dzieje jezyka82

trudno porównywalnych, w charakterystyczny sposób uzależnionych od charakteru treści przedstawionych oraz od funkcji ideowej utworu. Że dadzą się zaobserwować fakty historyczne nacechowanej i historycznie uzależnionej multiplikacji gatunkowej ¹ do tego stopnia, iż niejednokrotnie tradycyjnie stosowana nazwa gatunkowa staje się konieczną konwencją terminologiczną

0    dość problematycznej stosowności. W takiej sytuacji samo pojęcie gatunku zaczyna być mało ostre i naukowo w dość znikomym stopniu przydatne. Co więcej, historyczne rozumienie gatunku literackiego napotyka poważne trudności. Tak więc obecne rozważania mają na celu zbliżenie się do tych zjawisk i stanie się próbą nie tylko opisu, lecz również, w miarę możności, wyjaśnienia i interpretacji.

Zagadnienie rodzaju literackiego intrygowało od bardzo dawna. Stanowisko starożytnych, iż istota rodzaju literackiego dana jest z góry (a priori), a twórca to tylko realizator owej niezależnej od siebie woli i zasady —- przetrwało wieki i reprezentowane było ze szczególnym rozwinięciem i uzasadnieniem w poetyce Juliusza Cezara Scaligera ². Zaznaczyć wszakże należy, że Renesans, dostrzegający rolę i znaczenie człowieka w świecie,

1    w interesującej nas dziedzinie poczynił interesujące spostrzeżenia: twórcę wysunął na plan pierwszy i w nim widział źródło literackich wyróżnień rodzajowych. Kształtująca się zdecydowanie od XVII w. tzw. poetyka normatywna wysunęła koncepcję pewnego ideału piękna, dającą się zdefiniować i umożliwiającą określenie stopnia wartości danego dzieła (Chapellain ³). L’art poetiąue Boileau podaje gotowe wzory literackie, których przekroczenie dyskwalifikowało pisarza ⁴. Oponował przeciwko temu Jan Jakub Rousseau ⁵, romantycy z zasadniczych powodów zakwestionowali teoretyczne, normatywne stanowisko poetyki pseudoklasycznej ⁶. Okazało się, że istnieją gatunki literackie nie objęte poetyką pseudoklasyczną, a z drugiej strony niejedno z zakresu poetyki wypadło. Zasada zamkniętego kręgu gatunków literackich okazała się z gruntu niesłuszna.

Z kolei przyszedł okres negacji pojęcia gatunku literackiego. Negację tę przyniósł XIX-wieczny psychologizm uważający dzieło literackie za specyficzny wyraz przeżyć psychicznych. Stąd pojęcie „przeżycia” (das Erlebnis der Dichtung) u takich badaczy, jak Roetteken, Mtiller-Freienfels, Dilthey, Hirt⁷. W badaniach polskich Z. Łempicki reprezentował pogląd, iż każde wystąpienie twórcy z góry determinuje taki a nie inny, określony gatunek literacki °⁶.

Marksistowskie widzenie tego ciekawego zjawiska eliminuje pojęcie aprioryczności. Posługując się płodną w następstwa teorią odbicia badacze marksistowscy przyjmują historyczne rozumie-

41

1

multiplikacja (z łac.) gatunkowa — dosł. mnożenie, tzn. zróżnicowanie się wewnętrzne gatunków literackich.

2

Chociaż ścisłe rozgraniczenie gatunków literackich pojawia się już w Poetyce Arystotelesa (348- 322 p.n.e.) najpełniej rozwinęło się w Aleksandrii w okresie hellenistycznym (III -1 w. p.n.e.).

G. C. Scaligere (1484- 1556), autor najbardziej znanej poetyki renesansowej (Poetices libri VII) wydanej już po jego śmierci. Uważał się za kontynuatora Arystotelesa i krytycznie wypowiadał się o Horacym.

3

J. Chapellain (1599 - 1647), francuski poeta, krytyk i teoretyk literatury był jednym z twórców francuskiego klasycyzmu. Odegrał decydującą rolę w sporze o Cyda Corneille’a (1637 - 1640): Les senti-ments de l’Academie sur le „Cid”, 1637. Wprowadził jako obowiązującą zasadę trzech jedności w dramacie.

4

N. Boil e a u-Despreaux (1636- 1711) swoją Sztuką poetycką (1674) jedynie spopularyzował doktryną literacką francuskiego klasycyzmu nie wnosząc oryginalnych myśli.

5

J. J. Rousseau (1712- 1778) nie stworzył własnej doktryny literackiej, ani nie wypowiedział się w sposób systematyczny na temat teorii literatury. Jego sprzeciw wynikał z ogólnych założeń filozoficznych.

6

Dążność do łączenia różnych rodzajów i 'gatunków literackich znalazła najbardziej znamienne ujęcie w Gesprach iiber die Poesie (1800) Fryderyka Schlegla (1772- 1829) i w popularnym 116 Fragmencie z „Athenaum”.

7

Dziewiętnastowieczny psychologizm widział w dziele literackim wyraz wewnętrznych przeżyć twórcy i dlatego konwencje gatunkowe były odsuwane na dalszy plan jako mniej istotne. Wskazane tendencje badawcze najpełniej wyrazili: R. Muller - Freienfels (1882 - 1943) w Psychologie der Kunst (1912- 1933), H. Roetteken (1860 -?) w Poe-tik (1902). Wpłynęły one również na koncepcje W. Diltheya (1833 -1911) wyrażone w Die Einsbildungskraft des Dichters. Bausteine fur eine Poetik (1887) oraz E. H i r t a Formgesetz der epischen, dramatischen und lyrischen Dichtung (1923).

°⁶ Z. Łempicki (1886- 1943), germanista, teoretyk literatury. Swoimi studiami metodologicznymi wywarł znaczny wpływ na rozwój badań historycznoliterackich w okresie międzywojennym.