyjętej strategii rozwoju i strategiach cząstkowych

Śladowy udział eksportu

Rozwinięta działalność exportowa

Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Krajewski, Determinanty rozwoju MŚP, Referat na konferencję "Małe i średnie przedsiębiorstwa na tle przeobrażeń systemowych w polskiej gospodarce", Warszawa 25 maj2007 r.

    1. Rodzaje przedsiębiorstw

Ze względu na charakter działalności przedsiębiorstwa można podzielić na:

Przedsiębiorstwa produkcyjne

Przedsiębiorstwa świadczące usługi

Ze względu na liczbę pracowników przedsiębiorstwa dzielimy na:

Z punktu widzenia własności, podstawowym kryterium podziału przedsiębiorstw jest rozróżnienie na sektor publiczny i sektor prywatny.

Do sektora publicznego zalicza się:

Z kolei w sektorze prywatnym wyróżnia się:

Kryterium formy organizacyjno-prawnej przedsiębiorstw pozwala wyróżnić:

Z punktu widzenia formy organizacyjno-prawnej w sferze gospodarowania funkcjonuje jeszcze wiele innych podmiotów (choć nie zalicza się ich wprost do przedsiębiorstw), wśród których wymienić można, m.in.:

W sferze samorządowych i państwowych jednostek organizacyjnych wyróżnić dodatkowo można:

Z punktu widzenia statystyki gospodarki, bardzo istotne znaczenie ma podział przedsiębiorstw według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). Klasyfikacja ta systematyzuje w sposób hierarchiczny wszystkie działalności występujące w gospodarce narodowej z punktu widzenia przedmiotowego. W ramach PKD wyodrębnia się 17 sekcji, 60 działów, 222 grupy, 503 klasy i 647 podklas. W tabeli nr 3 przedstawiono nazwy 17 sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności.

Tabela 3

Polska klasyfikacja Działalności

Oznaczenie PKD

Nazwa sekcji PKD

A.

Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo

B.

Rybołówstwo i rybactwo

C.

Górnictwo i kopalnictwo

D.

Przetwórstwo przemysłowe

E.

Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę

F.

Budownictwo

G.

Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego

H.

Hotele i restauracje

I.

Transport, gospodarka magazynowa i łączność

J.

Pośrednictwo finansowe

K.

Obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej

L.

Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne

M.

Edukacja

N.

Ochrona zdrowia i opieka społeczna

O.

Pozostała działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna

P.

Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników

Q.

Organizacja i zespoły eksterytorialne

Źródło: http://www.stat.gov.pl/klasyfikacje/pkd_07/pkd_07.htm (09.01.2010)

    1. Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej

W okresie przekształcenia polskiej gospodarki w gospodarkę rynkową właściwego znaczenia zaczynają nabierać małe podmioty gospodarcze. Małe przedsiębiorstwa, w przeciwieństwie do przedsiębiorstw dużych nastawionych na produkcję wieloseryjną i masową, łatwiej dostosowują się do zmieniających się postaw konsumpcyjnych. Częstokroć lepiej mogą zaspokajać różnorodne gusty i wymagania konsumentów. Są w stanie szybko reagować na zmiany popytu, a w razie jego zwiększenia - wypełnić braki na rynku.

Znaczącą funkcją omawianych przedsiębiorstw jest możliwość przeprowadzania stosunkowo szybko zmian struktury produkcji, co związane jest z ich dużą elastycznością i innowacyjnością. Wpływa to również na zwiększenie elastyczności całej gospodarki danego kraju, wobec nieustannej zmienności warunków panujących na rynku. Można tu jeszcze wspomnieć, że ewentualne zakłócenia w funkcjonowaniu małych przedsiębiorstw nie odbijają się tak silnie na stanie gospodarki kraju, jak w wypadku przedsiębiorstw - gigantów. Dlatego też nie wymagają one tak dużego dozoru ze strony administracji państwowej jak duże przedsiębiorstwa.

W regionach słabiej zagospodarowanych małe przedsiębiorstwa mogą być szczególnie ważnym czynnikiem aktywizacji ludności i poprawy stopy życiowej oraz łagodzenia dysproporcji w poziomie zasobności poszczególnych warstw społeczeństwa, nie wymagają one, bowiem tak znacznych nakładów na ich uruchomienie, jak duże zakłady pracy. Ich rola jest również znacząca w łagodzeniu rozmiarów i skutków bezrobocia.
Istotne znaczenie w rozważaniu roli małych przedsiębiorstw mają też opinie socjologów i psychologów podkreślających wpływ, jaki wywierają na pracowników warunki pracy w tych przedsiębiorstwach, a więc: bliskie kontakty międzyludzkie, osobisty i często bezpośredni stosunek pracodawcy do pracowników oraz osobiste kontakty wszystkich zatrudnionych, poczucie szczególnej odpowiedzialności w pracy, identyfikowanie się pracowników z zakładem pracy i różnorodne więzi charakterystyczne dla małych zbiorowości ludzkich.

W każdej gospodarce rynkowej, wśród małych i średnich przedsiębiorstw, znaczną rolę odgrywają najbardziej elastyczne, żywotne i aktywne przedsiębiorstw rodzinne. Istota przedsiębiorstw rodzinnego jest osoba założyciela firmy (zazwyczaj głowa rodziny), zaangażowanie kapitału rodzinnego oraz udział członków rodziny w działalności przedsiębiorstwa (BŁAWAT 2004). 

Małe i średnie przedsiębiorstwa działają praktycznie we wszystkich gałęziach gospodarki, zarówno lokalnej, krajowej jak i globalnej. Przestrzenie te pozwalają wyróżnić cztery typy zachowań małych i średnich przedsiębiorstw w globalizacji otoczenia:

  1. Lokalne przedsiębiorstwo na lokalnym rynku to sytuacja najbardziej typowa dla tradycyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. Lokalizacja jest tu podstawowym czynnikiem sukcesu, a zdolność postrzegania świata nie wykracza poza granice miasta np. sklepikarz lub rzemieślnik. Teoretycznie w takiej sytuacji nie może być mowy o globalizacji. Jeżeli jednak weźmie się pod uwagę tereny przygraniczne i ruch przygraniczny to można, nawet ten rodzaj działalności należy postrzegać na szerszym (międzynarodowym) tle.

  2. Lokalne MSP na światowym rynku - ten typ obejmuje przede wszystkim przedsiębiorstwa eksportujące towary i usługi. Do zwiększenia aktywności na tym polu przyczyniają się zarówno procesy znoszenia barier wymiany międzynarodowej jak i polityka wspierania MSP. Przedsiębiorstwa tego typu wykorzystują zasoby i potencjał lokalny, a swoje produkty sprzedają na rynkach światowych. Podstawowymi warunkami takiego działania jest kompetencja oraz odwaga do działania na rynkach międzynarodowych. Przykładami mogą być tu zarówno polscy producenci pieczarek sprzedający je do Niemiec, jak i eksporterzy kurek z polskich lasów. Do lokalnych MSP działających na światowym rynku zaliczamy zarówno przedsiębiorstwa działające indywidualnie na rynkach międzynarodowych, jak i firmy tworzące sieci.

  3. Globalne MSP na lokalnych rynkach. W tej grupie firmy zdobywają swoje wyroby na rynkach globalnych, sprzedając je na rynkach lokalnych.

  4. Globalne MSP na światowych rynkach. W tym przypadku zarówno rynek zbytu, przestrzeń poznawcza, jak i wykorzystywane zasoby mają wymiar światowy (globalny). Przedsiębiorstwa działające na tym polu to światowi liderzy. Czynnik bliskości przyjmuje tu inny wymiar - już nie geograficzny, lecz organizatorski. Tę bliskość zapewniają dzisiaj nowoczesne technologie komunikacyjne. Można na tym tle wyróżnić zarówno klasyczne firmy działające w realnym wymiarze, jak i przedsiębiorstwa wirtualne. Wśród tych pierwszych doskonałym przykładem mogą być tzw. tajemniczy mistrzowie (hidden champions). Są to firmy bardzo często małe i średnie, realizujące specyficzne strategie. Znaczna ilość tych przedsiębiorstw ma siedemdziesięcio- czy dziewięćdziesięcioprocentowy udział w rynku światowym, czemu mogą dorównać tylko nieliczne giganty ponadnarodowe. Wiele spośród owych firm osiągnęło realny poziom globalny zanim jeszcze pojawiło się pojęcie globalizacji. Zajmują się one często produkcją wyrobów skromnych lub niedostrzeganych, używanych w procesie produkcji lub produktach firmowych innych wytwórców, np. aromaty do perfum, nalepki na butelki z napojami itp. Druga grupa to liczne przedsiębiorstwa spod znaku e-biznesu, kojarzące za pomocą nowoczesnych sposobów komunikacji zasoby, producentów i odbiorów (np. sklepy internetowe) (POTER 2006).

Małe i średnie przedsiębiorstwa wykorzystują różne instrumenty strategii globalnej, a tym samym działając w otoczeniu globalnym mogą czerpać różne korzyści lub niedogodności występujące na tym polu, m.in.: ograniczenie kosztów wynikających z efektów skali; pojawienie się nowych szans rozwoju; poprawa jakości produktów dzięki skupieniu się na małej liczbie produktów i programów; pozyskanie zaufania klientów; poprawa wiarygodności przedsiębiorstwa, ale może wystąpić też zmniejszenie wrażliwości na potrzeby klientów czy konieczność poświęcenia swojej lokalnej pozycji.

ROZDZIAŁ 3

WPŁYW SEKTORA MSP NA ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W POLSCE

3.1. Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce narodowej

Jedną z charakterystycznych cech przemian społeczno-ustrojowych i gospodarczych ostatniego dwudziestolecia jest dynamiczny rozwój sektora MSP w wyniku uwolnienia prywatnej przedsiębiorczości i zaangażowania własnych środków w rozwój działalności gospodarczej. Czynnikiem pobudzającym rozwój małych i średnich przedsiębiorstw było także reaktywowanie lokalnych samorządów, żywotnie zainteresowanych aktywizacją gospodarczą gmin oraz wprowadzone systemowe rozwiązania. Zaczyna przynosić pozytywne efekty polityka gospodarcza dotycząca wspierania rozwoju sieci poręczeń kredytowych chociaż są to na razie efekty o znaczeniu lokalnym lub subregionalnym, ograniczone do terenu działania funduszu poręczeniowego.

