Słownik8

592 psychologia ogólna

naukowej psychologii, w których /.a „prawomocne” uznaje się jedynie dane oparte na pomiarach wyrażonych w fizycznych, obiektywnych kategoriach. Zwłaszcza dane pochodzące z introspekcji lub interpretacji nie są brane pod uwagę; >- bchawioryzm jest bliski pojęciu psychologii obiektywnej w możliwie najbardziej zadowalającym stopniu.

psychologia ogólna (generał psychology); 1. w szerokim rozumieniu: orientacja w psychologii, która poszukuje ogólnych, a nawet uniwersalnych zasad, dających się stosować do wszystkich badanych obiektów. Por. >■ psychologia różnic indywidualnych; 2. w jeszcze szerszym rozumieniu: całość psychologii, jej teorie, odkrycia, zasady itd., zawarta w standardowym podręczniku do psychologii.

psychologia organizacji (organizational psychology) >- psychologia przemysłowa i organizacji.

psychologia personalistyczna (personalistic psychology), kierunek głoszący, że zasady psychologiczne mają znaczenie jedynie wtedy, gdy są ujmowane jako odzwierciedlenie osobistego życia i osobistego doświadczenia.

psychologia porównawcza (comparative psychology), dyscyplina psychologii, która zajmuje się badaniem zachowania różnych gatunków zwierząt, kładąc nacisk na dokonywanie porównań (wyszukiwanie podobieństw i różnic) pomiędzy nimi. Podejście to czerpie z innych gałęzi psychologii, jak teoria uczenia się, i z innych dyscyplin naukowych, jak ctologia, fizjologia, genetyka i zoologia.

psychologia postaci, psychologia Gestalt, gestaltyzm (Gestalt psychology), szkoła psychologiczna założona w Niemczech w drugiej dekadzie XX w. W sporze prowadzonym ze strukturalistami przedstawiciele ges-taltyzmu utrzymywali, te zjawiska psychologiczne mogą być zrozumiane jedynie wtedy, gdy postrzega się je jako zorganizowane, usystematyzowane całości (Gestallen). Stanowisku strukturalistów, że zjawisko można „rozłożyć” na pierwotne elementy spostrzeżeniowe, został przeciwstawiony pogląd ges-tałtystów, że taka analiza pomija pojęcie całości, samą „istotę” zjawisk (np. czy jabłko jest rzeczywiście szczególną kombinacją takich podstawowych elementów, jak czerwień, kształt, kontur, twardość, czy może ta analiza pomija pewną cechę fundamentalną .jabłkowość”, którą można zrozumieć tylko wtedy, gdy jest ono postrzegane jako całość?).

Wcześni psychologowie postaci byli mistrzami zręcznych kontrprzykładów i wysuwali przekonujące argumenty i dowody, które miały wykazać niesłuszność ortodoksyjnego stanowiska strukturalistów. Np. dana melodia jest łatwo rozpoznawalna nawet wtedy, gdy zostaną znacznie zmienione jej części składowe: może być śpiewana (w dowolnej skali głosowej), grana (przez dowolny skład instrumentów), może ulec zmianie jej tonacja, może zostać poddana wielu wariacjom itd., a mimo to jej rozpoznawalne Gestalt nie zostanie unicestwione. Ponadto, każda z nut w danej melodii ma inny fenomenologiczny sens, jeśli gra się ją osobno lub wkomponuje w nową melodię. We wszystkich tych przypadkach, dowodzili psychologowie postaci, całość wyznacza percepcję i jest odbierana jako odmienna od zwykłej sumy poszczególnych części.

Psychologowie postaci postrzegali proces uczenia nie jako związki pomiędzy bodźcami i reakcjami (jak utrzymywali behawio-ryści), lecz jako restrukturyzację lub reorganizację całej sytuacji, często włączając w to > wgląd (jako cechę krytyczną). Fizjologię mózgu postrzegano w podobny sposób. Zamiast zaakceptować powszechny wówczas pogląd, że kora jest statycznym, dobrze zróżnicowanym układem, psychologowie postaci opowiadali się za skoordynowaną fizjologią, w której kora była rozumiana jako miejsce, gdzie dochodzące bodźce oddziałują na siebie wzajemnie w polu sił. Por. >■ izomorfizm 2. W psychologii społecznej ich praca doprowadziła do powstania >■ teorii pola, a w edukacji kładziono nacisk na twórcze myślenie, kreatywność.

