b6 (2)

wszystkich potraw, albo najada się do syta. albo wreszcie sam zarzyna na podwórzu wołu. kury i inne zwierzęta.) Tę cechę gospodarza wyraża także jego domostwo. W niemieckiej bajce Hensel und Gretel przejawia się ona w nieco innej postaci, w związku z jej dziecięcym adresatem.

3.    Uszkodzenie - zdarza się stosunkowo często, gdyż współcześnie bajka magiczna przezywa regres. Niekiedy formy ułomne rozpowszechniają się i utrwalają. W rozpatrywanym przypadku za taką uszko dzoną formę można uznać obraz chatki kręcącej się bez ustanku wokół własnej osi. Chatynka odgrywa w toku akcji szczególną rolę: jest albo strażnicą, albo miejscem wypróbowywania bohatera, czy jest godny obdarowania magicznym przedmiotem. Chatka stoi odwrócona tyłem, dlatego często nazywa się „chatynką bez drzwi, bez okien". Otwory znajdują się po przeciwnej stronic. Wydawałoby się. żc łatwo ją. okrążyć i wejść drzwiami. Ale Iwan tego nie może i w bajce nigdy tak nie robi. Wypowiada natomiast zaklęcie: „Obróć się tyłem do lasu. a frontem do mnie”; „Stań, jak matka postawiła". W tekście zwykle mówi się {X) tym: „I chatynka obróciła się”. Właśnie owo „obróciła się” zostało przekształcone w „obraca się", a wyrażenie „kiedy trzeba, obraca się” -w samo „obraca się”, pozbawione sensu, ale nie pozbawione pewnej atrakcyjności.

4.    Odwrócenie. Nierzadko forma podstawowa zmienia się we własne przeciwieństwo. Postacie kobiece zastępują np. męskie i odwrotnie. Tak samo chatka - zamiast zamkniętej, niedostępnej, pojawia się czasem chatynka z drzwiami otwartymi na oścież.

5-6. Intensyfikacja i osłabienie są charakterystyczne wyłącznie dla działań bajkowych bohaterów. Te same działania mogą być wykonywane z rozmaitą intensywnością. Przykładem - wypędzenie bohatera z domu zamiast jego wyprawienia. Wyprawienie to jedna z bajkowych stałych, występująca w tak wielu rozmaitych formach, żc można prześledzić wszystkie stadia przejściowe. Samo wyprawienie może przybierać różne odmiany. Często pojawia się jako prośba o zdobycie jakiegoś czarodziejskiego przedmiotu, nieraz polecenie („Wyświadcz mi przysługę"), a niekiedy rozkaz obwarowany groźbami w przypadku niewykonania i obietnicami nagrody za wykonanie. Może też przybrać formę zamaskowaną: zła siostra wysyła brata po zwierzęce mleko, aby się go pozbyć; gospodarz wysyła parobka do lasu po krowę, która rzekomo zaginęła; macocha wysyła pasierbicę do Baby Jagi po ogień. Wreszcie mamy też jawne wygnanie.

Wymienione zostały główne etapy wyprawiania z domu, z których każde może jeszcze występować w wielu wariantach i formach. Są one szczególnie ważne przy badaniu bajek o bohaterach wygnańcach. Za formę podstawową wyprawienia można uznać rozkaz, któremu towarzyszy groźba oraz obietnica. Jeśli obietnica jest pominięta, to taką redukcję można traktować jako równoczesną intensyfikację (pozostaje wyprawienie z groźbą). Pominięcie groźby oznacza osłabienie, złagodzenie formy. Kolejne stadium osłabienia polega na braku wyprawienia (syn wyjeżdża, prosząc rodzica o błogosławieństwo na drogę).

Rozpatrzone sześć odmian transformacji można uznać za określone modyfikacje podstawy. Oprócz nich wyodrębniają się dwie duże grupy transformacji zamiana i asymilacja. I jedne, i drugie mogą być rozpatrywane ze względu na pochodzenie.

7. Zamiana w e w n ą t r z b a j k o w a. Analizując dokładniej siedzibę donatora, odnajdujemy następujące formy:

al pałac

b! góra nad ognistą rzeką.

Nie są one rezultatem ani na redukcji, ani amplifikacji, ani też innych wyszczególnionych dotychczas transformacji. Nie należą w ogóle do przekształceń, lecz do z a m i a n. Formy te nic pochodzą jednak z zewnątrz bajki, lecz z jej zasobów. Powstały w wyniku p r ze m i e s z c z e-nia, przesunięcia składników. W pałacu (zazwyczaj złotym) mieszka królewna. To domostwo przypisuje się donatorowi. Tego rodzaju przemieszczenia mają w bajce doniosłe znaczenie. Każdy składnik występuje w swoistej dla niego formie, która jednak nie zawsze zrosła się z nim na trwałe (na przykład królewna, będąca zazwyczaj obiektem p o-s z u k i w a ń, może również odgrywać rolę donatora lub pomocnika). Jedne obrazy bajkowe wypierają inne. Córka Baby Jagi staje się, dajmy na to, królewną. Wówczas i sama Jaga mieszka nic w chatynce, lecz w pałacu, w siedzibie stosownej dla królewny. Pałac może być miedziany, srebrny albo złoty. Panny przebywające w tycłi pałacach to zarazem do-natorki i królewskie córy. Tego rodzaju pałace powstały prawdopodobnie

263