Pomimo skromnego, w porównaniu z innymi krajami UE, zakresu instrumentów prorozwojowych oraz wielkości środków finansowych przeznaczanych na wsparcie rozwoju małych i średnich firm, sektor MSP zbliżył się znaczne do poziomu i znaczenia, jakie pełni w gospodarce krajów Unii Europejskiej.

3.1.1. Liczba aktywnie działających małych i średnich przedsiębiorstw

Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw w dużej mierze zależy, m.in. od wielkości kapitału pochodzącego z zasobów własnych przedsiębiorcy oraz od dostępu do zewnętrznych źródeł tj.: kredyty, pożyczki, venture capital, leasing, subwencje itd. W Polsce zdolność tego sektora, a zwłaszcza firm produkcyjnych, do finansowania rozwoju, zarówno ze źródeł wewnętrznych jak i zewnętrznych, jest nadal ograniczona.

Na kondycję małych i średnich firm i ich konkurencyjność ma wpływ wiele czynników i uwarunkowań makroekonomicznych oraz mikroekonomicznych. Należą do nich przede wszystkim:

Jednocześnie istnieją makroekonomiczne uwarunkowania, wpływające na kondycję ekonomiczną przedsiębiorstw. Zalicza się do nich: ogólny stan i tendencje wzrostu gospodarczego kraju, stabilność waluty, poziom popytu oraz podaży na rynkach krajowych i zagranicznych. Ponadto uwarunkowania te tworzą regulacje systemu finansowo-podatkowego, od których w dużej mierze zależy możliwość akumulowania kapitału przez małe i średnie przedsiębiorstwa w celu samofinansowania bieżącej działalności i rozwoju.

Do elementów silnie oddziaływujących na kondycję małych i średnich przedsiębiorstw należy zaliczyć czynniki systemu finansowo-podatkowego, takie jak:

Sektor małych i średnich przedsiębiorstw charakteryzuje się wysoką ilością nowo powstających firm, ale i znaczną liczbą ich likwidacji oraz bankructw. Proces ten nie jest zjawiskiem nagannym, gdyż w świecie nauki funkcjonuje teza o "kreatywnej destrukcji", według której kapitalizm nie mógłby istnieć bez ciągłego rodzenia się nowych firm powstających często na ruinach tych, które upadły. Przeciętne małe przedsiębiorstwo w Wielkiej Brytanii uznaje się za zdolne do trwałego istnienia, jeżeli przetrwa pierwszych pięć lat działalności. Badania wykazują, że około 85 proc. brytyjskich przedsiębiorstw właśnie w tym okresie kończy swój żywot. Podobna sytuacja ma miejsce w Polsce, ocenia się iż na 10 założonych firm jedynie 2 pozostają w obrocie gospodarczym. Jest to też wynikiem, iż obok przemyślanych decyzji o zarejestrowaniu działalności gospodarczej na własny rachunek pojawiają się również przypadkowe. Najczęściej ci ostatni, decydujący się na własny biznes z pobudek czysto emocjonalnych obciążają statystykę MŚP w części likwidacja zakładów.

W tabeli 4 przedstawiono liczbę podmiotów zarejestrowanych w REGON z pominięciem Rolnictwa i leśnictwa, Rybołówstwa i rybactwa oraz administracji publicznej w wybranych latach okresu 2005 - 2008.

Tabela 4.

liczba podmiotów zarejestrowanych w REGON z pominięciem Rolnictwa i leśnictwa, Rybołówstwa i rybactwa oraz administracji publicznej

w wybranych latach okresu 2005 - 2008

Rok

Ogółem

Z tego podmioty o liczbie zatrudnionych

0-9

10-49

50-249

Powyżej 249

Liczba podmiotów według stanu ma koniec roku

2005

3 501 114

3 333 607

138 321

25 017

4 169

2006

3 517 898

3 348 708

139 986

25 057

4 147

2008

3 564 602

3 392 583

142 729

25 110

4 180

2005

101,0

100,9

103,2

100,4

96,0

2006

100,5

100,5

101,2

100,2

99,5

2008

101,3

101,3

102,0

100,2

100,8

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

Między rokiem 2005 a 2007 liczba podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON zmieniła się bardzo niewiele. Najszybciej rosła liczba zarejestrowanych podmiotów o wielkości zatrudnienia od 10 do 49 osób. W okresie 2005-2008 nie zmieniła się praktycznie struktura zarejestrowanych podmiotów według wielkości. Około 95,2% wszystkich zarejestrowanych podmiotów stanowiły jednostki zatrudniające 0-9 osób, 4% - jednostki o zatrudnieniu 10-49 osób, około 0,7% - podmioty zatrudniające 50-249 osób i około 0,1% - jednostki o liczbie zatrudnionych powyżej 249 osób.

W odróżnieniu od liczby podmiotów zarejestrowanych ogółem, liczba podmiotów wyrejestrowanych z rejestru REGON rosła bardzo szybko w latach 2004-2006. Wyniosła ona 191 257 w roku 2004 (wzrosła o 37,5% w porównaniu z rokiem poprzednim), 211 042 rok później (wzrost o 10,3%) i 267 467 w 2006 r. (wzrost o 26,7%). Nie należy jednak z tego faktu wyciągać zbyt daleko idących wniosków dotyczących stanu koniunktury gospodarczej we wspomnianym okresie, ponieważ w poszczególnych latach wykreślane są z rejestru REGON także te podmioty, które swoją działalność zakończyły nieraz dużo wcześniej. W 2008 r. liczba podmiotów skreślonych z rejestru zmalała natomiast o 10,6% w porównaniu z rokiem poprzednim i wyniosła 239 155.

3.1.2. Udział małych i średnich przedsiębiorstw w tworzeniu PKB

Przyjąwszy za 100% wartość dodaną brutto wytworzoną przez przedsiębiorstwa poza Rolnictwem i leśnictwem oraz Rybołówstwem i rybactwem, udział MSP w tej wielkości wyniósł w 2005 r. 68,1%, a w roku 2008 - 67,7%. Oznacza to spadek o 0,4 punktu procentowego. Spowodowane to było spadkiem udziału MSP w wartości dodanej brutto, jaki wystąpił w trzech podstawowych sekcjach gospodarki:

Wzrost wspomnianego udziału miał miejsce w trzech sekcjach:

Nie był on jednak w stanie zrekompensować spadku udziału MSP w tworzeniu PKB obserwowanego w przemyśle, budownictwie i handlu, gdzie duże firmy rozwijały się bardziej dynamicznie niż MSP. Od początku obecnej dekady aż do roku 2004 włącznie, wzrost PKB w przedsiębiorstwach prywatnych spowodowany był głównie wzrostem wartości dodanej brutto przypadającej na pracującego przy bardzo niewielkim wzroście lub wręcz spadku liczby pracujących. Natomiast w 2005 roku zaobserwowano zjawisko odmienne: umiarkowany wzrost wydajności pracy mierzonej wartością dodaną brutto na pracującego i równoczesny wzrost liczby pracujących. Tak więc o ile w 2004 r. wartość dodana brutto na pracującego w cenach stałych wzrosła o 6,2%, a liczba pracujących z uwzględnieniem szarej sfery jedynie o 0,6%, to w 2005 r. wzrost wydajności pracy wyniósł 2,1%, a wzrost liczby pracujących 2,5% (por. tabela 2.2 poniżej). W 2006 r. sytuacja wyglądała jeszcze korzystniej niż rok wcześniej, ponieważ wzrostowi liczby pracujących z uwzględnieniem szarej strefy wynoszącemu 2,5%, czyli takiemu samemu jak w 2005 r., towarzyszył szybszy wzrost wydajności wynoszący 5,1%. Tak więc już w dwóch kolejnych latach gospodarka rozwijała się inaczej niż w okresie 2000-2004, a mianowicie poprzez jednoczesny wzrost zatrudnienia i wydajności. Jest to bardzo istotne z uwagi na utrzymujące się w kraju nadal wysokie bezrobocie.

Na rysunku 2 przedstawiono udział wartości dodanej brutto wytworzonej przez MSP w poszczególnych działach gospodarki

0x01 graphic

Rysunek 2. Udział procentowy wartości dodanej brutto wytworzonej przez MSP w roku 2008 w poszczególnych działach gospodarki

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

W tabeli 5 przedstawiono dynamikę wartości dodanej brutto na pracującego w przedsiębiorstwach prywatnych różnej wielkości w latach 2005 i 2008 z podziałem na wielkość zatrudnienia (z uwzględnieniem szarej strefy).

Tabela 5

Dynamika wartości dodanej brutto na pracującego w przedsiębiorstwach prywatnych różnej wielkości w latach 2005 i 2008 z podziałem na wielkość zatrudnienia

(z uwzględnieniem szarej strefy).

Rok

Sektor prywatny ogółem

Z tego przedsiębiorstwa o liczbie zatrudnionych

0-49 osób

50-249 osób

Powyżej

249 osób

Dynamika wartości dodanej brutto na pracującego

(ceny stałe; rok poprzedni = 100)

2005

102,1

103,9

92,3

102,1

2008

105,1

105,3

107,1

102,9

Dynamika liczby pracujących z uwzględnieniem szarej strefy

(rok poprzedni = 100)

2005

102,5

100,8

103,4

107,4

2008

102,5

100,0

104,4

102,6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

3.1.3. Udział MSP w wielkości zatrudnieniu

W celu zobrazowania struktury zatrudnienia z uwzględnieniem wielkości przedsiębiorstwa pod względem zatrudnienia wybrano do porównań lata 2005 i 2008. W tabeli 6 przedstawiono pracujących w przedsiębiorstwach w latach 2005 i 2008 (z pominięciem rolnictwa i leśnictwa, rybołówstwa i rybactwa oraz administracji państwowej.

