Ciało tekst poetyka M Rembowska Płuciennik4

64

aksjologią szkoły interpretacji, a pozbawiane częstokroć interpretacyjnej przydatności.

Jak proza współczesna posługuje się ciałem?

Uzupełnieniem dla prezentacji dyskusji krytycznych na temat kategorii cielesności będzie próba wskazania kilku literackich strategii, dzięki którym ciało ulega w utworze tematyzacji i przestaje być opisywaną oczywistością. Spróbuję wskazać te aspekty motywu ciała, które wykraczają poza utarte ścieżki feministycznych poszukiwań.

Jednym z wątków literatury lat ostatnich jest próba opisania kultury współczesnej poprzez jej stosunek do przeżyć, które coraz częściej spychane są na margines zbiorowej świadomości (czytaj: kultury masowej). Chodzi o zjawiska nie mieszczące się w estetyce kultu młodości, wital-ności, konsumpcyjnego hedonizmu (Bauman 1995; Czaja 1999) - o starość, cierpienie, śmierć, chorobę, a w konsekwencji o sferę tabu związaną z ciałem w granicznych doświadczeniach egzystencji. Tę tematykę podejmują Zapiski z nocnych dyżurów Jacka Baczaka (1995), Stróż obłąkanych Piotra Pietuchy (1999) oraz Bóg zapłacz! Włodzimierza Kowalewskiego (2000). Akcja wymienionych utworów toczy się w miejscach instytucjonalnej izolacji. Baczak opisuje hospicjum, w którym pracował, Pietucha szwedzki szpital psychiatryczny, gdzie był sanitariuszem, Kowalewski zaś (jako jedyny) futurystyczny oddział terminalny z lat 40. dwudziestego pierwszego wieku, który w rzeczywistości pełni funkcję placówki wymuszającej eutanazję na nieprzydatnych społeczeństwu jednostkach. Forma ascetycznego narracyjnego misterium, jaką wybrał Baczak, prowadzi do sakralizacji drastyczności: stary, cierpiący i opuszczony człowiek staje się figurą współczesnego świętego. Inaczej u Pietuchy, który, używając stylistyki nadmiaru emocjonałności, przenosi pojęcie szaleństwa poza ściany szpitala, dostrzegając obłęd w całej kulturze. Swoistą syntezą obu tych książek może być antyu topią Kowalewskiego, który opisuje przyszłość pokolenia obecnych czterdziestolatków, wydanych na pastwę lekarzy dolorogów, zwalczających taki „anachronizm" jak ból ciała i duszy. Wizja Kowalewskiego doprowadza do absurdu współczesne nam zjawiska, także te, którymi fascynuje się tak zwana teoria queer\ performatywne rozumienie płci, kult wiecznej młodości, kwestionowanie osobowego charakteru cielesności ludzkiej.

Innym przykładem funkcjonalizowania motywu ciała może być wykreowanie łatwo rozpoznawalnego, medialnego wizerunku autora. Dominuje tu przewrotna estetyka cielesnego ekscesu, wykorzystująca i wyszydzająca zarazem masowe gusta. Najwyraźniejszym wizerunkiem tego typu jest image Marnieli Gretkowskiej, wypracowany dzięki strategiom autobiograficznym oraz parodii niektórych wątków kultury masowej. Sięganie przez pisarkę po konwencję powieści pornograficznej umożliwia epatowanie wynaturzonym seksem i najbardziej wymyślnymi powikłaniami, jakie można sobie wyobrazić jako konsekwencje demonizowania problematyki seksualnej. Ostentacyjność ekscesu zostaje doprowadzona do absurdu, czego przykładem może być (słynna czy osławiona) podwójna łechtaczka Beby Mazeppo (jednej z powieściowych figur autorki⁵) odgryziona bohaterce przez kochanka.

Po inne spektakularne techniki autokreacji sięga Jerzy Pilch, często wprowadzający postać ironicznie ekshibicjonistycznego narratora-prota-gonisty o wyrazistych rysach autorskich. Ten nieustannie walczący z wszelkimi cielesnymi słabościami nieszczęśnik cierpi na ustawiczne „drżenie okolicznościowe", a źródeł własnej twórczości literackiej upatruje w „bezpowrotnie utraconej leworęczności", mitycznym czasie szczęścia „kompletnie zdegenerowanego mańkuta" (1998: 23).

Rzadsze są utwory, w których ciało i jego doznawanie jawią się jako problem poznawczy i artystyczny. Do takich należy tytułowe opowiadanie z tomu Dukla Andrzeja Stasiuka (1999), będące traktatem o materii, która, tworząc naszą cielesność, jest „granicą zbawienia" i budulcem zmartwychwstania pozbawionego wymiaru sacrum. Motyw psychosomatycznego kryzysu powraca! w opowiadaniach Gustawa Heriinga--Grudzińskiego jako metafora kruchości egzystencji, bezbronności wobec wdzierającej się w nią Tajemnicy. Jednocześnie Grudziński eksplorował temat w literaturze nieczęsto obecny - bohaterami jego opowiadań są głównie ludzie starzy, a starość nabiera tu znaczenia gotowości na nieustanną konfrontację z doświadczeniami krańcowymi, takimi jak śmierć, zetknięcie z pozazmyslową rzeczywistością.

Ciało zajmuje także niepoślednie miejsce w antropologii literackiej Włodzimierza Odojewskiego, który podmiotowe doznawanie cielesności uczynił jednym z naczelnych zagadnień psychologii swoich postaci. Ciało funkcjonuje w utworach Odojewskiego jako elementarny ośrodek tożsamości ludzkiej, którą współkonstruują skomplikowane relacje między świadomością, pamięcią, emocjami. Te stale obecne w jego prozie zainteresowania poświadcza także powieść, Oksa na (1999). Jej wątkiem przewodnim jest psychofizyczne cierpienie, „w-cie-Lona" udręka egzystencji jako składnik życia pojedynczego człowieka i pamięci zbiorowej o najkrwawszych wydarzeniach z historii dwudziestego wieku.

^f Imię Beby, bohaterki Kabaretu metafizycznego, nosi fikcyjne wydawnictwo, w którym została rzekomo wydana kolejna książka Gretkowskiej podręcznik iio ludzi (1996). To jeden z przykładów przemieszania w prozie pisarki fikcji literackiej i spreparowanych odpowiednio wątków autobiograficznych.