DSCN9479

O nieszczęściu córki ślusarza dowiadujemy się dopiero w dodanym zakończeniu. W czasach kiedy po wsiach wrzały bunty chłopów przeciwko wzmagającemu się uciskowi pańszczyźnianemu, powieść miała stanowić jakąś gwarancję bezpieczeństwa dla werbowanych do walki narodowo-wyzwoleńczej klas uprzywilejowanych.

Chcąc uwydatnić wartość środowiska rzemieślniczego posługuje się Żmichowska argumentacją ewangeliczną o równości ludzi wobec Boga, o wspólnocie człowieczeństwa, o określaniu różnic między ludźmi jedynie na podstawie ich walorów moralnych. Argumentacja taka i właściwa jej terminologia służyły do zamaskowania społeczno-politycznego sensu głoszonych w utworze haseł, i to nie tylko przed carską cenzurą, ale również przed ich inteligencko-sziacheckim odbiorcą. Nie bez znaczenia również było oddziaływanie języka ewangelicznego socjalistów utopijnych, których idee przejawiają się wśród solidarystycznych sformułowań Książki pamiątek.

Jednakże krytyczny stosunek Zmichowskiej do klasy obszarników zadecydował o jej pesymistycznej ocenie wyników wyprawy mieszkańców pałacu Załuskich do ślusarskiego dworku, zadecydował o tym, że nawet wywodzący się ze szlachty kandydat na pozytywnego bohatera potraktowany został z całą surowością. Zakończenie powieści ukazuje fiasko próby realizowania przez szlachtę programu burżua-zyjno-demokratycznego. Nicość moralna i umysłowa przedstawicieli inteligencji miejskiej przesądziła a negatywnych wynikach ich zbliżenia z rzemieślnikami. Książka pamiątek gorąco zachęca i wzywa do pracy wśród rzemieślników, ale na próżno szukalibyśmy w niej wiary w realizację tego hasła. Żmichowska dobrze znała swą klasę i niejednokrotnie spotykała przykłady filantropii oświatowej rozpró-żniaczonych bywalców salonowych. Nawet najlepszym z nich nie śmiała zaufać.

Reprezentantom szlachty w powieści brak siły moralnej i odpowiedzialności społecznej. Nawet do przemiany duchowej Romualda odnosi się Żmichowska nieufnie i nie uważa go za pozytywnego bohatera.

Ostrze krytyki najsilniej uderza w przedstawicielkę salonu — typ kobiety bezużytecznej, z którym Żmichowska dawno już podjęła walkę. Charakterystyczne cechy takiej postaci zostały w powieści uwypuklone w zręcznie poprowadzonych dyskusjach towarzyskich; bohaterka zdradza w nich swój stosunek do żyda i ludzi, znamiennny dla przedstawicieli klasy, do której należy. Charakterystyka Marii Reginy w połączeniu z krótkim rzutem oka na jej dotychczasowe losy stanowi podstawę ostrej krytyki jałowego żyda arystokratek.

Przytaczanie przez Zmichowską rozmów towarzyskich, które zostały odtworzone z wyjątkową w ówczesnej literaturze finezją i wni-

l

kliwoścdą, odgrywa w ogóle dużą rolą w demaskowaniu salonu. Dla przykładu warto porównać Książkę pamiątek z napisaną kilka lat wcześniej Paraf iańszczytną Leszka Dunin-Borkowskiego, przeprowadzającą również krytykę szlacheckiej obyczajowości, ale w sposób znacznie płytszy i prymitywniejszy.

Żmichowska wyraża jednak krytykę szlachty nie tylko poprzez bardzo znamienne wypowiedzi bohaterów i układ ich losów, ale również formułuje ją wprost przez usta specjalnie w tym celu wprowadzonej postaci postępowego dziedzica, głównego oskarżyciela reakcyj-nego obszamictwa. Wskazuje on na społeczną bezużyteczność szlachty zarówno wiejskiej jak i osiadłej w mieście, a zarazem wysuwa pozytywny program, wyraźnie uwarunkowany przez wzmagające się w Związku Narodu Polskiego tendencje burżuazyjne Hasła uprzemysłowienia folwarku, pracy organicznej, ogólnego podniesienia gospodarki krajowej i zamożności obywateli — to jaskółki pozytywizmu, wyhodowane wśród warszawskich spiskowców sprzed 1848 roku.

Akcja Książki pamiątek doprowadzona została do momentu, który nie przynosi jeszcze zdecydowanego rozstrzygnięcia dalszych losów bohaterów. Maria Regina może jeszcze stanie się pożytecznym człowiekiem społeczeństwa, a Romuald artystą służącym swą sztuką ludowi. Helusia przy pomocy swych szlacheckich przyjaciół zdobędzie może wykształcenie, po czym stanie się znakomitą artystką i szczęśliwą żoną Romualda, Kazimierz jako doskonały gospodarz i sprawiedliwy pan będzie filarem kapitalistycznego dobrobytu kraju. Jednakże pewne akcenty w powieści sugerują już mniej pomyślne jej zakończenie. Mianowicie egoizm i bezduszność Marii Reginy łamie szczęście Ludwika i nic w Książce pamiątek, a ściślej w jej tekście drukowanym na łamach „Przeglądu Naukowego", nie zapowiada pod tym względem zmiany. Niemniej czytelnik „Przeglądu" nie dowiedział się o ostatecznym wyniku kontaktów szlachty z rzemieślnikami. Żmichowska dała mu książkę postulatów, wskazań i przestróg. O tym, czy wskazania zostaną zrealizowane, miało zadecydować życie.

W dołączonym po latach (do wydania z r. 1861) zakończeniu Żmichowska informuje krótko o dalszych losach swych postaci. Wszystkie ich plany i zamiary spotkała klęska. Nawet Kazimierz — pozytywny bohater powieści a zarazem główny reprezentant programu burżuazyjnego, przez autorkę obdarzony wszystkimi walorami postępowego działacza społecznego, musi zbankrutować. Jego bankructwo jest wynikiem osamotnienia i braku zrozumienia w świecie zła, egoizmu i wyzysku.

Zasadniczą przyczyną niepowodzeń życiowych i nieszczęść bohaterów jest charakteryzujący ich brak wszechogarniającej miłości czło-

- 31