Tabela 6

Pracujący w przedsiębiorstwach w latach 2005 i 2008

Rok

Ogółem

Z tego przedsiębiorstwa o liczbie zatrudnionych

0 - 9

10 - 49

50 - 249

Powyżej 249

Liczba pracujących według stanu na koniec roku w tysiącach

2005

8.234,1

3.380,9

968,4

1.493,4

2.391,4

2008

8.500,7

3.450,2

972,8

1.541,7

2.536,0

Rok poprzedni=100

2005

101,6

100,6

100,5

102,2

103,0

2008

103,2

102,0

100,5

103,2

106,0

Liczba pracujących ogółem = 100

2005

100,0

41,1

11,8

18,1

29,0

2008

100,0

40,6

11,4

18,1

29,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

Jak wynika z powyższego zestawienia, małe i średnie przedsiębiorstwa zatrudniały w latach 2005 i 2008 odpowiednio 31,0 % i 30,9 % ogółu zatrudnionych (w zestawieniu nie uwzględniono sektorów: rolnictwo i leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo i administracja państwowa). Z sektora MSP największy udział w zatrudnieniu miały najmniejsze przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 pracowników: 41,1 % w roku 2005 i 40,6% w roku 2008. Procentowy spadek zatrudnienia w roku 2008 można z jednej strony tłumaczyć światowym kryzysem gospodarczym, z drogiej zaś coraz większym zainteresowaniem inwestowaniem w naszym kraju koncernów międzynarodowych.

Na rysunku 3 przedstawiono udział zatrudnionych w sektorze MSP w poszczególnych działach gospodarki w roku 2008

0x01 graphic

Rysunek 3. Udział procentowy zatrudnionych w sektorze MSP w poszczególnych działach gospodarki w roku 2008

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

Jak wynika z zestawienia, największy udział w zatrudnieniu małe i średnie przedsiębiorstwa miały w sektorach: budownictwo (93,8 %), handel i naprawy (91,7 %) oraz Hotele i restauracje (94,1 %). Pomimo więc swojej wielkości małe i średnie przedsiębiorstwa mają największy udział na rynku pracy.

3.1.4. Udział sektora małych i średnich przedsiębiorstw w handlu zagranicznym

Proces międzynarodowej wymiany towarów i usług trwa od wielu dziesiątków lat. W ostatniej dekadzie XX w. wraz z umiędzynarodowieniem działalności gospodarczej, przejawiającej się między innymi integracją gospodarki światowej, proces ten przybiera na sile. Obok przedsiębiorstw gigantów, działających w skali międzynarodowej, powstaje coraz więcej firm średnich i małych. Przedsiębiorstwa te, obok produkcji na potrzeby rynku lokalnego, coraz częściej wchodzą ze swoimi towarami i usługami na rynki międzynarodowe. Stają się układem bardziej otwartym, wrażliwym na to, co dzieje się nie tylko w ich bliższym, ale też i dalszym otoczeniu.

Rozwój drobnej przedsiębiorczości w skali międzynarodowej sprawia, że rywalizacja między branżami i firmami zaostrza się. Ponadto konkurencyjność przestaje być postrzegana jako oferta produktów tanich. W obecnej dobie cykl życia produktów ulega skróceniu, tym samym okres przygotowania nowych wyrobów. Na rynek wprowadzane są coraz to nowsze towary i usługi, zaprojektowane z myślą o wymagających klientach, potrzebujących produktów dobrej jakości oraz krótkich terminów realizacji zamówienia.

Dynamiczny rozwój drobnej przedsiębiorczości obserwujemy również w Polsce. Między rokiem 2000 a 2008 liczba małych i średnich firm wzrosła z 3163 do 3644 tys. Jest to zgodne z tendencjami międzynarodowymi, a zwłaszcza tendencjami panującymi w UE, w której prawie 99% firm to przedsiębiorstwa drobne.

W 2008 roku wartość eksportu małych i średnich przedsiębiorstw wyniosła 23,7 mld USD (w roku 2006 było to 18,2 mld USD), co oznacza wzrost o 23,2% w stosunku do roku 2007. Natomiast eksport Polski ogółem wyniósł ponad 53,5 mld USD (wobec około 41 mld USD w roku 2006) i zwiększył się o 30,4%. Co ciekawe wzrost eksportu sektora MSP był prawie identyczny jak eksportu ogółem, co umocniło rolę drobnych przedsiębiorstw w całym polskim eksporcie. W poprzednich dwóch latach roczne przyrosty eksportu małych i średnich przedsiębiorstw były niższe niż eksportu ogółem (w 2004 roku odpowiednio 8,6 i 14,1%, a w 2006 roku 11,6 i 15,5%). Udział MSP

w eksporcie ogółem wyniósł w 2008 roku 44,5% i zwiększył się o około 0,2% w porównaniu z rokiem poprzednim.

Cechą charakterystyczną w działalności sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest wyraźnie silniejsze zaangażowanie w działalność importową niż eksportową. W 2008 roku wartość importu sektora MSP wyniosła 35,7 mld USD (w 2006 roku było to około 32 mld USD) i zwiększyła się o 12,4%. Natomiast wartość całego polskiego importu wzrosła w 2008 roku o 10,7%, czyli o mniej niż małych i średnich przedsiębiorstw i w rezultacie udział MSP w imporcie ogółem zwiększył się z 59,4% w 2003 roku do 61,8% w 2006 roku.

Wielkości polskiego eksportu i importu w sektorze MSP w latach 1995, 2006 i 2008 przedstawiono w tabeli 7.

Tabela 7

Wielkości polskiego eksportu i importu w sektorze MSP w latach 1995, 2006 i 2008

Wyszczególnienie

1995

2006

2008

mln

Euro

%

mln

euro

%

mln

Euro

%

Eksport

Eksport MSP ogółem

0-9 osób

10-49 osób

50-249 osób

6.482,0

2.040,4

1.802,6

2.639,0

100,0

31,5

27,8

40,7

13.413,2

3.109,4

3.361,3

6.942,5

100,0

23,2

25,1

51,8

17.458,9

3.403,5

3.802,6

10.252,8

100,0

19,5

21,8

58,7

Import

Import MSP ogółem

0-9 osób

10-49 osób

50-249 osób

11.790,3

4.196,5

3.879,0

3.714,8

100,0

35,6

32,9

31,5

24,604,5

7.180,3

7.755,0

9.669,2

100,0

29,2

31,5

39,3

26,516,3

7.033,2

8.269,6

11.213,5

100,0

25,9

31,4

42,7

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

Wzrost udziału małych i średnich przedsiębiorstw w handlu zagranicznym Polski był głównie rezultatem aktywnej działalności firm o zatrudnieniu od 50 do 249 osób. W przypadku eksportu w roku 2008 odnotowały one wzrost o 32,2% w stosunku do roku 2006. Wzrost eksportu przedsiębiorstw zatrudniających do 9 osób wyniósł około 8,6%, a eksport firm o zatrudnieniu 10 do 49 osób zwiększył się o 11,6%. Jeśli chodzi o przedsiębiorstwa największe (o zatrudnieniu powyżej 250 osób), to one zwiększyły swój eksport o 12,5%.

Charakterystyczne jest to, że im wyższa klasa zatrudnienia to wskaźniki dynamiki eksportu kształtowały się korzystniej. Jest tak dlatego, że największe firmy są na tyle silne i elastyczne, że działalność eksportową prowadzą z dużą skutecznością. Świadczy o tym znaczący wzrost udziału tych firm w eksporcie ogółem w 2004 roku w stosunku do 1995 roku. Coraz większe znaczenie przedsiębiorstw zatrudniających od 50 do 249 osób w całym eksporcie MSP obserwuje się już od 1995 roku głównie kosztem najmniejszych firm zatrudniających do 9 osób. W 2008 roku udział firm średnich stanowił 58,7% całego eksportu MSP. Przedsiębiorstwa najmniejsze odnotowały duży spadek udziału w eksporcie MSP ogółem, a firmy o zatrudnieniu 10- 49 osób zmniejszyły swój udział nieznacznie.

W imporcie sektora MSP nie występowało tak wyraźne zróżnicowanie jak w przypadku eksportu. W 2004 roku 25,9% importu przypadało na firmy zatrudniające do 9 osób, 31,4% na przedsiębiorstwa zatrudniające od 10 do 49 osób i 42,7% na firmy największe. Jednak w porównaniu z rokiem 1995 najważniejsze zmiany dotyczyły firm średnich, których udział wzrósł z 31,5 do 42,7%. Odbyło się to kosztem firm najmniejszych, których udział zmalał o około 9%.

3.1.5. Zakres inwestycji prowadzonych przez MSP

Prowadzone od wielu lat badania wielkości nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw przeznaczonych na nowe środki trwałe pokazują, że najwyższa dynamika wspomnianych nakładów, liczona w cenach stałych, była obserwowana w 1997 r. W roku 1997, nakłady inwestycyjne małych prywatnych firm, zatrudniających - zgodnie ze stosowaną wtedy definicją - do 50 osób, wzrosły o prawie 30% w stosunku do roku poprzedniego, nakłady średnich (51-250 zatrudnionych) o prawie 54%, a dużych (powyżej 250 zatrudnionych) o prawie 2/3. Począwszy od 1998 r., dynamika nakładów inwestycyjnych wszystkich grup przedsiębiorstw malała sukcesywnie aż do roku 2002, przy czym w 2000 r. wszystkie grupy firm wykazywały jeszcze wzrost nakładów w stosunku do roku poprzedniego, natomiast w 2001 r. wzrost nakładów obserwowany był już tylko w firmach dużych, zaś w małych i średnich wystąpił bezwzględny spadek nakładów w porównaniu z rokiem 2000. Katastrofalnym, jeżeli chodzi o wielkość nakładów inwestycyjnych, okazał się rok 2002, kiedy to nakłady prywatnych firm małych i średnich (odpowiednio do 49 zatrudnionych i 50-249 zatrudnionych osób) spadły w stosunku do roku poprzedniego aż o około 30%, a nakłady dużych prywatnych (powyżej 249 zatrudnionych) o 17%. W latach 2003-2004 nakłady inwestycyjne wszystkich grup przedsiębiorstw zaczęły znów rosnąć ale dopiero w 2006 r. liczone w cenach stałych tempo wzrostu nakładów inwestycyjnych prywatnych przedsiębiorstw znacznie przyspieszyło osiągając wysokość 21,3%, z tego w grupie małych przedsiębiorstw 23,9%, średnich 31,9% i dużych 14,9%. W 2008 r., wyrażone w cenach stałych nakłady małych i średnich firm prywatnych na nowe środki trwałe kształtowały się, pod względem bezwzględnej wysokości, już powyżej rekordowego poziomu obserwowanego w 2000 r.

