IMG690

684 NATUR!

słownictwem. Zubożając psychologię jednostkową na skutek sprowadzenia jej do fizjologii, naturalizm rozwinął w zamian i udoskonalił technikę wszechstronnego opisu wielkich ludzkich zbiorowości. Mimo znamiennej skłonności do rejestracyjnego, „fotograficznego” zapisu wyraźne były w naturalizmie elementy swoistego subiektywizmu, dostrzegalne już np. w charakterystycznej formule samego Zoli, który definiował dzieło sztuki jako „wycinek życia widziany poprzez temperament artysty” (Mon Salon, 1866). Stąd wysuwana niekiedy teza o związkach tego kierunku z —► impresjonizmem, uznawanym za konsekwencję rozwojową tych samych założeń artystycznych.

Teoria i praktyka naturalistów spotykały się od początku z gwałtowną opozycją, zwłaszcza ze strony krytyki zachowawczej, zarzucającej naturalizmowi „zohydzanie rzeczywistości” i chorobliwe grzebanie się w tzw. brudach życia (-» dekadentyzm). Także krytyka modernistyczna kwestionowała przyrodniczo-materialistyczne założenia kierunku i jego naśladowczą wobec faktów, bierną plagiatowość. Mimo tych ataków naturalizm jako metoda traktowania materiału literackiego ujawnił trwałą żywotność również w tych okresach, w których utracił już pozycję inspiracji dominującej. We Francji, na swoim gruncie macierzystym, do idei naturalistycznych nawiązywały już w stuleciu XX liczne ugrupowania, szkoły literackie, kierunki, niekiedy efemeryczne. Można tu wymienić naturystów (S.-G. de Bouhelier, Ch.-L. Philippe, E. Monfort, M. Le Blond), za przykładem naturalizmu ujawniających przede wszystkim żywiołową niechęć w sztuce do pierwiastków „irracjonalnych” i odwołujących się głównie do natury jako niewyczerpanego źródła inspiracji pisarskiej. Z naturalizmu wywodzili się też unanimiści (J. Romains, E. Duhamel, Ch. Vil-drac), zaaferowani w swej twórczości zwłaszcza psychologią grup i środowisk ludzkich, „duszą tłumu”, wewnętrznym życiem aglomeracji wielkomiejskich. Wreszcie z naturalizmem związani byli populiści (A. Therive, L. Lemonnier), pojmujący rzeczywistość jako kategorię nadrzędną w stosunku do literatury i preferujący tematy mieszczące się w granicach pospolitej, przeciętnej codzienności, ze szczególnym eksponowaniem aspektów profesjonalnych owych szarych i niepozornych egzystencji ludzkich (—► populizm). Naturalizm klasyczny jako program i praktyka pisarska ulegał w literaturze XX-wiecznej jakby swoistej dysocjacji na elementy heterogeniczne; wybierało się z nich tylko niektóre, łącząc je w nowe kombinacje i układy znaczeniowe, w zależności od potrzeby, zainteresowań i osobistych predyspozycji określonego pisarza. W ten sposób powstawały niejako nowe gatunki wyrazu, w niektórych aspektach swojej wizji świata odwołujące się do przykładu naturalizmu spod znaku Zoli,

jak tzw. powieść pacyfistyczna iH.

E.M. Remarque), środowiskowa (R. Ml Gard, F. Carco) czy proletariacka, przecMfl ca rzeczywistość w kategoriach społecznycH sowych. Tę linię inspiracji niektórzy krytj strzegają nawet w takich już zupeh nych zjawiskach literackich, jak twórczości gona czy Sartre'a, a nawet Prousta. którego| lityczna przenikliwość wydaje się niekiedy j tą odmianą naturalistycznego kultu ĘĘT wej obserwacji, skierowanej w tym wypal świadomość i pamięć ludzką.

Poza Francją naturalizm zaznaczył swą obecność również w innych literat uracM pejskich i w amerykańskiej. W Niemczech wj czości G. Hauptmanna. H. Sudermanna. AJ za, w działalności teatralną O. Brahma; we⁴ szech. gdzie przybrał nazwę weryzmu, w stwie G. Vergi; w krajach skandynawsH) A. Garborga i w teatrze H. Ibsena i A. Strii ga. Słabiej ujawnił się jego wpływ w Rosji (01 Andrejewa i M.P. Arcybaszewa oraz w rych koncepcjach teatralnych K.S. Stanisłat go); wyjątkowo wyraziście i z wielką siłą czył się w literaturze północnoamerykański przełomie XIX i XX w., gdy na widownię li| ką wstąpili Th. Dreiser, S. Crane, F. NU J. London. Nurt ten na gruncie amttH okazał się wyjątkowo żywotny, mając swą ną kontynuację w prozie najnowszej U. S J.Th. Farrella, E. Hemingwaya, J. Steinl E. Caldwella, J. Dos Passosa i N. Mailera, ■ się tam ponadto z teoretyczną inspiracją wioryzmu.

W literaturze europejskiej XX w. ujawnili rai izm swą wciąż nie wyczerpaną atraki w takich zjawiskach, jak niemiecka „nowt| czowość” (Neue Sachlichkeit), reprezentc w latach dwudziestych i trzydziestych pr kich twórców, jak E. Kastner, L. Feuchtwi A. Zweig, A. Dóblin i H. Carossa. Przy kich różnicach indywidualnych wspólne'!! całej grupy założenie fundamentalne: wynd z poczucia zagrożenia, kryzysu i dezintejj wojennego świata szukanie oparcia w przedmiocie”, w jedynej rzeczywistości, można było zaufać. Należało ją pokażywj żadnych upiększeń — jaką jest w istocie, ! gując się formą, która w maksymalnym gwarantowałaby autentyczność przekazuJ| tę znajdowano w prozie uwolnionej od wań konwencjonalnych struktur fabulam] portażowej, operującej nieekspresywnymj wozdawczym językiem.

W rewolucyjnej Rosji odpowiednikiem tendencji, acz wychodzącym z odmiennych żeń ideowych, był tzw. Lewy Front Sztuki, | rego należeli m.in. Majakowski. Tretiakotyr] jew, Arwatow. Brik i Pasternak. Wszyscy