557

c)    oddalenie bliżej nie scharakteryzowane - formacje z prefiksem u-, od czasowników ruchu, nacechowane stylistycznie, por. ujść, ulecieć, uwieźć (z + gen.), neutralne od czasowników nazywających destrukcję, por. uciąć, ułamać, upiłować (coś ||czegoś)',

d)    oddalenie z różnych części przedmiotu:

-    kierunek z wnętrza na zewnątrz - formacje z prefiksem wy-, np. wyjść, wyciągnąć, wyrwać (z + gen.); niektóre z tych formacji mogą być stosowane do oznaczania oddalenia z różnych stron przedmiotu, a precyzuje to wyrażenie ablatywne spod + gen., zza + gen. i podobne;

-    kierunek z powierzchni przedmiotu - formacje z prefiksem z- (||s-||ś-), np. zejść, zlecieć, zetrzeć, ściągnąć (z + gen.); niektóre formacje tego samego typu mogą być używane we frazach oznaczających kierunek z górnej powierzchni przedmiotu w dół, np. zeskoczyć, spaść (ze stołu), zjechać (z góry).

3. Inne formacje kierunkowe:

a)    formacje oznaczające kierunek w górę bliżej nie scharakteryzowany -formacje z prefiksem pod- (z dodatkiem znaczeniowym ‘nieco’), np. podskoczyć, podfrunąć, podrzucić (piłkę), a w ściśle określonych kontekstach także z prefiksem wz-, np. wzejść (o ciałach niebieskich), wznieść (oczy), wzlecieć.

b)    przemieszczenie przedmiotu z jednego miejsca na drugie - formacje z prefiksem prze-, np. przejść, przejechać, przelać, przesadzić, przedrukować; konotują one jednocześnie wyrażenie ablatywne i adlatywne z + gen. i do + gen. || na acc., a formacje pochodne od czasowników ruchu też wyrażenie perlatywne przez + acc.

23.7.2. Formacje lokatywne

Bazę dla poszczególnych typów tych derywatów stanowią czasowniki nazywające konkretne procesy i działania, a także ruch ukierunkowany. Przedrostki tworzące je wnoszą znaczenia podobne do przyimków lokalizujących (np. na, dookoła, pod, przez). W części derywatów dochodzą do tego bardziej szczegółowe składniki znaczeniowe, które powodują zmianę hierarchii argumentów implikowanych przez czasowniki podstawowe. Wyraża się to w przesunięciu lokalizatora na pozycję dopełnienia przy nazwach działań i czynności lub podmiotu przy nazwach procesów i pociąga za sobą inne ukształtowanie schematu zdania; ukażą to poniższe przykłady.

1. Działanie na powierzchnię przedmiotu:

a)    działanie na całą powierzchnię (zasłonięcie jej) nazywają formacje z prefiksem za-, np. X rysował kreski na kartce —» X zarysował kartkę kreskami, X lał wodę na podłogę —> X zalał podłogę wodą, chwast rósł na grządce -» chwast zarósł grządkę, też grządka zarosła chwastem, woda zalała dolinę, śnieg zasypał pole, staw zamarzł;

b)    działanie kompletne na powierzchnię - formacje z prefiksem wy-, np. X sypał piasek na ścieżkę —> X wysypał ścieżkę piaskiem, podobnie wyłożyć (ścianę kafelkami);

c)    działanie częściowe na powierzchnię przedmiotu - formacje z prefiksem po-, np. posypać (ciastko cukrem), polać, porysować (coś czymś); bliskie

557