Na rysunku 4 przedstawiono dynamikę nakładów inwestycyjnych na środki trwałe w prywatnych przedsiębiorstwach w wybranych latach okresu 1996-2008

0x01 graphic

Rysunek 3. Dynamika nakładów inwestycyjnych na środki trwałe w prywatnych przedsiębiorstwach w latach okresu 1996, 1997, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

Dużą rolę w inwestycjach MSP odgrywają dofinansowania z funduszy europejskich, szczególnie na innowacyjne projekty oraz wsparcie gospodarki w regionach słabszych.

3.1.6. Poziom innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw

Polskie firmy z sektora MSP, chcąc być bardziej konkurencyjnymi na krajowym, jak i międzynarodowym rynku muszą myśleć o budowie przewagi konkurencyjnej w oparciu o innowacje. 

Innowacyjność firm określana jest najogólniej jako zdolność i motywacja do poszukiwania i komercyjnego wykorzystywania jakichkolwiek wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków prowadzących do wzrostu poziomu nowoczesności i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej firmy czy realizacji ambicji technicznych przedsiębiorcy.

Aby rozpocząć wdrażanie innowacji w organizacji, najpierw należy określić jej poziom np.: w porównaniu z firmami o podobnym profilu funkcjonowania. Badanie benchmarkingowe jest niczym inny jak porównywaniem procesów i praktyk stosowanych przez własne przedsiębiorstwo w zestawieniu z najlepszymi przedsiębiorstwami w analizowanej dziedzinie. Wielu polskich managerów chcących przeprowadzić takie badanie w swoich organizacjach, wie iż jest to proces, który niesie za sobą duże nakłady finansowe, jak i zaangażowanie czasowe kluczowych pracowników firmy.

W Polsce od maja 2007 roku do kwietnia 2008 r. istniała możliwość bezpłatnego przeprowadzenia badania poziomu innowacyjności przedsiębiorstwa w ramach projektu IMP3rove „Zarządzanie innowacjami w małych i średnich przedsiębiorstwach (MSP)", który swoim zasięgiem obejmowała kraje Unii Europejskiej. Właśnie tak szeroki obszar realizacji projektu dawał możliwość badanej firmie porównania się z najlepszymi firmami europejskimi z danej branży. 

IMP3rove - "Zarządzanie innowacjami w małych i średnich przedsiębiorstwach (MSP) " jest głównym projektem w ramach inicjatywy Europe INNOVA, który ma na celu osiągnięcie wzrostu efektywności oraz wydajności doradztwa w zakresie zarządzania innowacjami w Europie. Bezpośredni nadzór nad projektem sprawuje Komisja Europejska. Badanie innowacyjności charakteryzuje holistyczne podejście obejmujące strategię, organizację i kulturę innowacji oraz zarządzanie cyklem życia innowacji, a także czynniki kluczowe (zarządzanie pomysłami, rozwój produktu/procesu, rozpoczęte/kontynuowane ulepszenie), co sprawia że badane są wszystkie obszary zarządzania innowacjami.

Większość przebadanych firm z branży produkcyjnej to przedsiębiorstwa, które mają wdrożony system zarządzania jakością, który pośrednio wymusza na tych firmach pewne rozwiązania podnoszące innowacyjność. Większość tych przedsiębiorstw posiada strategię rozwoju, ale bardzo często nie jest ona powiązana ze strategią innowacyjności. Ponadto wiele firm nie komunikuje na zewnątrz swojej strategii przez co nie jest ona znana klientom, dostawcom, parterom.

Zdecydowanie gorsza sytuacja występuje w firmach bogatych w wiedzę. Te przedsiębiorstwa nie osiągnęły w większości najwyższego poziomu rozwoju (średni czas istnienia badanej firmy z tej branży to 3-4 lata) i w wielu przypadkach nie mają one wypracowanej strategii innowacyjności. Strategia rozwoju powinna być spójna ze strategią innowacyjną przedsiębiorstwa. Specyfika badanych MSP pokazuje, że jeśli firma posiada strategię rozwoju to jest ona znana jedynie właścicielowi, który ją opracował lub grupie kluczowych pracowników. Najczęściej strategia nie jest spisana w formie dokumentu, w konsekwencji nie jest komunikowana wewnątrz firmy, jak i na zewnątrz. 

Ponad 90% managerów firm, które wzięły udział w badaniu deklaruje dużą gotowość do bycia innowacyjnymi. To bardzo dobry znak, gorzej jest z wdrażaniem strategii innowacyjności czy też procesów innowacyjnych w takich firmach. Na taki stan składa się wiele czynników. Po pierwsze większość firm, które nie mają wdrożonej strategii innowacyjności (z której wynika ciągłe podnoszenie innowacyjnych rozwiązań w firmie, w konsekwencji budowanie przewagi konkurencyjnej), myśli o innowacjach dopiero w sytuacji kiedy „czuje oddech” konkurencji na plecach. Obecna sytuacja gospodarcza jest dla wielu firma bardzo korzystna (zdarza się, że firmy nie nadążają z produkcją). Jedną z przyczyn takiego stanu jest zmniejszenie nakładów na działalność innowacyjną w polskich przedsiębiorstwach przemysłowych na przestrzeni ostatnich lat. 

Duża część badanych firm jako barierę utrudniającą realizację innowacyjnych projektów wskazuje brak kompetencji pośród obecnych pracowników oraz brak wydajnej siły roboczej we wdrażaniu innowacji oraz pomysłów. Ponadto przedsiębiorstwa nie generują systematycznie pomysłów. Jeśli już takowe się pojawiają to często informacja zwrotna pomysłodawcy udzielana jest po około 30 dniach. W badanych firmach poziom świadomości związany z dzieleniem się wiedzą oraz ciągłym podnoszeniem kwalifikacji pracowników m.in. przez udział w szkoleniach, kursach, jest na bardzo niskim poziomie. Niestety najczęściej szkolenia traktowane są jako koszt, który nie procentuje w przyszłości. 

W nielicznej grupie przedsiębiorstw produkcyjnych jest wdrożony system motywacyjny, który jest połączony z systemem pobudzającym pracowników do kreatywności i rozwoju produktów. Niestety w ponad 90% firm z grupy bogatych w wiedzę, system motywacyjny nie jest zaimplementowany, co skutkuje małą liczbą generowanych pomysłów innowacyjnych. 

W większości badane firmy posiadają zdefiniowane kryteria oceny pomysłów, ich możliwości przełożenia na innowacyjny projekt, ponadto następuje przegląd projektu przed wprowadzeniem innowacji na rynek. Głównym źródłem generowania nowych pomysłów w badanych firmach są klienci. W mniejszym stopniu korzysta się z pomysłów generowanych przez ekspertów zewnętrznych i uniwersytety oraz własnych pracowników i dostawców.

W zakresie badania jakości oferowanych produktów i usług zdecydowanie lepiej wypadają firmy produkcyjne, które mając wdrożony system zarządzania jakością, dokonują cyklicznej oceny. Natomiast w firmach usługowych praktycznie nie stosuje się badań jakości usług, wyjątkiem są jedynie firmy mające wyższy poziom rozwoju oraz te, które posiadają zaimplementowany system jakości. 

Polscy przedsiębiorcy są nieufni i niechętnie podejmują wspólne inicjatywy z konkurencją, co potwierdzają wyniki badań. Zaledwie kilka przebadanych firm współpracuje w zakresie opracowania nowych innowacyjnych produktów z firmami z tej samej branży. 

Większość firm biorących udział w badaniu deklaruje, iż projekty innowacyjne zakładają i realizują osiąganie danych celów i wskaźników w zakresie czasu na poziomie około 70%, jakości w 80% oraz w zakresie budżetu w 70% (średnia ocena). W przypadku, kiedy projekt nie realizuje wyznaczonych w początkowej fazie celów, zdecydowana większość firm podejmuje decyzję o skierowaniu dodatkowych zasobów na jego realizację. Zaledwie jedno przedsiębiorstwo produkcyjne z przebadanej grupy firm posiada zarejestrowane pateny. 

Przedsiębiorstwa bogate w wiedzę nie widzą zbyt dużego wpływu zarządzania innowacjami na bieżący sukces firmy, ale przewiduje jego znaczny wpływ w przyszłości. Z kolei firmy produkcyjne dostrzegają zdecydowanie większą zależność w tym obszarze.
Natomiast obie grupy badanych firm oceniają, że poprawa zarządzania innowacjami w bardzo dużym stopniu wpłynie na prowadzoną działalność. 

Zdecydowana większość przedsiębiorstw planuje w najbliższym czasie przeznaczyć środki na innowacje głównie na nowe produkty, usługi, procesy. Niestety bardzo niewiele firm planuje skorzystać z zewnętrznych źródeł finansowania tych przedsięwzięć. Głównymi barierami w tym obszarze są: brak wiedz oraz wysoki stopień biurokratyzacji podczas aplikowania o środki i dostępu do nich. 

