9 (13)

jea oczywiście bezprzedmiotowy. Jest to jednak tylko określona decyla terminologiczna. która alka różne orientacje problemowe, takie jak Jiinkcjpoalim”. „behawio-ryzm" czy „historyzin**. do sfery formułowania pytań raczej, niż do dziedziny spoaobow udzielania odpowiedzi na te pytania. Nk znaczy to rzecz jama. że orientacje te - po-dobok jak pojedynca pytania - nk mogą być przedmiotem mctodotogkziicj refleksji; i tak. jak pojedyncze pytania - tak też cale ich zespoły czy syndromy składając* się aa poszczególne orientacje problemowe mogą być przedmiotami różnorodnych analiz metodologicznych.

Jest to problematyka metodologiczna w szerszym sensk. wykraczająca poza zagadnienia metod badawczych tak rozumianych, jak to proponowano wyżej. Obejmuje ona refleksję metodologiczną nad strukturą wspomnianych podejść teoretyczno-problemowych, związkami między przyjmowanymi przez nk założeniami o zjawiskach i procesach społecznych a pytaniami formułowanymi w nkh pod adresem tych gawisk i procesów itd. Jednym z głównych zadań takich analiz metodologicznych jest określenie warunków i granic zasadności stosowania tych podejść i pytań przez nk implikowanych poprzez określenie zasadności i grank prawdziwości założeń o naturze ąjawisk społecznych. przyjmowanych w tych podejściach. Są to nierzadko założenia możliwości istnienia pewnych zjawisk czy założenia, iż pewne zależności są możliwe. Aby formułować ..funkcjonalne pytania** pod adresem elementów systemu społecznego, trzeba założyć, iż na ogół pełnią one liczne i ważne funkcje, i dlatego w badania swoim mamy prawo zapytywać, jakk to funkcje pełni dany element wobec innych elementów systemu społecznego czy też wobec systemu jako całości Aby szukać motywacji nieświadomych w konkretnych ludzkich działaniach, trzeba założyć, iż motywy nieświadome istnieją lub przynąjmniej mogą istnieć w psychice ludzkiej; aby szukać ' tempa i przyczyn zmian, trzeba założyć, iż przedmiot badany rzeczywiśck się zniknie lub zmkniać się może; aby badać psychikę, myśli i uczucia członków pewnej zbiorowości ludzkiej, trzeba założyć, iż ludzie ci w ogóle myślą i czują, a więc odrzucić orientacje behawiorystyc/ną w jej radykalnych sformułowaniach itd. Założę nk istnienia dotyczyć może nk tylko poszczególnych zjawisk, ale i zależności między nimi: jest to widoczne w przypadku ftinkcjonalizmu, gdzie postuluje się liczne powiązania między elementami syste mu i wpływ tych elementów na system jako całość. Funkcjonalista przystępuje więc do swokh badań z pewną wstępną ..wizją" czy ogólnym (ogólnikowym nierzadko) obrazem, „modelem** systemu społecznego i celem jego badań jest nadanie tej wizji czy modelowi kształtu bardziej konkretnego, określenie siły wpływu różnych elementów na całość sykemu, określenk. które z nkh jak są ze sobą powiązane itp.^M Jednakże tak bywa i w innych podejściach: fteudysta ma określony model ludzkiej osobowości, w której ścierają ssę biologiczne popędy z zakazami kultury, w której popędy uznane za .jueahMznc** spychane są do nieświadomości, ale nadal kształtują - w sposób nieświadomy — myślenie i dzklank człowieka. Zakłada więc on istnienie złożonego układu clememów powiązanych ze sobą wdynamkzną całość i opierając się na tych założeniach, formułuje swoje pytania badawcze, na przykład: „Od czego zależy przede wszystkim

" br.miuriU)c>JUhTorih}rtkŚ*.w>«H)titi>—jdiwjnłrifińoaW—ha«m * 9*acr P. tisn—pti. MttoJa fimktjnmktm w    i amnaraUgii ^akrratf (Stadmm amaMW r*Ł

WndnlfTI.

zasięg regresji?" (czyli uwstecznienia sposobu zachowania się w sytuacjach zagrażających człowiekowi — przejścia do bardziej „inflintylnych'* sposobów zachowania). Bez owej wizji czy modelu całości pytania takiego pewno by nie zadał.

