DSCN7877

396 Część IK Freud i polityki

za podstawowy żywioł polityczności uznaje antagonizm. Poniżej chciałbym bliżej przyjrzeć się temu, jak owo antropologiczne założenie autora Totem i tabu rzutuje na sposób, w jaki przedstawia on genealogię ludzkiej społeczności oraz jednostkowej ludzkiej tożsamości. W ujęciu tym wskazuje na rolę, jaką w tym procesie odgrywa element projekcji, który w przypadku paranoi staje się podstawowym wyznacznikiem stosunku podmiotu do innych i do świata. W dalszej partii mych rozważań chciałbym skoncentrować się na przedstawionym przez Freuda w Psychologii zbiorowości i analizie „ja § obrazie stosunków władzy, nawiązując do interesujących uwag, jakie odnośnie do tej pracy poczynił Laclau w swojej niedawno wydanej książce On Populist Reason (Laclau 2005)¹.

3. OPOWIEŚĆ O HORDZIE PIERWOTNEJ;

NIEŚWIADOMA FANTAZJA LUDZKOŚCI

Zwykło się powszechnie uważać, że freudowska koncepcja Hordy Pierwotnej stanowi psychoanalitycznie zmodyfikowaną wersję poglądów Darwina na genezę ludzkiej społeczności. Tym samym zaś ma ona status hipotezy dotyczącej tego, jak miały się „realnie” rzeczy w zamierzchłej przeszłości człowieka. Ponieważ szybko okazało się, że przyjmowana przez autora Totem i tabu sekwencja wydarzeń jest w świetle antropologicznych badań mało wiarygodna, a w każdym razie nie daje się „obiektywnie” zweryfikować, uznano, że mamy tutaj do czynienia z hipotezą mocno wątpliwą, jeśli nie całkowicie fałszywą. Znamienne było pod tym względem stanowisko Alfreda L. Kroebera, który we wczesnej recenzji Totem i tabu uznał opowieść o Hordzie Pierwotnej za pozbawioną jakiejkolwiek wartości poznawczej czczą spekulację. Kilkadziesiąt lat później natomiast uznał, że opowieść ta nie może być rozpatrywana wyłącznie ze względu

.■J&

Polityka jako antagonizm    397

na jej wiarygodność historyczną, ale „może zostać potraktowana jako rodzaj genetycznego, ponadczasowego wyjaśnienia psychologicznego, które tkwi u podstaw szeregu powracających zjawisk historycznych czy też u podłoża instytucji jak totem i tabu” (Kioeber 1993, 33-40). Jeszcze dalej w swych interpretacjach idą Marcuse, Ricoeur czy Lacan, w oczach których mamy tutaj do czynienia z próbą zrekonstruowania przez Freuda archaicznego zbiorowego fantazmatu, w którym dają o sobie znać podskórne popędowe siły drzemiące w człowieku. Jego znaczenie polegałoby na tym, że spoczywając głęboko w nieświadomości zbiorowej, stanowi on wyparty punkt odniesienia dla wszelkiego społeczno-kulturowego porządku, w odniesieniu do którego się on ukształtował jako jego negacja.

Za -podobną interpretacją przemawia dodatkowo fakt, że Freuda opowieść o Hordzie Pierwotnej stanowi genealogicznie próbę „dopisania” przez niego do odkrytego na drodze interpretacji marzeń sennych pacjentów kompleksu Edypa jego „odpowiednika” na poziomie nieświadomości zbiorowej. Innymi słowy, to co w perspektywie rozwoju teorii autora Totem i tabu stanowi niejako dopisaną ex post do kompleksu Edypa opowieść o zamierzchłych początkach ludzkiej społeczności, w perspektywie genealogicznej ma stanowić rodzaj historycznego „uzasadnienia” fantazji ojcobójczych i kazirodczych składających się na ów kompleks. Nic nie stoi wówczas na przeszkodzie, aby owo „uzasadnienie” również potraktować jako archaiczną fantazję, rodzaj zbiorowego mitu, który jednak od razu uległ wyparciu, dając o sobie znać w szczątkowej postaci w różnych mitologiach. Ot, choćby w mitologii greckiej w opowieści o powstaniu świata².

Rola tej fantazji nie sprowadza się przy tym tylko do tego, że dochodzą w niej do głosu skryte ludzkie pragnienia, znajdując ujście w wykreowaniu całkowicie iluzorycznego świata, który by nigdy w tej postaci nie zaistniał w rzeczywistości. Jest to bowiem fantazja, która ulegając w dużej mierze wyparciu, równocześnie

1

j W międzyczasie ukazał się polski przekład tej pozycji, por. Ernesto Laclau. Rozum populistyczny, tłum. T. Szkudlarek, Wrocław 2009.

2

W Objaśnianiu marzeń sennych Freud przytacza statogrecką opowieść o narodzinach świata, w której „Kronos pożera.swe dzieci niczym knur miot maciory, Zeus zaś kastruje ojca i zajmuje jego miejsce jako władca" (Freud 1996,227).