Poziom innowacyjności zbadanych firm jest bardzo zróżnicowany, a zależy od wielu czynników np.: branży, wielkości, poziomu rozwoju kultury organizacyjnej etc. Generalnie firmy produkcyjne mają wyższy poziom innowacyjności w porównaniu z firmami bogatymi w wiedzę. W dużej mierze jest to spowodowane wdrożonymi systemami jakości oraz większą świadomością w tym obszarze. 

Właściciele i managerowie dostrzegają potrzebę wdrażania innowacji w swoich firmach, lecz z powodu zaangażowania w bieżące funkcjonowanie swoich firm nie mają wystarczającej ilości zasobów (czasu, wykwalifikowanej kadry) do wdrożenia systemowych zmian na tym polu.

Wdrożenie i propagowanie każdej nowej idei muszą się wiązać ze znacznymi kosztami. Firmy widząc duży poziom zbiurokratyzowania procedur dostępu do środków zewnętrznych, w tym dotacji unijnych, wolą przeznaczyć swoje własne środki na ten cel. Ponadto polskie banki bardzo niechętnie udzielają kredytów na finansowanie innowacyjnych przedsięwzięć, które często są wysoce ryzykowne. 

Małe i średnie przedsiębiorstwa w zdecydowanej większości nie wprowadzają na rynek radykalnych innowacji produktowych lub usługowych - w większości są to innowacje kopiujące. Przyczyną takiego stanu jest bardzo słaba współpraca pomiędzy firmą a ośrodkiem naukowym (np. politechniką, ośrodkiem transferu technologii) w zakresie komercjalizacji przedsięwzięć innowacyjnych. (Stan sektora MSP w 2008 roku. Ministerstwo Gospodarki ).

Można tylko mieć nadzieję, że ten dokument Ministerstwa Gospodarki będzie początkiem działań mających na celu zmianę istniejącego stanu rzeczy, w tym podjęcie kroków legislacyjnych.

ROZDZIAŁ 4

TENDENCJE ROZWOJOWE MSP W PRZEKROJU REGIONALNYM

    1. Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w przekroju regionalnym

Sektor Małych i Średnich Przedsiębiorstw ma ogromne znaczenie gospodarcze nie tylko w znaczeniu ogólnokrajowym, ale także regionalnym. Przedsiębiorstwa tego sektora są nie tylko bardzo znaczącym pracodawcą, ale również w sposób istotny przyczyniają się do kształtowania wielkości budżetów samorządów wojewódzkich, powiatowych i gminnych.

Poniżej przedstawiono zestawienia dla poszczególnych regionów kraju, prezentujące ilość przedsiębiorstw ogółem, ilości przedsiębiorstw z sektora MSP z uwzględnieniem ich wielkości oraz iliść przedsiębiorstw nowopowstałych i zlikwidowanych w 2008 roku oraz ich procentowy udział we wszystkic przedsiębiorstwach danego rodzaju widniejących w rejestrze REGON.

W tabeli 8 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie dolnośląskim w 2008 roku.

Tabela 8

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie dolnośląskim w 2008 roku

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

309,2

8,3

Nie zatrudniające pracowników

252,4

16,5

Zatrudniające 10-49 pracowników

36,2

6,7

Zatrudniające 50-249 pracowników

20,8

4,3

Powstałe w 2008 roku

27,1

8,6

Zlikwidowane w 2008 r

26,2

9,1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

W województwie dolnośląskim najbardziej znaczący udział w ogólnej licznie tego typu przedsiębiorstw w kraju mają mikroprzedsiębiorstwa nie zatrudniające pracowników, czyli typowe firmy rodzinne prowadzące działalność bez udziału osób zewnętrznych. Duży jest udział w stosunku do całego kraju przedsiębiorstw utworzonych w 2008 roku, ale równie duży przedsiębiorstw zlikwidowanych. Może być to skutkiem globalnego kryzysu finansowego i gospodarczego, gdyż wiele małych firm z tego regionu ukierunkowanych było na obsługę mieszkańców Niemiec.

W tabeli 9 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie kujawsko-pomorskim w 2008 roku.

Tabela 9

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie kujawsko-pomorskim w 2008 roku

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

143,5

5,1

Nie zatrudniające pracowników

54,5

3,5

Zatrudniające 10-49 pracowników

17,1

7,1

Zatrudniające 50-249 pracowników

32,9

6,8

Powstałe w 2008 roku

17,4

5,5

Zlikwidowane w 2008 r

16,8

5,8

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Województwo kujawsko-pomorskie ma niewielki udział w ilości podmiotów gospodarczych w skali kraju (5,1%). Największy procentowo udział miały przedsiębiorstwa zatrudniające 10-49 pracowników.

W tabeli 10 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie lubelskim w 2008 r

Tabela 10

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie lubelskim w 2008 r

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

118,2

4,2

Nie zatrudniające pracowników

49,5

4,7

Zatrudniające 10-49 pracowników

21,1

3,9

Zatrudniające 50-249 pracowników

31,0

6,4

Powstałe w 2008 roku

13,5

4,3

Zlikwidowane w 2008 r

11,2

3,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Województwo lubelskie także znajduje się na dalszych pozycjach, jeżeli chodzi o liczbę działających na jego terenie przedsiębiorstw. Jest to niewątpliwie spowodowane typowo rolniczych charakterem regionu i zorientowaniem gospodarki na obsługę rolnictwa. Ogółem na terenie województwa lubelskiego działało 4,2% firm widniejących w REGON w Polsce. Z sektora MSP największy udział miały firmy zatrudniające 50-249 pracowników.

W tabeli 11 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie lubuskim w 2008 r.

Tabela 11

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie lubuskim w 2008 r.

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

81,6

2,9

Nie zatrudniające pracowników

41,1

3,9

Zatrudniające 10-49 pracowników

23,8

4,4

Zatrudniające 50-249 pracowników

34,3

7,1

Powstałe w 2008 roku

9,5

3,0

Zlikwidowane w 2008 r

5,9

2,1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Na terenie województwa lubuskiego zarejestrowanych jest 2,9% wszystkich firm figurujących w REGON w Polsce. Największy udział z sektora MSP mają firmy zatrudniające 50-249 pracowników - 7,1%

W tabeli 12 przedstawiono przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie łódzkim w 2008 r

Tabela 12

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie łódzkim

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

194,1

6,9

Nie zatrudniające pracowników

83,2

7,9

Zatrudniające 10-49 pracowników

42,7

7,4

Zatrudniające 50-249 pracowników

35,3

7,3

Powstałe w 2008 roku

12,5

4,6

Zlikwidowane w 2008 r

11,8

4,1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Na terenie województwa łódzkiego działa 6,9% wszystkich polskich firm. Szczególnie wysoki udział mają przedsiębiorstwa z sektora MSP - 7,9% w przedsiębiorstwach rodzinnych, nie zatrudniających pracowników, 7,4% w przedsiębiorstwach zatrudniających 10-49 pracowników i 7,3% w firmach zatrudniających 50-249 pracowników.

W tabeli 13 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie małopolskim w 2008 r.

Tabela 13

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie małopolskim w 2008 r.

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

222,3

7,9

Nie zatrudniające pracowników

47,4

4,5

Zatrudniające 10-49 pracowników

23,2

4,3

Zatrudniające 50-249 pracowników

36,8

7,6

Powstałe w 2008 roku

8,4

Zlikwidowane w 2008 r

9,7

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Na terenie województwa działało 7,9% wszystkich polskich przedsiębiorstw zarejestrowanych w REGON. Stosunkowo niski był udział w ogólnej liczbie firm w swojej kategorii firm nie zatrudniających pracowników oraz zatrudniających 10-49 pracowników: odpowiednio 4,5% i 4,3%. Najwyższy udział miały firmy zatrudniające 50-249 pracowników - 7,6%

W tabeli 14 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie mazowieckim w 2008 r.

Tabela 14

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie mazowieckim

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

469,9

16,7

Nie zatrudniające pracowników

113,24

10,8

Zatrudniające 10-49 pracowników

90,8

16,8

Zatrudniające 50-249 pracowników

89,0

18,4

Powstałe w 2008 roku

49,1

15,5

Zlikwidowane w 2008 r

41,8

14,5

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Województwo mazowieckie jest regionem najbardziej uprzemysłowionym w Polsce. Na jego terenie działa 167% wszystkich polskich firm. Jest to niewątpliwie spowodowane faktem, że na terenie tego województwa znajduje się stolica Polski, co oprócz bliskości władz centralnych powoduje też dogodne warunki komunikacyjne. Na terenie stolicy znajduje się również wiele siedzib prestiżowych firm zarówno polskich jak i zagranicznych. Poza tym Warszawa jako miasto sama generuje wiele inwestycji, do których potrzebni są wykonawcy oraz ma olbrzymie potrzeby, które trzeba zaspokajać. Jest to poza tym wielka metropolia, będąca równocześnie olbrzymim i bardzo chłonnym rynkiem zbytu.

W tabeli 15 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie opolskim w 2008 r.

Tabela 15

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie opolskim w 2008 r.

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

191,3

6,2

Nie zatrudniające pracowników

51,6

4,9

Zatrudniające 10-49 pracowników

27,6

5,1

Zatrudniające 50-249 pracowników

25,6

5,3

Powstałe w 2008 roku

6,1

1,9

Zlikwidowane w 2008 r

3,9

1,4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

W województwie opolskim, jednym z najmniejszych w Polsce, działa 6,2 % firm widniejących w REGON. Wszystkie rodzaje firm z sektora MSP mają podobny udział i wynosi on 4,9% dla przedsiębiorstw nie zatrudniających pracowników, 5,1% dla przedsiębiorstw zatrudniających 10-49 pracowników i 5,3% dla firm zatrudniających 50-249 pracowników.

W tabeli 16 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie podkarpackim w 2008 r.