Założenia takie, jak wszelkie twierdzenia empiryczne, mogą różnić uę zakresem swej ważności: założenie, iż społeczeństwo jest systemem o bogatej sieci wzajemnych powiązań, jest zasadne w różnym stopniu i zakresie dla różnych konkretnych zbiorowości, tak jak założenie, iż człowiek „spycha" do nieświadomości popędy i motywy, o których myślałby z przykrością, zasadne jest dla węższych lub szerszych obszarów myślenia i działania różnych ludzi i różnych kultur. Jeśli w jakimś konkretnym przypadku założenia pytania (lub raczej — problematyki) nie są spełnione — badania zakończą się niepowodzeniem. Dla przykładu: nie uda się określić, jakie lUnkcje w pewnym społeczeństwie nauka pełni wobec technologii, jeśli w społeczeństwie tym nic pełni ona żadnych Uinkcji; nie uda się określić, jakie mechanizmy obronne (w sensie Freudowskim) uruchamiają ludzie wdanej kulturze, aby zastępczo zaspokoić zepchnięte do nieświadomości motywacje i popędy seksualne — jeśli w tej kulturze sprawy związane z seksem nie stanowią tabu i tym samym nie zachodzi potrzeba spychania ich do nieświadomości kp. Sukces badań przynoszących odpowiedzi na pewien zbiór pytań runowi zarazem pośrednie potwierdzenie słuszności (prawdziwości) założeń, na podstawie których sformułowano problematykę badań. Często jednak założenia te przybierają postać twierdzeń znacznie mocniejszych. Pewno własności czy zależności przysługiwać mąją wszelkim społeczeństwom lub ludziom w ogóle i tym samym dana orientacja tcoretyczno-problemowa aspiruje do miana uniwersalnej: z zagadnieniami przez nią określanymi można - przynajmniej zdaniem joj przedstawicieli - podchodzić do wszelkich społeczeństw lub tworzących je ludzi.

Wizje takie, bardziej empiryczne lub bardziej filozoficzne w swym charakterze, czy wyrosłe z nich i empirycznie sprawdzone teorie będą cząstkowymi i kompletne nur nymi Buwifłsail zjawisk iaatj dritśray. Założenie, że człowiek niekiedy dzisla pod wpływem motywów nieświadomych nie uchyla prawdziwości założenia, iż kiedy indziej działa on w sposób świadomy i racjonalny; zasadność wizji „funkcjonalnej równowagi** nie snieważnia empiryczny zasadności wizji „zmienności historycznej" społeczeństw hd. Stąd leż różni badacze mogą reprezentować różne orientacje problemowe lab, jak to się czasami powiada, należeć do różnych „szkół". Udzśdąją oni wówczas różnych odpowiedzi na różne pytania, oparte na różnych, ale nawząjcm wobec siebie komplementarnych cząstkowych wizjach, modelach czy teoriach świata zjawisk i procesów społecznych. Wizje te, obok elementów, które są podległe empirycznej kontroli, zawierąją nierzadko pewne elementy filozoficzne, o czym pisałem przy charakterystyce założeń poszczególnych pytań, a co należy rozszerzyć i na całe złożone z nich orientacje problemowe.

Zasadniczo nowa problemat) ka badawcza wymaga nierzadko raeadałcia aowyth ralofaś o aalarw rzeczywistości badanej. Sformułowanie ich jest z reguły aktem aaulowcj intuicji, wymagającym dużej wyobraźni, a często i odwagi zerwania z dawnymi Mrukturanu myślenia; wymaga „zobaczenia" w sposób mniej lub bardziej nowatorski tych aspektów czy stroa badanej rzeczywistości, których do tej pory nic widziano. Jeśli anępnic okaże się, iż wizja taka jest prawdziwa (j. prawdziwe są założenia pytań problematyki), wówczas wyniki badań dostarcząjących odpowiedzi na te pytania lepiej

57