382

którym (przez które lub od których) skierowana jest czynność. Znaczenia te występują w rzeczownikach (np. przejście, wejście ‘miejsce, przez które się przechodzi, wchodzi’), w których kierunkowość (latywność) wnoszona jest przez podstawowy czasownik, a także w czasownikach, np. statek zawodowano ‘spuszczono na wodę’.

6. TEMP - czas czynności, procesu, stanu, w tym także czas pojawienia się (występowania) zjawisk: wrzesień to strukturalnie ‘czas, kiedy kwitną wrzosy’, listopad ‘czas, kiedy (s)padają liście’, okres przygotowawczy ‘okres, kiedy się coś przygotowuje’.

Rola semantyczna czasu jest dyskusyjna. Właściwie ze względu na ogólność, nieprzedmiotowość i powszechność (występowanie przy każdym niemal predykacie) pojęcie to nie należy do argumentów. W powyższym zestawie umieszczamy je dlatego, że jego funkcja w strukturze derywatów jest podobna do ról argumentów i należy do znaczenia formatu, por. wrzosowisko ‘miejsce, na którym rosną wrzosy’ i wrzesień ‘czas, kiedy kwitną wrzosy’.

Wyróżnione role w wielu derywatach ulegają neutralizacji, np. łatwo neutralizuje się różnica między narzędziem (urządzeniem) i miejscem (por. dogotowywacz ‘to, w czym się dogotowuje’ || ‘urządzenie do dogotowywania’; leżak ‘to, na czym się leży’ || ‘urządzenie służące do leżenia’), miejscem i obiektem (chodnik), miejscem i wytworem (odmrożenie).

Poza wymienionymi uniwersalnymi rolami, które pojawiają się we wszystkich typach derywatów mutacyjnych będących przekształceniami podstawowych predykatów, istnieje wiele innych znaczeń, które nakładają się na poszczególne role. Tak np. w przymiotnikach dewerbalnych o znaczeniu subiektowym i obiektowym (w których określany rzeczownik pełni rolę subiektu lub obiektu) pojawia się bardzo często znaczenie predyspozycji, omnitemporalności lub habitualności predykatu wyrażonego podstawą, np. gniewliwy człowiek ‘który jest skłonny do gniewania się’ (obok aktualnego gniewny), uleczalna choroba ‘która może być uleczona’, zob. s. 478.

Inne szczegółowe znaczenia (nowe predykaty) dodawane do struktur o określonych rolach to np. predykaty oceniające, wprowadzone do przymiotników o strukturze subiektu czynności (np. gospodarny ‘który dobrze gospodarzy’), kauzatywne (np. łzawiące (gazy) ‘które powodują łzawienie’, gnilne (bakterie) ‘które powodują gnicie’), ilościowe (np. kosztowny (strój) ‘który dużo kosztuje’).

W rzeczowniku pewne znaczenia nakładają się na struktury transpozycyjne, np. w licznych nazwach czynności dodane jest znaczenie sposobu wykonania czynności (chód ‘sposób chodzenia’, wymowa ‘sposób wymawiania’,pismo, np. wyraźne, ‘sposób pisania’), lub też znaczenie ilości (wytop ‘to, ile wytopiono’, nadwaga ‘to, ile nadważono’) (por. s. 415).

Przedstawiony zestaw ról semantycznych występuje we wszystkich częściach mowy, jednak nie tak samo jest w nich wykorzystywany. Niektóre spośród wymienionych ról zajmują ważne miejsce w słowotwórstwie wszystkich części mowy i pojawiają się w dużej liczbie derywatów (np. SUB, OB, RES, LOC), inne pojawiają się rzadziej, sporadycznie (np. TEMP w rzeczowniku) lub też są

382