Tabela 16

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie podkarpackim

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

106,9

3,8

Nie zatrudniające pracowników

48,4

4,6

Zatrudniające 10-49 pracowników

20,5

3,8

Zatrudniające 50-249 pracowników

21,3

4,4

Powstałe w 2008 roku

11,8

3,7

Zlikwidowane w 2008 r

9,7

3,4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Województwo podkarpackie należy do najbiedniejszych w Polsce, najsłabiej uprzemysłowionych i o najmniej rozwiniętej infrastrukturze. Dlatego też niski udział - 3,8% - firm działających na jego terenie nie powinien budzić. O tak małej ilości decyduje też niewątpliwie typowo rolniczy charakter województwa, jednak z rolnictwem jeszcze stosunkowo nisko zmechanizowanym i bardzo rozdrobnionym.

W tabeli 17 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie pomorskim w 2008 r.

Tabela 17

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie pomorskim

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

177,3

6,3

Nie zatrudniające pracowników

60,0

5,7

Zatrudniające 10-49 pracowników

26,5

4,9

Zatrudniające 50-249 pracowników

30,0

6,2

Powstałe w 2008 roku

22,5

7,0

Zlikwidowane w 2008 r

19,6

6,8

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

W województwie pomorskim zarejestrowanych jest 6,3% wszystkich polskich firm. Największy udział w sektorze MSP mają przedsiębiorstwa zatrudniające 50-249 pracowników ( (6,2%) oraz nie zatrudniających pracowników małych firm rodzinnych (5,7%). Jest to niewątpliwie spowodowane dużą ilością małych firm świadczących usługi powiązane z turystyką i wypoczynkiem.

W tabeli 18 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie śląskim w 2008 r.

Tabela 18

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie śląskim

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

337,6

12,0

Nie zatrudniające pracowników

117,9

11,2

Zatrudniające 10-49 pracowników

56,2

10,4

Zatrudniające 50-249 pracowników

32,4

6,7

Powstałe w 2008 roku

34,8

11,0

Zlikwidowane w 2008 r

34,6

12,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Województwo śląskie jest niewątpliwie regionem przemysłowym, co powoduje duży udział firm działających na jego terenie w ogólnej liczbie firm działających w REGON. Wiodący jest również udział sektora MSP, którego firmy nie zatrudniające pracowników stanowią 11,2% wszystkich tego typu firm działających w kraju, a zatrudniające 10-49 pracowników - 10,4%.

W tabeli 19 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie świętokrzyskim w 2008 r.

Tabela 19

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie świętokrzyskim

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

81,6

2,9

Nie zatrudniające pracowników

38,7

3,7

Zatrudniające 10-49 pracowników

30,3

5,6

Zatrudniające 50-249 pracowników

18,4

3,8

Powstałe w 2008 roku

8,2

2,6

Zlikwidowane w 2008 r

5,9

2,1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

W województwie świętokrzyskim dzaiła 2,9% wszystkich firm mających siedzibę na terenie Polski. Równie niski jest udział w ogólniej liczbie firm sektora MSP. W regionie działa 3,7% firm nie zatrudniających pracowników, 5,6 % zatrudniających 40-49 pracowników i 3,8% o liczbie pracowników 50-249.

W tabeli 20 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie warmińsko-mazurskim w 2008 r.

Tabela 20

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie warmińsko-mazurskim

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

84,4

3,0

Nie zatrudniające pracowników

50,5

4,8

Zatrudniające 10-49 pracowników

16,2

3,0

Zatrudniające 50-249 pracowników

17,4

3,6

Powstałe w 2008 roku

11,6

3,7

Zlikwidowane w 2008 r

9,8

3,4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Województwo warmińsko-mazurskie również należy do regionów o charakterze typowo rolniczym, o niskim stopniu uprzemysłowienia. Na jego terenie działa zaledwie 4,8% firm zarejestrowanych w REGON, przy czym wiele z nich to firmy sezonowe, działające przy obsłudze ruchu turystycznego w sezonie letnim oraz pracujące na potrzeby rolnictwa.

W tabeli 21 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie wielkopolskim w 2008 r.

Tabela 21

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie wielkopolskim w 2008 r.

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

264,5

9,4

Nie zatrudniające pracowników

84,2

8,0

Zatrudniające 10-49 pracowników

52,4

9,7

Zatrudniające 50-249 pracowników

34,8

7,2

Powstałe w 2008 roku

30,9

9,8

Zlikwidowane w 2008 r

26,1

9,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Województwo wielkopolskie ma relatywnie wysoki udział w ilości działających w kraju furm, wynoszący 9,4%. Równie wysoką pozycję mają firmy sektora MSP - najwyższą zatrudniające 10-49 pracowników - 9,7%.

W tabeli 22 przedstawiono udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie zachodniopomorskim w 2008 r.

Tabela 22

Udział przedsiębiorstw sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie zachodniopomorskim w 2008 r.

Ilość przedsiębiorstw

(w tys.)

%

Widniejących w REGON w Polsce

Przedsiębiorstwa ogółem

157,6

5,6

Nie zatrudniające pracowników

55,8

5,3

Zatrudniające 10-49 pracowników

37,3

6,9

Zatrudniające 50-249 pracowników

23,7

4,9

Powstałe w 2008 roku

18,5

5,9

Zlikwidowane w 2008 r

15,5

5,4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS 2009

Województwo zachodniopomorskie należy do średnio uprzemysłowionych regionów kraju. Na jego terenie działa 5,6 % wszystkich polskich firm. Również sektor MSP zajmuje środkową pozycję w tabeli.

Z przedstawionych zestawień wynika, jak duży udział w uprzemysłowieniu i zatrudnieniu w poszczególnych regionach mają firmy z sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw i jak ważnym są elementem lokalnych gospodarek.

4.1.1.Liczba aktywnie działających małych i średnich przedsiębiorstw w regionach

Liczba nowo zarejestrowanych podmiotów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców województwa jest od szeregu lat bardzo zróżnicowana, a ponadto geografia tego zróżnicowania także praktycznie nie zmienia się od lat. W 2008 r., łączna liczba nowo zarejestrowanych spółek i osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wynosiła 7,3 w przeliczeniu na 1000 mieszkańców Polski wobec 6,4 w roku 2007.

W sześciu województwach, liczba nowo zarejestrowanych spółek na 1000 mieszkańców przekroczyła tę średnią krajową. Na pierwszym miejscu pod względem wielkości omawianego wskaźnika znalazło się już tradycyjnie województwo zachodniopomorskie z 10 nowo zarejestrowanymi firmami na 1000 mieszkańców, a następnie województwa: pomorskie (9,1), mazowieckie (8,6), lubuskie (8,4), wielkopolskie (8,0) oraz dolnośląskie (7,9). Natomiast województwami, gdzie przedsiębiorczość mieszkańców jest mniej intensywna niż w pozostałych rejonach kraju pozostają od lat: podlaskie (6,1 spółek i zakładów osób fizycznych na 1000 mieszkańców), świętokrzyskie (5,7), lubelskie (5,4), opolskie (5,2) i najsłabsze pod tym względem podkarpackie z omawianym wskaźnikiem w wysokości 4,9 (por. mapa 2.1). Należy jednak dodać, że w 2006 r. liczba nowo zarejestrowanych spółek na 1000 mieszkańców zwiększyła się również we wszystkich tych pięciu województwach z najniższymi wskaźnikami o 0,5-0,6, a w województwie świętokrzyskim nawet o 1,2.

W tabeli 8 przedstawiono ilość nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw z sektora MSP w latach 1998, 2006 i 2008

Tabela 23

Nowo zarejestrowane spółki i zakłady osób fizycznych w latach 1995, 2006 i 2008 w przeliczeniu na 1000 mieszkańców województwa

Województwo

1995

2006

2008

Zachodniopomorskie

11,1

9,6

10,0

Pomorskie

13,2

9,2

9,0

Warmińsko-mazurskie

9,6

7,0

6,9

Lubuskie

7,7

8,7

8,4

Kujawsko-pomorskie

13,0

9,4

7,1

Wielkopolskie

12,3

9,1

8,0

Mazowieckie

15,6

10,1

8,6

Dolnośląskie

9,5

8,6

7,9

Łódzkie

8,4

6,5

6,7

Lubelskie

6,1

5,7

5,4

Opolskie

5,7

5,0

5,2

Śląskie

8,3

6,9

6,4

Świętokrzyskie

6,4

6,8

5,7

Małopolskie

8,2

7,5

7,1

Podkarpackie

5,6

5,2

4,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

W 2008 r. sytuacja MSP w poszczególnych województwach pod względem tempa wzrostu przychodów była bardzo zróżnicowana. W przypadku mikroprzedsiębiorstw, gdzie tempo wzrostu przychodów w całej Polsce wyniosło 15,1%, dynamika przychodów wahała się od 39,7% wzrostu w województwie mazowieckim do 5,7% spadku w województwie podlaskim. Wysoki wzrost przychodów mikroprzedsiębiorstw obserwowany był również w województwach: małopolskim (o 29,2%), lubuskim (20,4%) i pomorskim (18,9%). W przypadku tych trzech województw, a zwłaszcza lubuskiego, wysoki wzrost przychodów skorelowany był z relatywnie szybkim wzrostem liczby pracujących w MSP. Zależność między dynamiką liczby pracujących i przychodów obserwowana była także w niektórych województwach, gdzie w 2008 r. przychody mikroprzedsiębiorstw spadły w porównaniu z rokiem 2005. Oprócz wspomnianego wcześniej województwa podlaskiego, przychody mikroprzedsiębiorstw obniżyły się także w województwach: łódzkim (o 5%), opolskim (o 4,2%) i zachodniopomorskim (o 1,1%).

W tabeli 9 przedstawiono liczbę aktywnych MSP w latach 1995, 2006 i 2008 w przeliczeniu na 100 mieszkańców w poszczególnych województwach.

