2 (718)

32 Małżeństwo i Rodzina

umiejętność zaspokajania własnych potrzeb oraz zdolność do spełniania stawianych wymagań. Fundamentalną rolę w kształtowaniu mechanizmów przystosowania społecznego dziecka odgrywają postawy wychowawcze rodziców, określające jakość interakcji rodzinnych, a co za tym idzie - warunkujące poziom przystosowania społecznego. Dla określenia zachowania się rodziców wobec dziecka używany jest termin „postawa rodzicielska". Józef Rembowski „postawę rodzicielską” - ojcowską i macierzyńską - określa jako: „całościową formę ustosunkowania się rodziców (osobno ojca, osobno matki) do dzieci, do techniki oddziaływania, do zagadnień wychowawczych itp., ukształtowaną podczas pełnienia ról rodzicielskich” (1986, s. 197).

Metodologia badań. W eksploracji, której wyniki przedstawiam, zajęto się prześledzeniem zależności pomiędzy postawami rodzicielskimi matek a poziomem przystosowania społecznego ich dzieci w młodszym wieku szkolnym. Badano również ojców. Tematyka ta jest istotna z dwóch względów: ze względu na powszechnie występujące trudności w przystosowaniu społecznym dzieci i młodzieży oraz ze względu na potrzebę stymulowania dzieci przez rodziców w celu osiągania przez nie coraz większej sprawności w funkcjonowaniu społecznym. Do badania postaw rodzicielskich (osobno matek, osobno ojców) użyto Kwestionariusza PAR1 (Paren-tal Attitude Research Instrument) E.S. Schafera i R.Q. Bella. Poziom przystosowania społecznego określono na podstawie badania Arkuszem Zachowania się Ucznia B. Markowskie/¹, który pozwala na ocenę czterech czynników przystosowania społecznego: Motywacja do nauki szkolnej, Zachowania antyspołeczne, Przyhamowanie oraz Uspołecznienie i Zainteresowania seksualne. Badaniami w roku 2000 objęto 128 dzieci (64 chłopców i 64 dziewczynek) - uczniów drugich klas szkoły podstawowej w Lublinie w wieku 8-9 lat oraz ich rodziców. O wyborze takiej grupy wiekowej zadecydował fakt, iż są to dzieci, które mają już za sobą pewien trening społeczny w środowisku pozarodzinnym, a jednocześnie przejawiają jeszcze bardzo silną więź z rodzicami.

⁰ 1) Oto brzmienie nazw 23 postaw rodzicielskich matek według Arkusza Zachowania siy L eżnia fi. Markowskiej: (1) Zachęcanie dziecka do wypowiadania się, (2) Wychowywanie w zależności, (3) Umniejszanie roli matki, (4) Ograniczanie swobody dziecku, (5) Skłonność do samoudręczenia, (6) Obawa przed skrzywdzeniem dziecka, (7) Uczestniczenie w konfliktach rodzinnych, (8) Dążenie do surowości w wychowaniu, (9) Irytacja, drażliwość ze strony matki, (10) Ograniczanie dziecku wpływów zewnętrznych, (11) Nadmierne ubóstwianie dziecka, (12) Tłumienie agresji u dziecka, (13) Odrzucenie przez matkę roli gospodyni domowej, (14) Zrównanie dziecka w prawach z rodzicami, (15) Rozwijanie u dziecka aktywności, (16) Unikanie łączności z dzieckiem, (17) Zaniedbywani!.' męża, (18) Tłumienie zainteresowań seksualnych u dziecka, (19) Supremacja matki, (20) Nadmierna ingerencja w życie dziecka, (21) Oparcie stosunków między rodzicami a dzieckiem na koleżeństwie i przyjaźni, (22) Przyspieszanie rozwoju dziecka, (23) Uzależnianie swobody matki od warunków rodzinnych.

Wyniki badań. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, iż jedynie niektóre postawy rodzicielskie matek wywierają istotny wpływ na poziom przystosowania społecznego dzieci:

•    Postawy rodzicielskie matek, takie jak: zachęcanie dziecka do wypowiadania się; rozwijanie aktywności; zrównanie dziecka w prawach z rodzicami i oparcie stosunków wzajemnych na koleżeństwie i przyjaźni - warunkują dobre przystosowanie społeczne, którego wskaźnikiem jest wysoki poziom uspołecznienia dziecka;

•    Natomiast nieprawidłowe postawy matek, takie jak: nadmierna ingerencja w' życie dziecka; wychowywanie w zależności i ograniczanie swobody; przejawianie surowości; ograniczanie wpły-wów zewnętrznych; tłumienie agresji u dziecka; unikanie łączności z nim; osobnicza skłonność do samoudręczenia, czy też obawa przed skrzywdzeniem dziecka - nie sprzyjają dobremu uspołecznieniu, mogą też być przyczyną trudności przystosowawczych dziecka. Uspołecznieniu dziecka nie sprzyja również przemęczenie matki spowodowane nadmiarem obowiązków domowych oraz brakiem wsparcia i pomocy ze strony męża. Takie sytuacje są często przyczyną nadmiernej nerwowości, irytacji i agresji w zachowaniu się matek;

•    Trudności w przystosowaniu społecznym dzieci w postaci zachowań nazbyt impulsywnych, niedostatecznie kontrolowanych i pełnych agresji przejawiają przede wszystkim te dzieci, których matki w wychowaniu preferują postawę ograniczania swobody i nadmiernej ochrony oraz dzieci pochodzące z rodzin, w których występują konflikty rodzinne;

•    Podobnie dzieci zahamowane, często reagujące lękiem są wychowywane przez matki nadmiernie chroniące (obawa skrzywdzenia dziecka, ograniczanie jego swobody), nadmiernie wymagające (dążenie do wychowania w zależności, do wychowania surowego) oraz unikające kontaktu z dzieckiem i tłumiące w nim agresję;

•    Nieprzystosowanie społeczne dziecka - przejawiane w postaci zachowań antyspołecznych czy przyhamowania - może być wynikiem nie tylko negatywnych postaw' rodzicielskich matek, ale też skutkiem ich poczucia samoudręczenia, przemęczenia spowodowanego obowiązkami domowymi oraz niezadowolenia z istniejącej sytuacji domowej.

Na podstawie wyników prezentowanych tu badań nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy postawami rodzicielskimi ojców, a przystosowaniem społecznym ich dzieci. Można stąd wysnuć wniosek, że ojcowie nie wywierają istotnego wpływu na przystosowanie społeczne swoich dzieci. Być może wynika to ze specyfiki rozwojowej 8-9-letnich badanych dzieci, a więc dzieci stosunkowo małych, gdy jeszcze ogromny jest na nie wpływ matek. Ponadto, współczesny model życia mężczyzny - ojca, m.in. jego prawa zawodow^ra, nie pozwala na poświęcanie większej