Ogólnie, psychologia postaci jest antytezą psychologii atomislycznej we wszystkich jej odmianach (por. >■ atomizm, >• elementa-ryzm) i obdarza jednakową niechęcią beha-wiorystów i strukturalistów. Mimo że psychologia postaci dziś już praktycznie nie funkcjonuje jako oddzielna teoria, wiele z jej odkryć i opisów zostało włączonych do współczesnego dorobku naukowego, zwłaszcza w dziedzinie percepcji. Głównymi przedstawicielami tej szkoły byli M. Wertheimer, K. Koffka, W. Kohler i K. Lewin.

psychologia poznawcza (cognitive psychology), ogólne podejście do psychologii, podkreślające ważność wewnętrznych procesów umysłowych. Dla psychologa poznawczego zachowanie nie może być wystarczająco określone w terminach zewnętrznych przejawów, lecz wymaga wyjaśnień na poziomie zdarzeń umysłowych, reprezentacji umysłowych, sądów, intencji itp. Mimo że podejście poznawcze jest często przeciwstawiane podejściu behawiorystycznemu, kognitywiści wcale nic muszą być antybehawiorystami. Behawioryzm jest raczej uważany za teorię mocno niekompletną, która nie może zapewnić spójnej charakteryzacji procesów poznawczych, takich jak myślenie, język, podejmowanie decyzji. Więcej na temat głównych kwestii i problemów poruszanych przez psychologię poznawczą pod hasłami >- uwaga, pojęć tworzenie, przetwarzanie informacji, pamięć (i hasła z nią związane), psycho-lingwistyka itp.

psychologia pracy (work psychology), termin, który wielu psychologów europejskich woli od >■ psychologii przemysłowej i organizacji.

psychologia przemysłowa (industrial psychology) > psychologia przemysłowa i organizacji.

psychologia przemysłowa i organizacji (m-

dustrial/organisational psychology), gałąź psychologii stosowanej, obejmująca psychologię organizacji i zarządzania zasobami ludzkimi, psychologię wojskową, ekonomiczną, zajmującą się taką problematyką, jak testy i mierniki psychologiczne, zachowania organizacyjne, zarządzanie personelem, inżynieria ludzka, czynnik ludzki w organizacji, wyniki pracy, zmęczenie, place i wydajność, badanie postaw konsumenckich, badanie rynku itd. W ostatnich latach, w miarę poszerzania się zakresu badań w tej dziedzinie, pojawiła się tendencja do zmiany jej nazwy; wielu współczesnych badaczy woli skróconą nazwę psychologia organizacji ze względu na fakt, że badania nad zachowaniem organizacyjnym dotyczą obecnie znacznie szerszego zakresu struktur organizacyjnych niż wynikałoby to z określeniap/zemyr-lowa, takich m.in. jak szpitale, więzienia, uniwersytety, instytucje użyteczności publicznej.

psychologia racjonalna (ralional psychology), ogólny termin, opisujący te podejścia w psychologii, w których ogólna struktura teoretyczna służąca interpretacji i rozumieniu zjawisk psychologicznych ma swe podstawy w systemie teologicznym lub filozoficznym. Należy zauważyć, że termin ten ma raczej tylko wąskie odniesienie, co wynika z faktu, że psychologia racjonalna powstała w obronie filozoficznych podstaw >■ racjonalizmu i jest zazwyczaj przeciwstawiana podejściu empirycznemu w psychologii.

psychologia religii (religion, psychology oj), dział psychologii zajmujący się powstaniem religii, ich rolą w istnieniu ludzkim, naturą postaw religijnych, doświadczeń religijnych itd.; »■ religia, >■ religijność, >• religii badania porównawcze.

psychologia rozwojowa (developmental psychology), dziedzina psychologii zajmująca się procesem zmiany w ciągu całego życia. Przez „zmianę” rozumie się tu dowolną jakościową i/lub ilościową modyfikację struktury lub funkcji: od raczkowania do chodzenia, od gaworzenia do mówienia, od rozumowania nielogicznego do logicznego, od niemowlęctwa do wieku młodzieńczego, dojrzałości i starości, od narodzin do śmierci. Kiedy po raz pierwszy na przełomie wieku psychologia rozwojowa została wyróżniona przez G.S. Halla jako samodzielna subdys-cyplina psychologii, obejmowała ona badania „od kołyski po grób”. Należy jednak zauważyć, że wielu naukowców, którzy nazywają siebie psychologami rozwojowymi, interesuje się dzieciństwem. Prawidłowość ta sięga tak daleko, że dla wielu termin psychologia rozwojowa stał się równoznaczny z >■ psychologią dziecka. Aby zaradzić problemom terminologicznym, pojawiły się rozmaite określenia bardziej wyspecjalizowanych subdyscyplin. W odniesieniu do pierwotnego znaczenia używa się niekiedy terminu life-span psychology, uznawane są też węższe wiekowo zastosowania, jak: psychologia wieku młodzieńczego i psychologia ludzi starszych (>• gerontologia).