Tabela 24

Liczba aktywnych MSP w latach 1995, 2006 i 2008 w przeliczeniu na 100 mieszkańców w poszczególnych województwach

Województwo

1995

2006

2008

Zachodniopomorskie

55,6

58,2

57,9

Pomorskie

49,8

52,4

50,2

Warmińsko-mazurskie

38,7

42,8

40,8

Lubuskie

43,5

44,6

46,2

Kujawsko-pomorskie

33,9

37,9

39,0

Wielkopolskie

52,1

53,8

50,1

Mazowieckie

55,8

56,4

53,8

Dolnośląskie

41,7

45,2

44,8

Łódzkie

49,6

47,5

45,3

Lubelskie

31,0

34,3

34,1

Opolskie

32,6

36,7

35,7

Śląskie

45,1

46,5

44,7

Świętokrzyskie

31,9

35,8

36,0

Małopolskie

46,3

48,9

45,9

Podkarpackie

26,5

31,8

31,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

W przypadku małych przedsiębiorstw zatrudniających 10-49 osób, spadek przychodów i to niewielki, wystąpił w 2008 r. tylko w województwie podlaskim (o 1,1%). Natomiast w kilku innych obserwowany był szybki ich wzrost: np. w wielkopolskim o 14,1%, lubelskim o 14%, lubuskim o 13,2% oraz w łódzkim i świętokrzyskim o 10,1%. Jednak w skali całego kraju wzrost przychodów był stosunkowo niski (5,5%) w porównaniu z innymi grupami przedsiębiorstw według wielkości. Spowodowane to było niskim tempem wzrostu przychodów w województwie mazowieckim (o 2,8%) i ustabilizowaniem się przychodów w województwie śląskim na poziomie z ubiegłego roku, biorąc pod uwagę fakt, że udział województwa mazowieckiego w ogólnej wielkości przychodów małych firm wynosił w 2006 r. 24,5%, a śląskiego 12,5%.

W przypadku przedsiębiorstw średniej wielkości, w żadnym województwie nie wystąpił w 2008 r. spadek przychodów. Tempo ich wzrostu było jednak w poszczególnych regionach również silne zróżnicowane. Najwyższe tempo wzrostu przychodów firm średnich obserwowane było w województwie lubelskim, gdzie przychody wspomnianych jednostek podwoiły się. Mogło być to spowodowane wejściem do grupy firm średnich nowych jednostek, lub przejściem do grupy średnich byłych dużych przedsiębiorstw w wyniku spadku zatrudnienia poniżej 250 osób. Stosunkowo wysokie tempo wzrostu przychodów osiągnęły przedsiębiorstwa średniej wielkości także w województwach: dolnośląskim (24%), pomorskim (23,4%), opolskim (16,9%), małopolskim (16,8%), zachodniopomorskim (16,3%) oraz kujawsko-pomorskim (15,9%). Natomiast najniższe tempo wzrostu przychodów odnotowały średnie firmy z terenu województw wielkopolskiego i mazowieckiego i to już drugi rok z rzędu (ostatnie wysokie przyrosty przychodów obserwowano tam w 2004 r.).

Pod względem wielkości dochodów (przychody minus koszty) przypadających na przedsiębiorstwo zatrudniające do 9 osób, sytuacja poszczególnych regionów była w 2006 r. nadal dość silnie zróżnicowana, ale rozpiętości między wielkościami dochodów w poszczególnych województwach były nieco mniejsze niż rok wcześniej. Spowodowane to było głównie szybkim wzrostem dochodów na mikroprzedsiębiorstwo w trzech województwach: podkarpackim, zachodniopomorskim i lubelskim (wzrost odpowiednio o 35,5%, 26,7% oraz 35,6%). W 2006 r. dochody na mikroprzedsiębiorstwo były najniższe w województwie podkarpackim i wynosiły 59,4% średniej krajowej. Rok później dochody w województwie podkarpackim były nadal najniższe ze wszystkich województw, lecz były one równe już 74,4% odpowiedniej średniej krajowej. Na drugim biegunie, przeciętne mikroprzedsiębiorstwo w czołowym pod tym względem województwie mazowieckim osiągało w 2006 r. dochód odpowiadający 135% średniej krajowej, natomiast w 2008 r. - 141,5 % tej średniej. W podkarpackim dochody w przeliczeniu na firmę zatrudniającą do 9 osób były więc w 2006 r. niższe niż w mazowieckim około 2,3 razy, a w 2008 r. około 1,9 razy. Wysokie dochody firm najmniejszych w województwie mazowieckim są prawdopodobnie powiązane z chłonnością lokalnego rynku na produkty i usługi (wynagrodzenia w Warszawie są przeciętnie najwyższe w Polsce), jak i specyfiką działalności tych firm. W Warszawie funkcjonuje mianowicie wiele firm przemysłowych, budowlanych oraz zaliczanych do sekcji Obsługa nieruchomości i firm; nauka, których dochody w przeliczeniu na przedsiębiorstwo są znacznie wyższe niż dochody mikroprzedsiębiorstw z pozostałych sekcjach gospodarki.

4.1.2. Udział MSP w wielkości zatrudnieniu

W 2008 roku sektor MSP w porównaniu z liczbą mieszkańców regionu zatrudniał najwięcej osób w województwie mazowieckim - 189 pracujących w MSP na 1000 mieszkańców oraz w wielkopolskim, gdzie w MSP pracowało 178 osób na 1000 mieszkańców regionu. Więcej niż przeciętna krajowa osób pracowało w MSP w regionach pomorskim, zachodniopomorskim, śląskim, lubuskim i łódzkim. W tych województwach pracowało od 173 do 163 osób na 100 mieszkańców, przy średniej dla kraju 157 osób. 157 osób na 1000 mieszkańców, czyli wartość zbliżona do średniej krajowej pracowało w MSP w dolnośląskim i małopolskim. 141 osób na 1000 mieszkańców pracowało w MSP w kujawsko-pomorskim, 140 na 1000 mieszkańców w warmińsko-mazurskim, a 132 osoby w opolskim. Najmniej pracujących w MSP na 1000 mieszkańców było w regionach Polski Wschodniej tj. świętokrzyskim, podkarpackim, podlaskim i lubelskim - od 121 do 115 pracujących w MSP na 1000 mieszkańców. W tabeli 10 przedstawiono ilość zatrudnionych w sektorze MSP w poszczególnych województwach w roku 2008.

Tabela 25

Liczba aktywnych MSP w latach 1995, 2006 i 2008 w przeliczeniu na 100 mieszkańców w poszczególnych województwach

Przedsiębiorstwa

MSP na 1000

mieszkańców

Pracujący

w MSP na 1000

mieszkańców

w liczbie

przedsiębiorstw (%)

Udział

w pracujących

(%)

POLSKA

44,9

157,2

100,00

100,00

Dolnośląskie

44,8

157,3

7,54

7,56

Kujawsko-pomorskie

39,0

141,8

4,71

4,89

Lubelskie

34,1

115,0

4,33

4,17

Lubuskie

46,2

164,3

2,72

2,76

Łódzkie

45,3

162,6

6,80

6,96

Małopolskie

45,9

157,0

8,76

8,57

Mazowieckie

53,8

189,2

16,24

16,33

Opolskie

35,7

131,8

2,17

2,29

Podkarpackie

31,9

118,0

3,90

4,23

Podlaskie

35,4

117,2

2,47

2,34

Pomorskie

50,2

172,8

6,46

6,35

Śląskie

44,7

164,5

12,19

12,81

Świętokrzyskie

36,0

120,8

2,69

2,58

Warmińsko-mazurskie

40,8

139,9

3,40

3,33

Wielkopolskie

50,1

178,4

9,88

10,06

Zachodniopomorskie

57,9

172,0

5,73

4,86

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2008.

4.1.3.Nakłady inwestycyjne MSP w regionach

Liderem pod względem udziału sektora MSP w nakładach inwestycyjnych przedsiębiorstw regionu w 2006 roku były województwa świętokrzyskie, opolskie i zachodniopomorskie, gdzie wyniósł on około 54%. Około połowa nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw pochodziła z sektora MSP w pomorskim, łódzkim, podkarpackim i lubelskim. W mazowieckim i podlaskim sektor MSP wygenerował odpowiednio 49% i 47% inwestycji firm, a w warmińsko-mazurskim, lubuskim i kujawsko-pomorskim około 46,5%, przy przeciętnej krajowej 45,6%. Zbliżone znaczenie w nakładach inwestycyjnych przedsiębiorstw regionu miały MSP dolnośląskie. Najmniejszy udział w inwestycjach przedsiębiorstw regionalnych miał sektor MSP w małopolskim i wielkopolskim - około 43% oraz w śląskim - 32%. W tabeli 11 przedstawiono przychody i nakłady na inwestycje w poszczególnych województwach w roku 2008.

Tabela 10

Przychody i nakłady na inwestycje w sektorze Małych i Średnich Przedsiębiorstw w poszczególnych województwach w roku 2008

Przychody

na przedsiębiorstwo

w mln zł

Udział kosztów w

przychodach

(w%)

Nakłady inwestycyjne

na przedsiębiorstwo

(w tys. zł)

Nakłady

inwestycyjne na

pracującego (w tys. zł)

POLSKA

0,90

92,3

32,17

9,19

Dolnośląskie

0,77

91,9

37,85

10,78

Kujawsko-pomorskie

0,82

91,0

27,80

7,64

Lubelskie

0,88

90,6

19,78

5,86

Lubuskie

0,70

92,4

22,08

6,21

Łódzkie

0,71

91,9

32,81

9,15

Małopolskie

0,86

92,8

30,29

8,85

Mazowieckie

1,47

93,3

50,68

14,40

Opolskie

0,75

91,0

28,37

7,68

Podkarpackie

0,78

93,4

29,62

8,00

Podlaskie

0,77

92,0

29,34

8,85

Pomorskie

0,84

91,3

33,31

9,67

Śląskie

0,86

92,6

23,88

6,49

Świętokrzyskie

0,74

92,4

24,07

7,17

Warmińsko-mazurskie

0,69

90,7

27,35

7,98

Wielkopolskie

0,83

91,9

27,63

7,76

Zachodnio

pomorskie

0,59

91,3

27,23

9,18

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2008 roku, GUS, Warszawa 2008,

Z powyższego zestawienia wynika, że największe zakłady inwestycyjne na przedsiębiorstwo (50,68 tys. zł) jak i na pracownika (14,4 tys. Zł) odnotowano w województwie mazowieckim. Drugą pozycję zajmuje województwo dolnośląskie (odpowiednio 37,85 i 10,78 tys. zł) a trzecią łódzkie (32,81 i 9,15 tys. zł). Ostatnie miejsce w tym rankingu zajmuje województwo lubelskie z nakładami 19,78 tys. zł na przedsiębiorstwo i 5,86 tys. zł na pracownika.


