dzieje jezyka84

sprawczość gatunkową, sens teleologiczny ¹, w pewnym sensie praktycystyczny. I jakkolwiek analogiczne do pewnego stopnia cele mogą posiadać poprzednie trzy rodzaje literackie, to jednak w ich wypadku cele owe są pochodną formy literackiej, podczas gdy w przypadku „literatury stosowanej” forma literacka jest wypadkową, pochodną sensu wynikowego, sprawczego.

Przejdźmy z kolei do drugiego zespołu zjawisk gatunkowych, a mianowicie do form kształtujących konkretne widzenie świata w dziele literackim, po prostu do form typowych dla poszczególnych gatunków literackich.

Co zwykło się uważać za gatunek literacki w konwencjonalnym rozumieniu tego określenia? Gatunkiem literackim zwykło się nabywać bardziej szczegółowe odmiany w obrębie poszczególnych rodzajów literackich lub na pograniczu rodzajów, wyodrębnione wedle własnych, swoistych zasad formatywnych, generalnie rzecz biorąc — kompozycyjno-treściowych.

Szczegółowa obserwacja któregokolwiek spośród bardzo wielu gatunków literackich prowadzi do kilku bardzo charakterystycznych stwierdzeń:

1.    Zasady formatywne kształtujące gatunek literacki nie posiadają identycznego waloru konstytutywnego: jedne z nich są nieodzowne dla istnienia danego gatunku, inne zaś mają charakter okazjonalny, modyfikujący gatunek, indywidualizujący go, a nawet decydujący o powstaniu nowego „podgatunku” (jak np. w powieści posiadającej stosunkowo wielką ilość odmian, „pod-gatunków”).

2.    Zasady te w szeregu wypadków nie są związane wyłącznie z konkretnym gatunkiem literackim, lecz z wielu różnymi gatunkami (jak np. zasady dotyczące utworów fabularnych, wielowątkowych, wielopostaciowych itp.).

3.    Owe zasady mogą przekraczać granice gatunku czy gatunków i dotyczyć zjawisk gatunkowych z zakresu różnych rodzajów literackich (np. dyrektywy formatywne odnoszące się do struktury monologu, dialogu, charakteryzowania postaci i w. in.).

4.    Te zasady wykazują - i innego rodzaju „ruchliwość”: w pewnych okresach historycznoliterackich pojawiają się, dynamizują lub z kolei nawet zanikają, powodując w ten sposób uderzającą zmienność gatunkową, krótko mówiąc: posiadają walor historyczny.

Na koniec wypada stwierdzić w tym zakresie jeszcze jedno ciekawe zjawisko, a mianowicie:

5. Zasady formatywne kształtujące gatunek literacki mogą występować autonomicznie, niezależnie od siebie, w ten sposób, że nawet kilka odmiennych gatunków literackich, typowych dla różnych epok historycznoliterackich, może wchodzić w skład nadrzędnego gatunku literackiego, tworząc zharmonizowaną, organiczną całość (jak np. w Konradzie Wallenrodzie wykazywane różne gatunki „podporządkowane” przez W. Bruchnalskiego ²).

Jakie znaczenie mają przytoczone konstatacje?

Wskazują one przede wszystkim na to, że zasady formatywne kształtujące gatunki literackie nie posiadają charakteru statycznego, lecz wyraźnie charakter dynamiczny. Fakt ukształtowania danego gatunku literackiego nie jest równoznaczny z przynależnością pewnych zasad formatywnych wyłącznie do tego i tylko tego gatunku literackiego. Zasady te należy traktować w wielu wypadkach jako szczegółowe dyrektywy konstrukcyjne, ważne przy montowaniu, komponowaniu różnych struktur gatunkowych. Metoda retardacyjnego budowania akcji lub rozwiązania przesuniętego na koniec utworu może z analogicznym skutkiem być zastosowana w noweli, powieści obyczajowej lub awanturniczej względnie w różnych typach dramatu. Przykładów tego rodzaju wszechstronnej stosowalności zasad gatunkowych można przytoczyć bardzo wiele z terenu różnych gatunków literackich.

Przytoczone stwierdzenia prowadzą naturalnie do dalszych, nie mniej znaczących i ważnych. Skoro zasady formatywne gatunków literackich są tak ruchliwe i do pewnego stopnia uniwersalne, tym samym i gatunki literackie są zjawiskiem nie statycznym, lecz zdecydowanie dynamicznym. Gatunek literacki, konstrukcja pojęciowa, ale starannie wydedukowana z • analizy konkretnie istniejących utworów literackich, jest czymś stałym w sensie stabilizującego opisu teoretycznego, lecz równocześnie

45

1

teleologiczny (z gr.) — celowy, finalny.

2

Por. W. Bruchnalski, Wstęp do: A. Mickiewicz Konrad Wallenrod, BN s. I, t. 72, Lwów 1922.