Bez nazwy 9

pomoc w doborze skutecznych i akceptowanych sposobów zaspokajania własnych potrzeb. Przykładowy Jaś może nie zdawać sobie sprawy, iż zależy mu na uznaniu nauczyciela i nawiązaniu z nim kontaktów. Może także nie wiedzieć

0    różnych sposobach postępowania umożliwiających osiągnięcie tych celów. W myśl tej strategii oddziaływanie korekcyjne na sferę nastawień emocjonalnych Jasia polegać będzie na udzieleniu pomocy w procesie uświadamiania sobie, czego się potrzebuje, oraz w zdobyciu wiedzy i wyboru właściwego, celowego

1    zarazem skutecznego działania.

Sposób odnoszenia się jednostki do obiektów i zdarzeń (tj. ustosunkowania się) nie jest tylko funkcją nastawień emocjonalnych, ale także skłonności do określonego ich spostrzegania, wyobrażania sobie czy pojmowania. Zależy więc on także od nastawień poznawczych.

Nastawienia poznawcze,dnaczej zwane percepcyjnymi, wiążą się ze spostrzeganiem oraz pojmowaniem obiektów i zdarzeń, a więc z ich percepcją. Spostrzeganie to „proces myślowy zależny od repertuaru pojęć wyuczonych i uwarunkowanych poziomem rozwoju intelektualnego” . Spostrzeganie to zdolność do rozpoznawania obiektów i zjawisk, dostrzegania ich cech); i związków między nimi. Na poziom spostrzegania wpływają niewątpliwie wiadomości oraz indywidualny zasób doświadczeń. One też wpływają na typ spostrzegania, na względnie trwałą tendencję, skłonność do odbierania wrażeń związanych ze spostrzeganiem, tj. na nastawienia poznawcze. Na nie składają się nastawienia spo-strzeżeniowo-pojęciowe oraz pojęciowo-przekonaniowe. Wskazują one, o czym informuje ich nazwa, iż proces spostrzegania ukierunkowany jest przez repertuar pojęć oraz system przekonań jednostki. Stosunek Jasia do nauczycielki matematyki może być wzmacniany lub też wynikać z jego indywidualnego repertuaru pojęć oraz związanych z nimi przekonań. I tak na przykład jako kobieta jest ona „draniarą”, „towarem”, „sztuką”, „szprychą” itp., a jako nauczyciel jest „belferką”, „cerberem”, „omegą” itpSZe względu na regulacyjną funkcję słowa kształtowanie nastawień poznawczych polega między innymi na wytwarzaniu określonych pojęć, zwłaszcza moralnych, na przekształcaniu znaczeniapojęć znajdujących się w repertuarze jednostki, na rozszerzeniu indywidualnego zasobu leksykalnego. Język bowiem reguluje zachowanie się człowieka, wpływa na zachowania, na spostrzeganie, na procesy pamięci, na czynności samokontrolne, na planowanie własnej i cudzej aktywności itd. Z jednej strony repertuar pojęć ukierunkowuje zachowanie, z drugiej zaś indywidualne doświadczenia, które w przypadku młodzieży wykolejonej społecznie są wyjątkowo ubogie i które stają się źródłem informacji wymagających słownego oznaczenia. Zatem oddziaływanie na nastawienia spo-strzeżeniowo-pojęciowe (przekształcanie struktury pojęć, rozszerzenie zakresu słownictwa) może być bezpośrednio ukierunkowane na repertuar pojęć, ale także na rozszerzanie zasobu doświadczeń indywidualnych stymulujących do: zmiany znaczenia używanych pojęć oraz do włączenia nowych określeń słownych.

³ Ibidem, s. 124.

Nastawienia spostrzeżeniowo-pojęciowe w oczywisty sposób pozostają w związku z nastawieniami pojęciowo-przekonaniowymi. Pojęcia bowiem poprzez nadawane im znaczenia zawierają lub nawet generują wiele założeń o charakterze sądów. Tak np. sąd, iż społeczeństwo dzieli się na „łudzi” i „frajerów”, wyjaśnia liczne zachowania destruktywne. „Człowiek” bowiem to ktoś, kto ma twardy charakter, jest nieustępliwy, odważny i zasługuje na zaufanie. „Frajer” natomiast jest niezaradny, nieśmiały, tchórzliwy, słabszy, a zatem może być szykanowany, wykorzystywany, nie zasługuje na uznanie i szacunek.

Używane pojęcia utrwalają związane z nimi przekonania. Przekonania przyjmują postać sądów, którymJowąrzyszy przeświadczenie o ich prawdziwości. Każdy kradnie, dziewczyna to towar, „frajer” powinien być wykorzystywany przez „człowieka” - to typowe sądy wyrażające przekonania części młodzieży wykolejonej społecznie. iKsztąłtowanie przekonań w procesie resocjalizacji wiąże się więc ze zmianą typowych sądów opisujących i oceniających, które wchodzą w system przekonań nieletnich. Proces przekonywania, zmierzający do korektury niektórych przeświadczeń motywujących do aktywności destruktywnej, wykorzystuje mechanizm dysonansu poznawczego, zgodnie z którym człowiek wykazuje tendencję do eliminowania niezgodności między przekonaniami uznawanymi a nowymi poglądami.

Przekształcenie systemu pojęć i przekonań osób wykolejonych ma szczególne znaczenie wówczas, gdy destruktywna aktywność wynika z określonego poziomu i jakości integracji postaw lub jest przez nie regulowana. Tym, co scala postawy wobec licznych obiektów i zdarzeń otaczającego nas świata i nas samych, jest: wzór sukcesu osobistego, własna koncepcja świata i samego siebie oraz preferowany przez jednostkę system wartości. Ukształtowanie więc takich wzorów integracji postaw, które warunkują indywidualny rozwój, jest dążeniem procesu resocjalizacji i obiektem zmian wtedy, gdy wykolejenie wynika z destruktywnych dla jednostki i społeczeństwa wzorów integracji (np. subiektywnie uzasadniana aspołeczność, orientacja egoistyczna itp.). Strategia eliminowania skutków uczenia się wykolejającego poprzez zmianę integracji postaw (druga droga resocjalizacji) polega na rozbiciu dotychczasowej utrwalonej struktury integracyjnej oraz na przyswojeniu nowych wzorów scalających postawy. Strategia ta wskazuje zatem na kiemnek oddziaływań wychowawczo-reformujących, wprowadzenie bowiem stanu dezintegracji wiąże się z wykorzystaniem mechanizmu konfliktu motywacyjnego. Resocjalizacja w warunkach konfliktu wewnętrznego, oprócz wyżej wymienionych strategii oddziaływania resocjalizującego, stanowi podstawę koncepcji Czapówa.