PODSUMOWANIE

Małe i średnie przedsiębiorstwa są sektorem gospodarki mało zauważanym, gdyż jako jednostki dysponują relatywnie niskim kapitałem w stosunku do firm dużych, nie są uczestnikami spektakularnych przedsięwzięć, a także nie ma w nich silnych związków zawodowych, które organizowały by akcje protestacyjne nagłaśniane w mediach. Nie można jednak nie docenić ich roli w gospodarce nie tylko regionalnej czy krajowej, ale także globalnej.

Przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa zapełniają nisze rynkowe, w których prowadzenie działalności przez duże firmy byłoby nieopłacalne. Są one także podstawowymi dostawcami materiałów i półproduktów dla finalnych producentów. Zapełniają dużą część rynku w sektorze handlu i usług, a dodatku pracują w tej branży lepiej niż ich wielcy konkurenci, gdyż są bliżej bezpośredniego konsumenta i lepiej znają jego potrzeby, a w związku z mniej rozbudowaną strukturą łatwiej mogą reagować na ich zmianę.

Bardzo istotny jest wkład sektora małych i średnich przedsiębiorstw w tworzenie Produktu Narodowego Brutto. W roku 2005 wynosił on 68,1% PKB, a w roku 2008 - 67,7%. Oznacza to, że małe i średnie przedsiębiorstwa wytwarzają powyżej 2/3 PKB. Są to dane oficjalne, nie uwzględniające tzw. Szarej strefy, która wprawdzie całkowicie lub częściowo unika płacenia podatków i tym samym nie jest bezpośrednim twórcą PKB, jednak przyczynia się do wzrostu dochodów społeczeństwa, a tym samym jego siły nabywczej i zwiększa w ten sposób zapotrzebowanie na towary i usługi.

W związku z powyższym należy uznać, że hipoteza pomocnicza numer 1 niniejszej pracy stwierdzająca, iż firmy sektora MiSP wnoszą istotny wkład do PKB jest prawdziwa.

Firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorstw w roku 2008 zatrudniały 5.964,7 tys. pracowników przy 8.500,7 tys. ogółu zatrudnionych, co stanowi 70,17% udziału w całości zatrudnienia. Są one więc największym pracodawcą w kraju. Hipoteza pomocnicza nr 2 stwierdzająca, że małe i średnie przedsiębiorstwa mają największy w gospodarce udział w ilości zatrudnionych pracowników jest prawdziwa.

Firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorstw dysponują ograniczonymi środkami finansowymi i nie zawsze mogą sobie pozwolić na zatrudnianie fachowego personelu, prowadzącego obsługę prawną i księgową. Nie stać ich także na zatrudnianie firm outsourcingowych, które wykonywały by za nie czynności nie będące bezpośrednio związane z prowadzoną działalnością. Szczególnie w przypadku mikroprzedsiębiorstw właściciel większość spraw formalnych musi załatwiać sam, do czego nie zawsze posiada konieczną wiedzę. Utrudnia to funkcjonowanie i właściwe korzystanie z obowiązującego prawa. Także finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw jest trudniejsze, co omówiono w pracy. Tak więc hipoteza pomocnicza nr 3 twierdząca, że warunki prawne działania małych i średnich przedsiębiorstw są trudniejsze niż firm dużych jest prawdziwa.

Małe i średnie przedsiębiorstwa to mechanizmy gospodarcze działające na styku otaczającego je środowiska. Ich właściciele często są elementem tego otoczenia i doskonale znają jego potrzeby, w związku z czym mogą niezwłocznie reagować w celu ich zaspokojenia. Poza tym mniejsza infrastruktura tych firm pozwala im zmieniać np. profil produkcji lub wprowadzać nowe rozwiązania i produkty. Hipoteza pomocnicza nr 4 twierdząca, że firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorstw są bardziej kreatywne i łatwiej przystosowują się do zmieniających się warunków rynkowych niż duże firmy jest prawdziwa.

W treści pracy wykazano bez żadnych wątpliwości, że rynek nie mógłby funkcjonować bez sektora małych i średnich przedsiębiorstw, co dobitnie pokazała zresztą miniona epoka. W związku z powyższym główna hipoteza pracy stwierdzająca, że firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorstw są nieodłącznym elementem rynku, wnoszącym istotny wkład w jego prawidłowe funkcjonowanie - jest prawdziwa.

BIBLIOGRAFIA

ADAMKIEWICZ-DRWIŁŁO H. 2002, Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

BARTNICKI M. 2009, O tworzeniu strategii przedsiębiorstwa raz jeszcze, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa nr 5.

BŁAWAT F. 2004, Przetrwanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Scientific Publishing Group

DACH Z 2001. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw w perspektywie przystąpienia do Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe AE, Kraków

DASZKIEWICZ N. 2007, Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szanse i zagrożenia rozwoju, Difin, Warszawa.

DUTKIEWICZ W., 2001, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce

ENGELHARDT J. 2009, Współczesne przedsiębiorstwo, Wydawnictwo CEDEWU, Warszawa.

ETEL L 2008. Prawo podatkowe, Oficyna Wydawnicza Kucharski, Toruń.

GIANFORTE G., GIBSON M. 2006, Samodzielna firma. Załóż i rozwiń własną firmę, One Press, Gliwice

GOŁĘBIOWSKI T. 2005, Zarządzanie strategiczne: planowanie i kontrola, Difin, Warszawa.

GRIFFIN R. 2005, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa.

KOJŁO S., 2004, Zagraniczna polityka ekonomiczna Polski a konkurencyjność przedsiębiorstw i polskiej gospodarki, w: Konkurencyjność gospodarki Polski w warunkach integracji UE i globalizacji, WSE w Warszawie, Warszawa

KRUPSKI R. 2003, Zarządzanie strategiczne. Koncepcje, metody, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.

MAŁYSKO j, 2003,  Factoring metodą krótkookresowego finansowania przedsiębiorstw, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw”, 2003, nr 6.

MOLO M, BIELÓWKA M. 2008. Przegląd dostępnych źródeł finansowania działalności gospodarczej oraz ocena ich atrakcyjności [w:] Finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw. Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa.

MOSZKIEWICZ M. 2000.Strategia przedsiębiorstwa okresu przemian, Dom Wydawniczy ABC, Kraków

MROCZEK E., 2008, Nowi polscy przedsiębiorcy, „Przegląd Organizacji”, nr 1

NEHRING A. 2008, Rozwój i konkurencyjność małych przedsiębiorstw w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków

NEUMAN W.L., 2000, Socjal research metods. Qualitative and quantitative approaches, Boston 2000, s. 22, tłum. Z. Kwieciński za: PILCH T., BAUMANN T., 2001, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa

NOWAK S., 2000, Metodologia badań socjologicznych, WSiP, Warszawa 2000

OLSZEWSKA 2001. Współczesne uwarunkowania zarządzania strategicznego przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław

PENC-PIETRZAK I. 2003, Analiza strategiczna w zarządzaniu firmą, CH Beck, Warszawa PORTER M. E. 2006, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, MT Biznes, Warszawa.

PILCH T., BAUMANN T., 2001, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa

RZEŹNIK A. 2003 Leasing jako alternatywna forma finansowania działalności gospodarczej [w:] Zarządzanie finansami. Mierzenie wyników i wycena przedsiębiorstw, Szczecin.

SIERPIŃSKA M., WĘDZKI D., 2009, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Difin, Warszawa.

SMID W. 2000, Leksykon menadżera, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków

STANKIEWICZ M.J. 2002, Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Dom Organizatora, Toruń

STAWICKA M. 2009. Franczyza - droga do sukcesu, PWE, Warszawa

SZCZEPANIAK I., 2009, Czynniki uwarunkowania małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach gospodarki opartej na wiedzy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

SZTUMSKI J., 1999, Wstęp do metod i techniki badań społecznych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice

http://www.konkurencyjnosc.gov.pl 17.01.2010

http://www.zporr.garr.pl 17.01.2010

http://www.eurofunds.org/content/view/3498/216/ 14.01.2010

http://www.eurofunds.org/content/view/3498/216/ 14.01.2010

92


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
zadania z ekonometrii, Ekonomia,Zarządzanie,Marketing oraz Prace licencjackie I Magisterskie, Ekonom
sylabus-osobowosc-plik, Prace licencjackie, magisterskie, Magisterki
Administracja centralna-wszystko, Prace Licencjackie - Magisterskie
praca magisterska, Prace licencjackie, magisterskie, Magisterki
Prawo działalności gospodarczej, Ekonomia,Zarządzanie,Marketing oraz Prace licencjackie I Magistersk
Pomoc w pisaniu prac, Prace licencjackie, magisterskie
Administracja Publiczna - 2, Prace Licencjackie - Magisterskie
logistyka zaopatrzenia-wyklady, Prace Licencjackie - Magisterskie
Administracja publiczna(1), Prace Licencjackie - Magisterskie
PODSTAWY PRAWNO USTROJOWE POWIATU, Prace Licencjackie - Magisterskie
Praca licencjackareklama, Prace Licencjackie - Magisterskie
faktoring, Prace licencjackie, magisterskie, Magisterki
Pedagogika - Błędy wychowawcze rodziców, Prace Licencjackie - Magisterskie
SYSTEM WYŁANIANIA SKŁADU PARLAMENTU, Prace licencjackie, magisterskie, Magisterki
Idea Amerykanizmu W Polityce Regana, Prace licencjackie, magisterskie, Magisterki
ekonometria word, Ekonomia,Zarządzanie,Marketing oraz Prace licencjackie I Magisterskie, ekonometria

więcej podobnych podstron